Oltinchi guruxning p-elementlari. Kislorod va uning birikmalari. Oltingugurt va uning birikmalari - Геология - Рефераты

Oltinchi guruxning p-elementlari. Kislorod va uning birikmalari. Oltingugurt va uning birikmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

178.5 KB

Oltinchi guruxning p-elementlari. Kislorod va uning birikmalari. Oltingugurt va uning birikmalari Reja: 1. Oltingugurtni suyuqlantirish pechi 2. Oltingugurt oksidlari, xossalari 3. Kislorodning fizikaviy xossasi

Davriy sistemaning VIA guruppa bosh guruppachasiga kislorod O,oltingugurt S, selen Se, tellur Te, poloniy Ro elementlari kiradi. Ularning gruppaviy nomlanishlari xalkogenlardir. Eng muhim xossalari Kislorod O Oltingugurt S Selen Se Tellur Te Poloniy Ro 1 2 3 4 5 6 Tartib raqamlari (Z) 8 16 34 52 84 Nisbiy atom massasi- Ar 15,999 32,067 78,963 127,6 208,982 Atomning elektron formulasi 1s22s22p4 (Ne)3s23p4 (Ar)4d104s24p4 (Kr)4d105s25p4 (Xe)4f145d10 6s26p4 Ionlanish potensiallari J,EV 13,614 10,357 9,75 9,01 8,43 Elektronga moyilligi,EV 1,47 2,07 1,7 2,2 - Nisbiy elektromanfiyligi 3,5 2,5 2,4 2,1 2,0 Elektrod potensiallari E0+2ye=E2-, V +0,401 -0,48 -0,7 -0,9 -1 Oksidlanish darajalari -2 (+1, +2) -2 (+2, +4, +6) -2,+2, +4, +6 -2,+2,+4,+6 +2,+4,(+6) Normal sharoitdagi holati gaz rombik kulrang qattiq Qattiq Qaynash temperaturasi t0q

-183 444,6 685 1390 962 Suyuqlanish temperaturasi t0s -219 119 217 450 254 Yer qobig‘idagi 58,0 3·10-2 10-5 10-5 2∙10-15 346 miqdori atom% 200S da zichliklari g/sm3 0,0014 S rombik. 2,06 metall.Se- 482 metallmas. Se -4.47 Metall. Te- 6,25 Metallmas Te-6,0 1 2 3 4 5 6 Elementlarning gidroksidlari: (+VI) +IV) _____ H2SO4 Kuchli SO2 .nH2O Kuchsiz H2SeO3 kislota N6Teo6 Kuchsiz kislota PoO(OH)2

Amfoter gidroksid Vodorodli birikmalari N2O H2S H2Se H2Te N2Ro neytral kuchsiz kislotalar barqarorliklari ortadi. Oksidlarining kislotali xossalari SO3 SeO3 TeO3 ortadi O– S – Se - Te – Po qatorida yorqin ifodalangan metalmaslik xossasi (O) kamayib, metallik xossalari ortib boradi (Ro). +6 oksidlanish darajasidagi birikmalarining barqarorliklari Ro dan oltingugurtga tomon ortib boradi, aksincha +4 oksidlanish darajasidagi birikmalarining baqarorliklari oltingugurtdan poloniyga о ‘tgan sari ortib boradi. -2 oksidlanish darajasidagi birikmalarining barqarorligi Ro dan O ga tomon ortadi. Umuman, kislorod va oltingugurt elementlari metalmaslar, Se va Te metallik xarakteri ortadi. Masalan, erkin holda Se–metallik va metalmaslik modifikasiyalarda, Te – k о ‘proq me- tallik holda, Ro esa metall. VIA guruppa elementlari r – elementlardir, valent elektronlari, tashqi qavatdagi … ns2np4 pog‘onachalardagi elektronlaridir. Ular yacheykalarda quyidagicha   ↑↓ ↑ ↑ joylashgandir. Normal holatda r-pog‘onachalarga 2 ta ns2 np4 elektron qabul qiladilar va -2 oksidlanish darajalarini namoyon qilib…ns2np6 oktet inert gaz pog‘onalariga о ‘tadi. Ammo S, Se va Te larda q о ‘shni nd pog‘onacha b о ‘sh b о ‘lgani uchun s va p pog‘onachalardagi juftlashgan elektronlarni tashqi energiya hisobiga d- pog‘onachaga о ‘tkazib, hayojonlangan holatga keltirish mumkin. Masalan,bu hollarni oltingugurt misolida k о ‘raylik: 16S0... + h  ( E) 16S* + h   ( E) 16S** ...ns2np4 s1p4d1 s1p3d2 uni hisobiga ular +4 va +6 oksidlanish darajalarini namoyon qiladilar. +6 oksidlanish darajasida 6 ye- berib, neon inert gaz elektron konfigurasiyaga о ‘tadi

16S+6 1s22s22p6 3s23p6 shu sababli, S uchun +6 va -2 oksidlanish darajalari eng barqaror holatlar b о ‘lib, +4 oksidlanish darajasi oraliq holat hisoblanadi. Oltingugurt. Tabiatda uchrashi, olinish va xossalari Oltingugurt elementi (S) issiq vulqon manbalaridan ajralib chiqqan k о ‘rinishda bizning eramizdan oldin XI asrlardan buyon ma’lum. Oltingugurt dastlab yegipitliklarga ma’lum b о ‘lgan. Alkimyogarlarning nazariy tasavvurlarida oltingugurt katta rol о ‘ynaydi, u tabiatning «asosiy boshlang‘ich» yonilg‘ilaridan eng mukammali sifatida ifodalangan. Oltingugurt yer qobig‘ida ancha k о ‘p tarqalgan element hisoblanadi. Tabiatda turli shakllarda tarqalgan. U tug‘ma (erkin) holida ham uchraydi. Tabiiy minerallari ikkiga b о ‘linadi: Sulfidlar; sulfatlar. Sulfidlari: FeS2 – pirit, oltingugurtli kolchedan, temirli; FeCuS2 – xalkopirit, mis kolchedani; FeAsS - arsenopirit, mishyakli kolchedan; PbS- galenit, q о ‘rg‘oshin yaltirog‘i; Cu2S- xalkozin, mis yaltirog‘i; MoS2- molebdenit, molebden yaltirog‘i; Ag2S- argentit, kumush yaltirog‘i; Sb2S3- stibnit, Surma yaltirog‘i, kulrang surma ma’dani; ZnS – sfalerit, aldama rux; HgS – kinovar; As4S4 – realgar. Sulfatlar: CaSO4 ∙ 2H2O- gips (tabiiy); CaSO4 – angidrit; MgSO4 ∙ H2O- kizerit; BaSO4 – barit, og‘ir shpat;

SrSO4 – selistin; KMg(SO4)Cl ∙ 3H2O – kainit. Bulardan tashqari oltingugurt tabiiy k о ‘mir tarkibiga, neft va oqsil jism (tana) larida (sochdagi, pat va jundagi keratin tarkibida) S k о ‘p b о ‘ladi. Fiziologik ta’siri . Oltingugurt hayotiy muhim element, bog‘langan holda u hamma yuqori tartibli organizm (oqsillarning tarkibiy qismi) tarkibiga kiradi. Erkin oltingugurt insonlar uchun zaharli emas, kamroq miqdordagisi b о ‘shashtiruvchi sifatida, mayda dispers oltingugurt terining yallig‘lanishiga sabab b о ‘ladi (turli davolovchi oltingugurtli malhamlarni ishlatilishi uning shu xossasiga asoslangan), ular teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Oltingugurtning olinishi. Jahon miqyosida olinadigan oltingugurtning deyarli asosiy qismi tug‘ma oltingugurtdan olinadi. Birinchi bosqichda tarkibida qum, shag‘al tuproq va boshqa q о ‘shimchalari b о ‘lgan ma’dan 140–1500S gacha qizdirilgan suv bug‘lari bilan ishlanadi. Bunda olingan oltingugurt tarkibida q о ‘shimchalaridan maxsus pechlarda haydash y о ‘li bilan tozalanadi. Bunga oltingugurt qalamchalari deyiladi va sotuvga chiqariladi. Agar B kamerada temperatura 1200S dan yuqoriroq b о ‘lsa, oltingugurt t о ‘liq suyuq holda b о ‘ladi va keyin butunlay qotadi. Uni maydalab olinadi va sotuvga chiqariladi. 2. K о ‘mirni gazifikasiyalashda hosil b о ‘ladigan mahsulotlarni «desulfirlash» (suv, havo va yorituvchi gaz) natijasida ham oltingugurt ajratiladi: masalan, havo va aktivlangan k о ‘mir katalizatori ta’sirida H2S tarkibidagi S-2 dan S0 gacha oksidlanadi va erkin holda ajralib chiqadi: 2H2S + O2 = 2H2O + 2S H2S ni O2 chala yonishi reaksiyasi balan (reaksiya yuqoridagi kabi), va natriy tiosulfatga kislota ta’sir ettirib: Na2S2O3 + 2HCl = 2NaCl + SO2 + H2O + S↓ yoki ammoniy polisulfidni haydash y о ‘li bilan ham oltingugurt ajratiladi: (NH4)2(S5) xaydash

 t   0 (NH4)2S + 4S↓ Har yili jahon b о ‘yicha n.mln tonna oltingugurt ishlab chiqariladi. Oltingugurt sanoatning turli sohalarida: sulfat kislota ishlab chiqarishda, qog‘oz sanoatida, rezina va gugurt ishlab chiqarishda, asosiy xomashyodir. Oltingugurt qishloq x о ‘jalik zararkuA idishda qizdirishdan hosil b о ‘lgan oltingugurt bug‘lari B kameraga о ‘tadi va tez sovutiladi. Natijada oltingugurt idish devorlarida juda mayda zarrachalar holida ch о ‘kadi. Bu kukunga «oltingugurt guli» deyiladi. Bu kukun holidagi oltingugurt~1200S da suyuqlantiriladi Oltingugurtni suyuqlantirish pechi va qolipchalarga quyilib sovutiladi. Bulardan tashqari oltingugurt uglerod disulfid (CS2) natriytiosulfat, oltingugurtli b о ‘yoqlar, ultramarin k о ‘ki kabi moddalarni olishda ham ishlatiladi. Toza oltingugurt zaharsiz. U kam miqdorda iste’mol qilinishi ichki yaralarni s о ‘rilishiga va qisman gemorroyni tuzalishiga foyda qiladi. Fizikaviy xossasi . Toza oltingugurt sariq kristallik modda,zichligi r   2,07 g/sm3, ts = 1190S, tq = 4450S. U issiqlik va elektr tokini juda yomon о ‘tkazadi. Oltingugurt suvda erimaydi. Uning uchun yaxshi erituvchi CS2 dir. Allotropik modifikasiyalari. Oltingugurt erkin holda har xil uzunlikdagi molekulalardan tuzilgan (S  , S12, S8, S6 S2 va boshqalar) va bu molekulalar har xil usullarda tartiblanadilar, shuning uchun oltingugurt bir qancha modifikasiyalarda mavjud b о ‘ladi. Uy temperaturasida oltingugurt a - k о ‘rinishda b о ‘ladi (rombik modifikasiya), u sariq m о ‘rt kristallar, hidsiz. 960S dan yuqoriroq temperaturada a -oltingugurtni asta-sekin b -oltingugurtga aylanishi sodir b о ‘ladi. (monoklinnik modifikasiyasi), u deyarli oq kristallik plastinkalaridan iborat. a va b oltingugurtlarni suyuqlanish temperaturalari tc=112,80C va tc=119,30C muvofiq ravishda. b –oltingugurt zichligi r   1,96 g/sm3. Bu ikki modifikasiyalar bir-birlaridan kristallik strukturalari bilan farq qiladi.

Oltingugurtning suyuqlanishi uning hajmini sezilarli darajada (~15 % ga) ortishi bilan kuzatiladi. Suyuqlangan oltingugurt sariq, oson harakatlanuvchan suyuqlik, u 1600S dan yuqoriroq haroratda q о ‘ng‘irlashadi va 1900S dan t о ‘q jigarrangli qovushqoq massaga aylanadi. 1900S dan yuqori temperaturada quvushqoqligi kamayadi va ~4000S da suyuqlangan oltingugurt t о ‘q jigar rangda qolib, yana oson harakatlanuvchan suyuqlikka aylanadi. Qizdirilganda sodir b о ‘ladigan bu о ‘tish (aylanish) xossalari oltingugurtni ichki tuzilishini о ‘zgarishi bilan bog‘liq. Quyidagi rasmda oltingugurtning holat diagrammasi keltirilgan. M i i i eeei ee S Cyt e S I eoei aoaoeo i aeeaee 112,80 119,30 95,40S da a - oltingugurt monoklinnik b -oltingugurtga о ‘tadi, uning suyuqlanish temperaturasi 119,30S, ikkala modifikasiyadagi oltingugurt siklik tojsimon S8- molekulalaridan tuzilgan. a va b modifikasiyadagi oltingugurtlar kristallaridagi S8 molekulalarini о ‘zaro joylanishlari bilan farq qiladi. S8 molekulasida oltingugurt atomlari sp3 gibridlanish holatida b о ‘ladi va bir-birlari bilan kovalent bog‘lar bilan bog‘langan. Oltingugurt uchun odatdagi sharoitda 8 atomli xalqali molekula harakterlidir. 2,05 A0 1080 S8 molekulasining tuzilishi 1600S dan yuqori temperaturada xalqaning uzilishi sodir b о ‘lib,ochiq zanjir hosil b о ‘ladi (qovushqoqlikni ortishi va rangni о ‘zgarishi kuzatiladi). Keyinchalik 1900S dan yuqoriroq temperaturagacha qizdirilganda zanjirning (S  ) о ‘rtacha uzunligi kamayadi, natijada suyuqlanmaning qovushqoqligi yana kamayadi. Suyuq oltingugurt 444,60S da qaynaydi.

Suyuqlangan oltingugurt sovuq suvga quyilsa, suyuqlanmani о ‘ta sovishi sodir b о ‘ladi va sariq-jigar rangli, rezinaga о ‘xshash pichoq bilan kesiladigan plastik oltingugurt hosil b о ‘ladi ( a va b - oltingugurt aralashmasi), u havoda bir necha minut ichida sarg‘ayadi, loyqa rang va m о ‘rt b о ‘ladi. Oltingugurt bug‘larida 9 muvozanatlarning о ‘rni bor. S2 molekulasining tuzilishi O2 molekulasi tuzilishiga о ‘xshaydi. B о ‘shashtiruvchi MO. p 3p da joylashgan 2 ta toq elektronlari S2 molekulasi paramagnit xossasiga ega qolgan hamma hollarda oltingugurt molekulalari diamagnitdir. Oltingugurtni kimyoviy xossasi. Oltingugurtning holat diagrammasi Sovuqda oltingugurt ancha inert (faqat ftor bilan kuchli darajada birikadi), qizdirilganda kimyoviy aktivligi ortib boradi va xlor hamda brom bilan (yod bilan emas) ta’sirlashadi, kislorod, vodorod va metallar bilan ham birikadi. Metalmaslar bilan ta’siri . Oltingugurt kislorod, galogenlar va oksidlovchi kislotalar (HNO3, H2SO4 kons) ta’siridan yaxshi oksidlanadi. S +O2 = SO2 S + 2H2SO4 (kons) = 2SO2 + 2H2O S + 3F2 = SF6 S + 2HNO3 (kons) = H2SO4 + 2NO SF6 – rangsiz, hidsiz zaharsiz gaz. Kimyoiy jihatdan inert. Gaz holidagi izolyator sifatida yuqori qurilmalarda ishlatiladi. 2S + Cl2 = S2Cl2 S2Cl2 odatdagi sharoitda suyuqlik rezina sanaotida ishlatiladi SCl2 SCl4 S2F10 SF4 S2F2 hamda S2Br2 galloidlari ham ma’lum. Galloidli birikmalarini barqarorligi ftordan yodga о ‘tgan sari kamayadi. Yodli birikmalarini olish juda ham qiyin. Oltingugurt vodorod bilan odatdagi sharoitda birikmaydi. Qizdirilganda qaytar reaksiya bilan birikadi: H2 + S  t 0 C  H2S

Muvozanat -3500S da о ‘ngga undan yuqori temperaturada chapga siljiydi. Metallar bilan ta’siri (sulfidlar). Oltingurutning metallar bilan hosil b о ‘lgan birikmalari yoki vodorod sulfid kislotasining tuzlariga sulfidlar deyiladi. Sulfidlarda oltingugurtning oksidlanish darajasi -2 b о ‘ladi. Sulfidlar turli usullarda olinadi. Eng sodda usul S kukunini tegishli metall kukunlari bilan q о ‘shib qizdirishdir: Fe + S = FeS Cu + S = CuS Metallik simob bilan oltingugurt suyuq havo temperaturasida ham birikadi. Oltingugurtning bu xossalaridan xonalarga metallik simob t о ‘kilganda uni tozalash uchun q о ‘llaniladi. Bunda simob t о ‘kilgan joylarga qalin oltingugurt kukuni sepib q о ‘yiladi. Hg + S =HgS hosil b о ‘ladi. Og‘ir metallarning sulfidlari sanoatda muhim ma’danlar hisoblanadi. ( PbS, Cu2S, HgS, FeS2….). Ularni kuydirish y о ‘li bilan oksidlarga qaytariladi va oksidlarni qaytarib tegishli metallar olinadi: 2PbS +3O2 = 2PbO +2SO2 (kuydirish); 2PbO + PbS = 3Pb + SO2  (qaytarib kuydirish); yoki PbO + CO = CO2   + Pb Vodorod sulfid. Vodorod sulfid rangsiz gaz (tc=-860C tk=-600C), о ‘ziga xos hidli (aynigan tuxum hidli). 1qism H2S 100000 qism havoga aralashgan b о ‘lsa ham uning о ‘ziga xos hididan bilish mumkin. Vodorod sulfid ancha zaharli uning zaharlovchi tasiri gemoglobindagi temir bilan ta’sir- lashib gemogleobinni kislorod tashuvchi xossasini buzish yoki t о ‘la faoliyatini ishdan chiqarish bilan tushuntiriladi. Vodorod sufid amalda temir sulfidga suyultirilgan HCl kislota ta’sir ettirib olinadi. FeS + 2HClc = Fe Cl2 + H2S 

Vodorod sulfid olishning qulay usullaridan biri kukun holidagi oltingugurtni parafin va maydalangan asbet bilan aralashmasini ( 3 : 5 : 2 massa nisbatlarida) 170S dan yuqori temperaturada qizdirib olinadi. Sovutilganda reaksiya t о ‘xtaydi qizdirilganda yana H2S ajralib chiqadi. Daslabki aralashma oldindan tayyorlab q о ‘yilib, H2S kerak b о ‘lganda ishlatiladi (1gramm aralashma -150 ml H2S beradi). H2S ning kimyoviy tuzilishi oltingugurtda gibridlanishini juda kichik ekanligini hisobga olmasak suv molekulasining tuzilishiga о ‘xshaydi. H2S molekulasi suv molekulasiga nisbatan ancha kam qutblangan (  HSH=900). Oltingugurtning nisbiy elektromanfiyligi kislorodnikiga nisbatan kam. Shu sababli vodorod sulfidda vodorod bog‘lanish har qanday agregat holatda ham amalda b о ‘lmaydi. Vodorod sulfidning shaxsiy ionlanishi juda kichik, uning ionli k о ‘paytmasi (H3S+) ( HS- ) = 10-33 ga teng uning suvdagi eritmasida ionli k о ‘paytmasi ancha yuqori: H2S + H2O  H3O++HS-, PK1 = 7,3 va PK2=13,8 shuning uchun uning suvdagi eritmasi kuchsiz kislota. Vodorod sulfid kislotasining tuzlari–sulfidlar, og‘ir metallarning sulfidlari suvda erimaydi. Ishqoriy metallarning sulfidlarini suvdagi eritmalari oltingugurtni eritadi va polisulfidlar xosil qiladi. Na2S + S = Na2S2 Na2S + 2S = Na2S3 va h. o. Polisulfidlarda oltingugurt miqdorining ortishi bilan eritmalar rangining intensivligi sariq – zarg‘aldoqdan qizil (Na2S9) ranggacha о ‘zgaradi. Polisulfidlarning konsentrlangan eritmalarini ohistalik bilan kislota eritmasiga quyilsa, idish tubida og‘ir yog‘simon suyuqlik polisulfanlar hosil b о ‘ladi. Na2Sx + 2HCl = 2NaCl + H2Sx↓ H2Sx – molekulasini hamma a’zolari H2S8 gacha ajratilgan. Polisulfan molekulalari xuddi polisulfid molekulalariga о ‘xshab zigzag tuzilishiga ega. Unda oltingugurt atomlari sp3-gibridlanishda b о ‘ladi. Zanjir polisulfidlarda metallar bilan polisulfanlarda esa vodorod atomlari bilan tugallanadi: H S

S S S S S H Kimyoviy tuzilishi b о ‘yicha faqat disulfanlar farq qiladi, ular vodorod peroksid bilan analogdirlar: H S S H 910 920 Polisulfanlar suvda kislota, shu bilan birga kislota kuchi, po lisulfid ionida S  2 x oltingugurt atomining sonini ortishi bilan ortib boradi. Masalan, H2S4 tetrasulfon kislotasi sirka kislotasidan kuchliroq, vodorod sulfidga nisbatan esa juda kuchli hisoblanadi. Polisulfidlar polisulfanlarga nisbatan barqaror hisoblanadi, ular oksidlovchi va qaytaruvchi xossalarini namoyon qiladi. Polisulfidlarning ishlatilish sohasi turli tumandir. Ishqoriy metallarning, ammoniy va kalsiy va bariyning polisulfidlari insektofungidsidlari – qishloq x о ‘jalik ekinlarining zararkunandalari hamda kasalliklariga qarshi kurashuvchi kimyoviy preparatlar sifatida ishlatiladi. P о ‘latdan va ch о ‘yandan yasalgan buyumlarni korroziyaga chidamligini oshirish uchun ularning sirti ammoniy, kaliy va natriy polisulfidlari bilan sulfirlanadi va qoraytiriladi. Natriy va kaliy polisulfidlari aralashmasi (oltingugurt jigari) bilan k о ‘nchilik sanoatida terilardan junni t о ‘kishda foydalaniladi. Oltingugurt jigarining ta’siri nafaqat uning kuchli ishqorliligida balki oksidlovchi ta’sirida hamdir. Bulardan tashqari polisulfidlar su’niy kauchukning ayrim turlarni sintez qilishda ishlatiladi.

Ishqoriy va ishqoriy–yer metallarining sulfidlari hamda ammoniy sulfid suvda yaxshi eriydi. Qolgan sulfidlar eritmalardan (hatto nordon eritmalardan ham) harakterli rangda suvda erimaydigan ch о ‘kma holida ajralib chiqadi: Masalan: FeSO4 + (NH4)2S = FeS↓ + (NH4)2SO4 2BiCl3 + 3H2S = Bi2S3↓ + 6HCl Cu(NO3)2 + H2S = CuS↓ + 2HNO3 Quyidagi sulfidlar nordon eritmalardan vodorod sulfid yordamida ch о ‘ktiriladi: HgS, Ag2S, PbS, CuS – qora rangli; SnS, Bi2S3 – jigar rangli; As2S3, As2S5, SnS2, CdS – sariq rangli; Sb2S3 , Sb2S5- zarg‘aldoq rangli; (HgS – tabiatda qizil qon rangda uchraydi, unga kinovar deyiladi) Quyidagi sulfidlar ammiakli eritmalardan ammoniy sulfid (NH4)S2 ta’sir ettirib ch о ‘ktiriladi: FeS, NiS, CoS – qora rangli; MnS – binafsha rangli; ZnS- oq rangli; (NH)2S – m о ‘l b о ‘lganda tushgan ch о ‘kma eriydi va eruvchan tio tuzlarni hosil qiladi. SnS2, Sb2S5, Sb2S3, As2S3, As2S5, MoS3, WS3, V2S5. Alyuminiy (III), temir (III) va xrom (III) sulfidlarning suvli eritmalarini olib b о ‘lmaydi, ular suvda gidrolilanib sulfidlar о ‘rniga juda kam eriydigan oq Al(OH)3, q о ‘ng‘ir Fe(OH)3, kulrang –havorang Cr(OH)3 lar hosil qiladi va vodorod sulfid ajraladi. Masalan: Al2(SO4)3 + 3(NH4)2S + 6H2O = 2Al(OH)3↓ + 3(NH4)2SO4 + 3H2S↑ Buning sababi, reaksiyada dastlab hosil b о ‘ladigan Al2S3, Fe2S3 va Cr2S3 tuzlari juda kuchsiz asos va kuchsiz kislota (H2S) dan hosil b о ‘lganliklari uchun ular t о ‘liq qaytmas reaksiya bilan gidrolizga uchraydi:

Al2S3 + 6H2O = 2Al(OH)3↓ + 3H2S↑ Shu sababli bunday tuzlar faqat quruq usulda olinadi: 2Al + 3S = Al2S3 О ‘z navbatida oltingugurt ishqorlarning qaynoq eritmalarida disproporsionirlash reaksiyasiga kirishadi: 3S0+ 6NaOH = 2Na2  2 S + Na2  4 S O3 + 3H2O Oltingugurt oksidlari, xossalari Oltingugurt kislorod bilan bir qancha oksidlar hosil qiladi. Ulardan eng ahamiyatlisi oltingugurt dioksidi (SO2) va oltingugurt uch (SO3) oksidlaridir. Oltingugurtni havoda qizdirilganda yonadi va SO2–sulfit gazini hosil qiladi, u о ‘tkir hidli. U juda zaharli, elektr о ‘tkazmaydigan suyuqlikka aylanadi. Sanoatda SO2, metall sulfidlarini va oltingugurtni oksidlab kuydirib olinadi. S + O2 = SO2 2PbS + 3O2 = 2PbO + 2SO2 Laboratoriyada misga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: Cu + 2H2SO4 = CuSO4 + SO2↑ + 2H2O SO2 molekulasining kimyoviy tuzilishi ozon molekulasi tuzilishiga о ‘xshaydi. Oltingugurt atomi sp2 –gibridlanish holatida b о ‘ladi. Oltingugurt atomining о ‘lchami katta b о ‘lgani uchun S – O orasidagi bog‘lanish uzunligi (0,143 n m ) O – O (0,128 nm) ozon molekulasidagiga nisbatan katta. Ammo S – O dagi bog‘lanish energiyasi (489 kj/mol) SO2 molekulasida ozon molekulasida O – O bog‘lanish energiyasi (114,2kj/mol) ga nisbatan bir necha marta katta. Bu hol SO2 molekulasida elektron bulutlar kuchli qoplanishi va bog‘ning ionlilik hissasi katta ekanligi bilan asoslanadi. SO2 – qutbli molekula,

suvda yaxshi eriydi, faqat suvda erigan molekulalarning oz qismi suv bilan birikib muvozanat qaror topadi: SO2 + H2O ↔ H2SO3 ↔ H+ + HSO  3 ↔ 2H+ + SO2  3 Muvozanat kuchli darajada chapga siljigan. Sulfit kislotasi (H2SO3) erkin holda olinmagan, faqat suvdagi eritmada mavjud b о ‘ladi, u о ‘rtacha kuchdagi kislota (rK1 = 1,7, rK2 = 7,3). Sulfit SO 23 ionidagi hamma bog‘lar (S – O) teng kuchli va ularda bog‘ uzunligi SO2 dagiga nisbatan katta. SO 23 ioni strukturasi piramidal, oltingugurt atomlari sp3 – gibridlanish holatida S O O O 0,151 1050 2- Sulfit kislota tuzlari–sulfitlar va gidrosulfitlar SO2 ni ishqorlarga yoki eruvchan metall karbonatlari eritmalariga ta’sir ettirib olinadi: NaOH + SO2 = NaHSO3 2KOH + SO2 = K2SO3 + H2O Na2CO3 + SO2 = Na2SO3 + CO2↑ SO2 va H2SO3 hamda sulfitlarda +4 oksidlanish darajasining beqarorligi uchun ular qaytaruvchi b о ‘ladi. Hatto qattiq sulfitlar saqlanish jarayonida sulfatlargacha oksidlanadi: 2Na2SO3 + O2 = 2 Na2SO4 Ammo kuchli qaytaruvchilar bilan oltingugurt +4 hosilalari oksidlovchi xossasini namoyon qiladi: SO2 + 2H2S = 3S + 2H2O

Gidrosulfitlar qizdirilganda erkin holda noma’lum b о ‘lgan disulfit (pirosulfit) kislota H2S2O5 ning tuzlari pirosulfitlarga aylanadilar: 2KHSO3 = K2S2O5 + H2O Disulfit anioni nosimmetrik (simmetrik b о ‘lmagan) strukturaga ega: S O O 0,145 S O O O 0,149 0,127 2- SO2 ning suvdagi suyultirilgan eritmasidan H2S о ‘tkazilganda Vakenroder suyuqligi hosil b о ‘ladi. Uning tarkibida kolloid oltingugurt va uning nomi politionat kislotalari H2SxO6 (x=3 dan 20 gacha va undan ham ortiq) b о ‘ladi. Politionat kislotalarida s-zanjirlari orqali birikkan b о ‘ladi va ular sp3 gibridlanish holatida b о ‘ladi. Faqat boshdagi va oxirgi oltingugurt atomlari 3 tadan kislorod atomlari bilan birikkan b о ‘ladi. Masalan : pentationat kislotasining tuzilishi. S O O O S S S

S O O O 0,150 1080 0,215 2- Politionat kislotalari erkin holda olinmagan biroq ular ancha kuchli kislotalar. Sulfitlarning kuchli eritmalari kukun holidagi oltingugurt bilan qizdirilganda – tiosulfatlar hosil b о ‘ladi: Na2SO3 + S = Na2S2O3 Tiosulfat kislota kuchi b о ‘yicha sulfat kislotaga yaqinlashadi. Tiosulfat ioni ozgina buzilgan tetraedr, chunki S – S bog‘i S – O bog‘iga nisbatan uzunroq: S S O O O 0,197 0,148 2- Tiosulfatlar hatto kuchsiz oksidlovchilar bilan ham oksidlanadilar: 2Na2S2O3 + I2 = Na2S4O6 + 2NaI Yuqori temperaturada va katalizator ishtirokida SO2 da oltingugurt +4 dan kislorod bilan oltingugurt uch oksid (SO3) gacha oksidlanadi (SO2 ni katalitik oksidlash ) 2SO2 + O2 = 2SO3 kat, V2O5, t = 4500C SO3 - uch xil modifikasiyada b о ‘ladi. 1. gaz holida monomer SO3

2. eng barqaror a - SO3 shoyidek yaltiroq ignasimon havoda kuchli hidli, tc=400C, suv bilan shiddatli birikib sulfat kislota hosil qiladi. 3. muzga о ‘xshash g – SO3 modifikasiyada , tc = 16,80C, tq= 44,80C. Bug‘ holida SO3 molekulasi t о ‘g‘ri uchburchak shaklida b о ‘lib markazda S atomi sp2 gibridlanish holatida b о ‘ladi: S O O O 1200 S O O O S O O O O S O O 0,140 0,160 Monomer trimer SO3 suyuqlik holida trimerlangan (SO3)3 b о ‘ladi. Ularda oltingugurt atomlari sp3- gibridlangan b о ‘ladi va kislorod atomlari bilan tetraedr hosil qiladi. Tetraedrlar bir–birlari bilan kislorod k о ‘priklari orqali bog‘langan b о ‘ladi. SO3 qattiq holatda geterozan- jirli polimer strukturasiga ega. O O O O S S S O O O

O O O 0,163 0,141 358 SO3 ning suvda erishi issiqlik chiqishi (  H0 298= -62,7 kj/mol) bilan sodir b о ‘ladi va sulfat kislota H2SO4 hosil b о ‘ladi: SO3 + H2O = H2SO4 Laboratoriyada SO3 kaliy pirosulfatni K2S2O7 parchalab olinadi. K2S2O7  t 0 C   K2SO4 + SO3 Sulfat kislota, uning xossalari va kontakt usulida olishning kimyoviy asoslari Suvsiz sulfat kislota, monogidrat deb ham ataladi, qovushqoq yog‘simon suyuqlik, hidsiz va rangsiz. Monogidrati deyarli elektr tokini о ‘tkazmaydi, uning shaxsiy ionlanishi juda kichik. Suv bilan istalgan miqdorda aralashadi. Suvdagi eritmasida ikki negizli kuchli kislota (rK1= -3 va rK2 = 2): H2SO4 → H+ + HSO  4 gidrosulfat ioni faqat konsentrlangan eritmalardagina b о ‘ladi. HSO  4 H+ + SO   24 H2SO4 molekulasining kimyoviy tuzilishi buzilgan tetraedrga javob ______________beradi. Gidrosulfat ionida (HSO  4 ) kattaroq darajada buzilgan tetraedr. Sulfat ioni SO   24 - ioni t о ‘g‘ri tetraedr shakliga ega, unda hamma masofalar va bog‘lararo burchak teng qiymatli: S O HO O HO S HO

O O O S O O O O 2- Konsentrlangan sulfat kislota–kuchli oksidlovchi. Qaytaruvchining kuchiga bog‘liq holda u SO2 gacha, oltingugurtgacha (S) va H2S gacha qaytarilishi mumkin. 2H2SO4(kons) + Zn = ZnSO4 + 2H2O + SO2 ↑ H2SO4(suyul) + Zn = ZnSO4 + H2↑ 5H2SO4(kons) + 8Na = 4Na2SO4 + H2S↑ + 4H2O Sulfat kislota qiyin uchuvchan suyuqlik, u k о ‘pgina kislotalarni ularning tuzlari eritmasidan siqib chiqaradi: CaF2 + H2SO4 = CaSO4 + 2HF↑ 2NaCl + H2SO4 = Na2SO4 + 2HCl↑ 2CH3COOK + H2SO4 = K2SO4 + 2CH3COOH Metallarning kuchlanish qatorida vodoroddan chaproqda turgan metallar suyultirilgan H2SO4 bilan reaksiyaga kirishganda vodorod ajralib chiqadi: Zn + H2SO4(cuyul) = ZnSO4 + H2↑ Ushbu reaksiyadan laboratoriyada vodorod olish uchun foydalaniladi. Suyultirilgan sulfat kislota kuchli kislota xossasiga ega b о ‘lganligi uchun metallarning oksidlari, asoslar va tuzlar bilan reaksiyaga kirishadi: Na2O + H2SO4 = Na2SO4 + H2O Al2O3 + 3 H2SO4 = Al2(SO4)3 + 3H2O 2KOH + H2SO4 = K2SO4 + 2H2O

Zn(OH)2 + H2SO4 = ZnSO4 + 2H2O Konsentrlangan sulfat kislotasi S, P, C kabi metalmaslar bilan qizdirilganda ta’sirlashadi: 2 H2SO4(k) +S = 2H2O + 3SO2↑ 2 H2SO4(k)+ C = 2SO2↑ + CO2↑ + 2H2O Sulfat kislotasining tuzlariga sulfatlar deyiladi. PbSO4, CaSO4, SrSO4 va BaSO4 lar suvda juda kam eriydi. K о ‘pchilik boshqa sulfatlar suvda oson eriydilar. K о ‘pgina sulfatlar yer qobig‘ida minerallar sifatida uchraydi (CaSO4, SrSO4, BaSO4 vaNa2SO4 ……..). Na2SO4.10H2O– (glauber tuzi), MgSO4 . 7H2O – eksomit(achchiq yoki angliya tuzi) tuzlari muhim tabiiy minerallaridir. Sulfatlar eritmalardan о ‘zlarida bir qancha suv molekulalari tutgan kristallogidratlar kuporoslar holida ajralib chiqadi. Kuporoslar –bu ayrim ikki valentli metallarning sulfatlariga kristallogidratlar deyiladi: FeSO4 ·7H2O – temir kuporosi (och yashil); CuSO4 · 5H2O – mis kuporosi (havorang); NiSO4 ·7H2O – nikel kuporosi (yashil); CoSO4 ·7H2O – kobalt kuporosi (t о ‘q qizil); ZnSO4 ·7H2O – rux kuporosi (oq). Achchiqtoshlar . bu ikkilamchi (ikkita) sulfatlarning kristallogidratlaridir. Umumiy formulasi: MeI SO MeIII SO H O 2 4 2 4 2 2  ( )   24 bu yerda               3   3   3   3  4 Me I NH , K , Na , Rb yokiCs , Me III Cr , Al , Fe yokiV . Ayrim achchiq toshlarning trivial (qadimiy) nomlari:

K2SO4· Al2(SO4)3· 24H2O yoki KAl(SO4)2 · 12H2O–alyumokaliyli achchiqtosh; K2SO4 . Cr2(SO4)3·24H2O yoki KCr(SO4)2 · 12H2O-xrom kaliyli achchiqtosh; K2SO4·Fe2(SO4)3· 24H2O yoki KFe(SO4)2·12H2O-temir kaliyli achchiqtosh. K о ‘pincha «kaliy» s о ‘zi tushirib qoldiriladi va achchiq xromli, temirli va hokazo achchiq toshlar, alyumokaliyli achchiqtoshni oddiy achchiq tosh deb ham atalaveradi. Mor tuzi . Bu achchiqtosh emas, uning tarkibi – (NH4)2 SO4·FeSO4·6H2O b о ‘lib, tahliliy kimyoda reaktiv sifatida ishlatiladi. Sulfatlardan ammoniy sul’fat va kaliy sul’fat о ‘g‘it sifatida va achchiqtoshlar olishda, Na2SO4 shisha ishlab chiqarishda, Na2S2O3 fotografiyada, gazlamalarni oqartirgandan keyin qoladigan xlor qoldiqlarining y о ‘qotishda qaytaruvchi sifatida (antixlor) ishlatiladi. Sul’fat kislotaning olinishi. Hozirgi paytda sul’fat kislotasi jahon b о ‘yicha kontakt usulida olinadi. Asosiy dastlabki maxsulot, oltingugurtni yoqib yoki piritni kuydirib olinadigan SO2- dir. Ayrim metallarning sul’fidlarini kuydirib, metall olishda chiqadigan chiqindi gaz SO2 dan ham sul’fat kislota olishda foydalaniladi. Kontakt usulida sulfat kislota olishda quyidagi sxema amalga oshiriladi: FeS2 (S) → SO2 →SO3→ H2SO4 Pirit va oltingugurtni yonishi quyidagi tenglama bilan boradi: 4FeS2 + 11O2 = 2Fe2O3 + 8SO2↑ S + O2 = SO2 ↑ 2SO2 + O2 2SO3 + 47 kkal Bu jarayonda kat: Pt yoki V2O5, t = 4000C Tozalangan SO3 yuttirish minorasiga yuboriladi va u yerda SO3 96% li sulfat kislotaga yuttiriladi: SO3 + H2SO4 = H2S2O7 oleum

SO3 ning sulfat kislotadagi eritmasi havoda tutaydi, chunki SO3 – ajralib chiqadi va havodagi suv bug‘lari bilan oq tutun hosil qiladi. Shuning uchun ichida SO3 erigan sulfat kislotasiga «tutovchi» (oleum) kislota deyiladi. Sulfat kislota cheklanmagan miqdorda oltingugurt (VI) ni eritadi, demak oleum tarkibi har xil b о ‘ladi va umumiy formula H2SO4 · xSO3 bilan ifodalanadi. X=1 b о ‘lganda pirosulfat (H2S2O7) kislotaning rangsiz kristallari hosil b о ‘ladi, uning qisqartirilgan formulasi: HO – SO2 - O – SO2 – OH. Pirosulfat kislota (tc = 350C) har xil organik moddalarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Oleumdan sulfat kislota olishda, uni suvda eritiladi: H2S2O7 + H2O = 2H2SO4 Suv miqdori nazorat qilinganda 100% li toza sulfat yoki uning konsentrlangan eritmasi olinadi. Konsentrlangan sulfat kislotasining zichligi  =1,84 g/sm3 b о ‘lib, unda 98 % gacha H2SO4 b о ‘ladi. tq=3380C, y SO3 tuman hosil qilib qaynaydi. Suv bilan suyultirilganda kuchli qizish kuzatiladi (gidratlarning H2SO4  SO3 hosil b о ‘lish) va atrofga sachraydi. Shu sababli kislota eritmasini tayyorlash qoidasi: kislotani suvga asta–sekinlik bilan aralashtirib turgan holda quyiladi, aksincha emas. Konsentrlangan sulfat kislotasi juda gigroskopik shuning uchun u k о ‘pgina gazlarni quritishda ishlatiladi (ammiakni quritishda ishlatib b о ‘lmaydi, chunki ammiak bilan H2SO4 reaksiyaga kirishib ammoniy sulfat tuzi hosil b о ‘ladi). Konsentrlangan sulfat kislotasi shunchalik kuchli suvni tortib olish xossasiga egaki, u hatto organik birikmalarda vodorod va kislorodning nisbatlari 2:1 b о ‘lsa, suv sifatida tortib oladi va organik moddani k о ‘mirga aylantiradi: C H O  H  SO  k  o  ns  C   H O  2 ( ) 12 22 11 2 4 12 11

Saxaroza k о ‘mir Sulfat ioni ( 2 ) 4  SO bariy ioni (Ba2+) bilan mayda kristallik ch о ‘kma BaSO4 ni hosil qiladi. Ba2+ioni sulfat ioniga reagentdir, bu reaksiya sulfat ioniga sifatiy reaksiyadir. Sulfat kislotaning ishlatilishi. Sulfat kislotasi kimyo sanoatining asosiy mahsulotidir. Undan kimyoviy tola ishlab chiqarishda (viskoza shoyisi, charm, poliamid tolasi), о ‘g‘itlar (superfosfat), portlovchi moddalar, yuvuvchi, h о ‘llovchi va emulgirantli vositalar, b о ‘yoqlar, dorivor preparatlar, hamda har xil sulfatlar, oddiy va murakkab efirlar, ayrim kislotalar (HF, HCl, vino kislotasi va boshqalar), mineral moylarni rafinirlashda, metallarga kimyoviy usulda ishlov berishda, galvanik elementlar va q о ‘rg‘oshinli akkumulyatorlarda elektrolit va boshqa k о ‘pgina maqsadlarda ishlatiladi. Kislorod – D. I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasida 2- davr, oltinchi bosh ruppada joylashgan, tartib raqami (yadro zaryadi) 8, kimyoviy belgisi O (lotincha Oxygenium-“kislota tug‘diruvchi” degan ma’noni bildiradi), nisbiy atom massasi Ar (0)=16. Atom tuzilishi: 1s22s22p4 r-elementlar oilasiga mansub. Valent elektronlari: 2s22p4, yacheykalarda quyidagicha taqsimlanadi. 2s 2p 2 ta toq elektroni bor, 2s va 2r pog‘onachalardagi juft elektronlarni b о ‘sh orbitallarga tkazish imkoniyati y о ‘q, chunki kislorod 2- davrda joylashganligi uchun, b о ‘sh orbitallari y о ‘q. Shu sababli kislorodning maksimal kovalentligi 4 ga teng Oksidlanish darajasi . Kislorod murakkab kimyoviy birikmalarda –1, -2, (2 ta elektron kabul kilib tugallangan tashki pog‘onaga ega b о ‘ladi) va +1, +2 (fakat ftor bilan hosil qilgan birikmalarida OF2, O2F2) oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. Ochilishi. Kislorodning kashf qilinishi 3 ta buyuk olimlarining nomi bilan bog‘lik. Kislorod birinchi marta erkin holda selitrani, aniqrog‘i Mg(NO3)2 tuzini qizdirib

1770 yilda (ayrim manbalarda 1772 yil deb k о ‘rsatilgan) Shved kimyogari Sheyele olgan. 1774 yil ingliz olimi Pristli simob oksidi (HgO) va q о ‘rg‘oshinli surikni (Pb3O4- 2PbO, PbO2) parchalab olgan. K о ‘pgina moddalarning xavoda yonishi reaksiyasida kislorodning roli 1775 yil fransuz olimi Lavuazye tushuntirdi va xavoning tarkibini о ‘rganadi. Lavuazye о ‘z tekshirishlari bilan 1697 yil nemis olimi Shtal tomonidan yaratilgan flogiston nazariyasini asossiz ekanligini isbotladi. Erkin holda kislorod ikki atomli molekula (O2) holida mavjud b о ‘ladi. Nisbiy molyar massasi Mr (O2)= 32, Molyar massasi M ( O2) = 32 g/mol Kislorodning tabiiy izotoplari: 16 99,76% 8 O  17 0,04% 8 O  18 0,2% 8 O  363 Tabiatda tarqalishi . Kislorod yer qobig‘ida eng k о ‘p tarqalgan element tarqalishi b о ‘yicha birinchi о ‘rinda turadi. Kislorod yer qobig‘ining massasi jihatdan  49,13% ini, atom jihatdan  55,1% ini tashkil qiladi. Kislorod erkin holda havo tarkibida massa ulushi jihatdan  23,15% ini, hajmi jihatdan 20,95% ini tashkil qiladi. Kislorodning ______________atmosferadagi umumiy massasi  1,1 ·1010 t., va tabiiy suvlarda (dengiz, daryo va k о ‘llarning) erigan holda b о ‘ladi. Atmosfera havosi tarkibi. Azot – 78,09% (hajmiy) 75,51% ( massa ) Kislorod-20,95% 23,15% Argon –0,93% 1,28%

Karbonat angidrid-0,03% 0,046% Suv bug‘lari ( 250S ) -  3%  0,27% Bulardan tashkari havo tarkibida Ne, He, Kr, Xe, CH4, azot oksidlari, SO, oltingugurt oksidlari, vodorod sulfid va tasodifiy gazlar b о ‘ladi. Xavoning zichligi 00S va 101,325 kPa (1atm) da 1,293 g/l ga teng. Yerning havo qatlami (ayniqsa ozon qatlami) quyoshning zararli ultrabinafsha nurlarini yutib va neytrallab yerning sirtini qizib ketishidan saqlaydi. Kimyoviy bog‘langan kislorod suvda 88,89% , tuproqda 56%, qumda ( SiO2)  53,3%, silikatlarda turli minerallar va hamma tirik organizmlar tarkibiga kiradi. Odam organizmini massa jihatdan   65% ni kislorod tashkil qiladi. Bulardan tashqari kislorod tabiatda juda k о ‘p tog‘ jinslari va ma’danlar tarkibiga kiradi. О ‘zida kislorod tutgan 1400 tabiiy minerallari ma’lum. Kislorodning tabiatdagi roli Hamma organizmda uchraydigan birikmalar bu tarkibida kislorod b о ‘lgan birikmalar – shu sababli kislorod xamma tirik organizmlar uchun hayotiy zarur b о ‘lgan elementdir. Xamma yashil о ‘simliklar havodan karbonat angidridni barglari orqali va ildizi orqali esa suvni va turli mineral ozuqalarni olib, о ‘z organizmida quyosh nuri ta’sirida uglevodlarni hosil qiladi. Bu juda murakkab kimyoviy jarayon b о ‘lib fotosintez deb ataladi. 6CO2+ 6H2O fermentlar C6H12O6 ↑ + 6O2↑ Jarayon natijasida erkin kislorod ajralib chiqadi va atmosferaga k о ‘tariladi. Demak, atmosfera havosiga va suvda erigan kislorodni beradigan birdan bir manba yer yuzida о ‘sadigan yashil о ‘simliklar va dengiz xamda okean suvlarida о ‘sadigan yashil о ‘tlardir. Nafas olish tirik organizmlarda boradigan modda almashinish jarayonlari orqali о ‘tadi. Qonda kislorod gemoglobin bilan kuchsiz bog‘lanadi va oksigemoglobin hosil qiladi, va shu k о ‘rinishda t о ‘qimalarga tarqaladi. Fermentlar ta’sirida kislorod

qondagi glyukozani oksidlaydi va uni karbonat angidrid hamda suvga aylantiradi. Bu jarayonda ajralib chiqayotgan energiya turli hayotiy muhim jarayonlarni borishini (muskullarning ishlashi, organizmni isishi, ishlash) ta’minlaydi. Hayvon va о ‘simliklarning qoldiqlarining chirishi va suv hosil b о ‘lib, havoga chiqadi va qaytadan fotosintezda ishtirok etadi. Demak, hayvon va о ‘simliklar hayot faoliyati uchun zarur b о ‘lgan energiyani nafas olishda organizmga kiradigan kislorod bilan turli moddalarning biokimyoviy oksidlanishidan oladi. Yer kurrasida kislorod eng k о ‘p tarqalgan element b о ‘lganligi uchun uning tabiatdagi roli beqiyosdir. Ammo shuni esda tutish lozimki, keyinchalik XX asr oxirida kimyo sanoatining kuchli rivojlanishi, mashinasozlikning rivojlanishi, kimyoviy maqsulotlarning halk x о ‘jaligida ayniqsa qishloq x о ‘jaligida q о ‘llanish darajasi haddan tashqari ortib borgan sari havo va suv havzalarni hamda tuproqni har xil sanoat chiqindilari (ranglar, zaharli gazlar, tozalanmagan va tarkibida turli zaharli moddalar b о ‘lgan suyuqliklar) bilan ifloslanishi atrof muhit ekologiyasini buzishga olib kelmoqdaki, bu insonlar salomatligiga salbiy ta’sir k о ‘rsatmoqda. Butun dunyo miqyosida ekologik muammolar k о ‘payib bormoqda. Tabobat ilmining buyuk bobokaloni Ibn Sino toza havo insonlar salomatligiga ta’sir etuvchi eng asosiy omillardan biri ekanligini uqtirib: “… agar biz nafas olayotgan havoda chang va g‘ubor b о ‘lmasa, inson ming yillar yashashi mumkin” deb bundan 1000 yillar oldin aytgan edilar. Shuni takidlash lozimki, atmosfera havosining, tuproq va suv havzalarining ortiq darajada ifloslanishiga kimyo sanoatlari chikindilari ham sabab b о ‘lmoqda, shu sababli kimyo fanining asosiy vazifalaridan biri kimyo sanoatida chiqindisiz ishlaydigan texnologiyani joriy qilish ekanligini k о ‘rsatgan. Hozir butun dunyo b о ‘yicha ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan juda k о ‘p amaliy ishlar olib borilmoqda. Ekologik muammo insoniyat oldidagi hayotiy muammodir. Allotropiya (yunoncha) - Kimyoviy elementlarning ikki yoki undan ortiq oddiy modda shaklida mavjud b о ‘la olishi allotropiya deyiladi.

Moddalarning har xil modifikasiyalari allotropik shakl о ‘zgarishlari deyiladi. Allotropiyaning sababi molekulalardagi atomlar sonining turlichaligi, masalan kislorod ikki xil allotropik k о ‘rinishda O2 va O3 ozon holida yoki moddaning har xil odifikasiyadagi kristallar hosil qilganligi (masalan, uglerod atomlaridan tuzilgan olmos, grafit va karbin) b о ‘lishi mumkin. Dikislorod, kislorod O2 molekulasining ana’naviy usulda tasvirlanishi O = O yoki O O uning haqiqiy tuzilishini aks ettirmaydi, chunki suyuq kislorod magnitga tortiladi, Lyuis nazariyasi b о ‘yicha uning molekulasida toq elektronlar y о ‘q. Haqiqatdan kislorod molekulasi paramagnit, uning molekulasida ikkita toq elektron b о ‘ladi: O O Kislorodning magnit xossasini yoki uning molekulasida ikkita toq elektronlar mavjudligini molekulyar orbitallar usuli tushuntiradi. O2 i i eaeoeaneaa i i eaeoeye i eaeoaeeaei ei a ooceeeo e Kislorodning laboratoriyada olininshi Laboratoriyada kislorodni olish, kislorodga boy b о ‘lgan va nisbatan beqaror moddalarni parchalab olishga asoslangan: Oksidlarni parchalab: 4MnO2  t   2Mn2O3 + O2 ↑ 4CrO3   t   2Cr2O3 + 3O2↑ 2 HgO   t   2Hg + O2 ↑ Tuzlarni parchalab: 2NaNO3   t   2NaNO2 + O2↑ 2 KClO3  t  , Mn  O 2   2 KCl + 3O2↑ Bu reaksiyada MnO2 - katalizator, uning о ‘rniga Cr2O3, Fe2O3 larni xam ishlatish mumkin. Laboratoriyada kislorod olishni eng qulay va havfsiz usullardan biri KMnO4 ni parchalashdir. O2 molekulasida molekulyar orbitallarning tuzilishi 2 KMnO4   t   K2MnO4+ MnO2 +O2↑

Bu usulda olingan kislorodga toza kislorod deyiladi. 4. Ammo shuni qayd kilish lozimki, mahsus tozalikdagi kislorod suvni elektroliz qilib parchalab olinadi. Bunda H2SO4 yoki ishqorning distillangan suvdagi 10% li eritmasini elektroliz qilinadi, katodda vodorod olinadi H2SO4  2H+ +SO   24 (H2O) 2N++2ye-= N2↑ 2N2O- 4ye = 4N+ + O2↑ 2N2O  e  lek .  to  ki  2N2↑+O2↑ Amalda suv elektrolizga uchraydi, H2SO4 elektr о ‘tkazuvchanlikni oshiradi. Vodorod peroksidni katalitik parchalab (kat=MnO2) 2H2O2 = 2H2O + O2↑ Canoatda olinishi. Sanoatda kislorod olishning eng qulay va arzon usuli suyuq havoni fraksiyalab olishdir (Linde usuli). Suyuk xavoni fraksiyalab kislorod olish maxsus ajratish kolonnalarida amalga oshiriladi va bu jarayon suyuq azot va suyuq kislorodning har xil temperaturada qaynashlariga asoslangan, bunda azot gaz holida maxsus gaz yig‘uvchi –gaz golderlarga о ‘tadi, kislorod esa suyuq holda qoladi. Izolirlangan asboblarda yoki suvosti kemalarida kislorod olishning maxsus usuli, ishqoriy metallarning peroksidlari bilan uglerod dioksidini ta’sirlashuviga asoslangan: 2Na2O2+2CO2 = 2Na2CO3+O2↑ 4KO2+2CO2 = 2K2CO3+ 3O2↑ KO2-kaliy nadperoksidi xamisha Na2O2 tarkibida oz miqdorda q о ‘shimcha sifatida uchraydi. Kislorodning fizikaviy xossasi Kislorod rangsiz, hidsiz, ma’zasiz, tamsiz gaz.101,325 kPa (1atm) va 200S da uning zichligi ( r *   1,27 g / sm 3 ), (* suyuqlanish temperaturasida qattiq kislorod uchun), gaz holda kislorod zichligi ( r   1,428 g / l ). Kislorod havodan 1,1 marta og‘ir tc= -2190C, tk = -1830S. Suyuq va qattiq kislorod och havo rangli, magnitga tortiladi. Kislorod suvda azotga nisbatan biroz

yaxshiroq eriydi, suvda erigan havo tarkibida 36 hajmiy foiz kislorod b о ‘ladi yoki 270S da suvda  31 ml kislorod eriydi. Kislorod p о ‘lat ballonlarda 150 atm. bosim ostida saqlanadi va tashiladi. Suyuq holdagi kislorod yaxshi termoizolyasiyalangan maxsus idishlarda (ularni “tank” deyiladi) saqlanadi. Ishga yaroqli bir tonnali “tank” bir soat davomida 4 kg kislorod yuqotadi (asosan yuqoridagi teshikdan bug‘lanishi hisobiga). Suyuq kislorod raketalarga yoqilgi sifatida q о ‘yiladi. Laboratoriya sharoitida gaz holidagi kislorod gazometr deb ataladigan idishlarda, suyuq holdagi kislorod esa Dyuar idishlarida saqlanadi. Dyuar idishi q о ‘sh devorli maxsus idish b о ‘lib, q о ‘sh devori orasidagi havo s о ‘rib olingani uchun tashqaridan ichkariga issiqlik deyarli о ‘tmaydi. Kislorodning kimyoviy xossalari. Kislorod kimyoviy eng aktiv metalmas element ftordan keyingi ikkinchi elementdir. Kislorod k о ‘pgina boshqa elementlar: vodorod, bor, uglerod______________, xalkogenlar, azot va fosfor, hamda k о ‘pdan k о ‘p metallar bilan bevosita reaksiyaga kirishadi. Kislorod faqat galogenlar bilan bevosita birikmaydi, ularning kislorodli birikmalari bilvosita usulda olinadi. K о ‘pchilik metalmaslar qizdililganda shiddatli reaksiyaga kirishadi. Bunday reaksiyalar paytida issiqlik va yorug‘lik chiqadi. Issiqlik va yorug‘lik chiqishi bilan boradigan reaksiyalar yonish reaksiyalari deyiladi. Yonish reaksiyalari havo muhitiga qaraganda sof kislorod muhitida yoki kislorodga boyitilgan havo muhitida ancha shiddatli boradi: S +O2 =SO2 S + O2 = SO2 4P + 5O2 =2P2O5 Demak, kislorodning kimyoviy birikishiga oksidlanish deyiladi, yo tez yoki sekin b о ‘ladi. Sekin oksidlanishga temirdan yasalgan buyumlarning zanglashi, organik qoldiqlarning chirishi, organizmda oziqovqatlarni hazm b о ‘lishi, rezinaning

eskirishi, yog‘ b о ‘yoqlarning qotishi kabilar misol b о ‘ladi. Tez oksidlanishga hamma yonish reaksiyalari kiradi. Kislorodda murakkab moddalar ham yonadi: 2H2S + 3O2 = 2SO2↑ +2H2O Dyuar idishi 2P2H4 + 7O2 = 2P2O5 + 4H2O 4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O SiH4 +2O2 = SiO2 + 2H2O Hamma organik moddalar kislorodda t о ‘liq yonganda karbonat angidrid va suv hosil b о ‘ladi: 2S2N6 + 7O2→4SO2 +6N2O S2N5ON + 3O2→ 2SO2 + 3N2O Ushbu reaksiyalar jarayonida k о ‘p miqdorda issiqlik va yorug‘lik chiqishi bilan sodir b о ‘ladi. Kislorod davriy sistemadagi aksariyat k о ‘pchilik metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Ishqoriy va ishqoriy–yer metallari bilan kislorod orasidagi reaksiyalar juda shiddatli boradi, ayrimlari (Rb, Cs,…) hatto yonishi bilan sodir b о ‘ladi. 4Li + O2 = 2Li2O Esda tutish lozimki, litiydan boshqa ishqoriy metallar kislorod bilan ta’sirlashganda peroksidlar yoki nadperoksidlar hosil b о ‘ladi: 2Na + O2 = Na2O2 K + O2 = KO2 2Mg +O2 =2MgO 2Ca + O2 = 2CaO 3Fe + 2O2 = FeO · Fe2O3 (yoki Fe3O4) Kislorodni metallmaslar yoki murakkab moddalar bilan о ‘zaro ta’siridan (yonish reaksiyalari) hosil b о ‘lgan binar birikmalarga oksidlar deyiladi (oksidlar mavzusiga qarang). Kislorodning ishlatilishi.

Kislorod yoki kislorod bilan boyitilgan havo metallurgiya, kimyo ______________sanoati va medisinada ishlatiladi. Suyuq kislorod-raketa yoqilg‘isining asosiy komponentidir. Kislorod metallarni payvandlashda, kesishda, nafas olish apparatlarida hamda k о ‘pgina kimyoviytexnologik jarayonlarda, yer ostida q о ‘ng‘ir k о ‘mirini gazifikasiyalash usulida issiqlik hosil qilishda suyuq havoni aktivlangan k о ‘mir, yog‘och uni va boshka dispers materiallar bilan aralashmasi portlovchi moddalar olishda ishlatiladi. Kislorod ishlatilishi jihatdan sanoatda ishlab chiqariladigan kimyoviy maxsulotlar orasida sulfat kislota va s о ‘ndirilgan ohakdan keyin uchinchi о ‘rinda turadi. Dunyo miqyosida har yili 80 mln tonnadan ortiq kislorod ishlab chiqariladi. Ayni paytda yer yuzi aholisining (  6 mlrd. kishi deb hisoblasak) faqat ularning nafas olishlari uchun bir yil mobaynida  2,01 mlrd. tonna kislorod sarflanishini hisobga olsak, har bir kishiga   263 m3 dan kislorod t о ‘g‘ri keladi. Ushbu sonlarni keltirishimizdan asosiy maqsad insonlarni yashashlari uchun eng zarur b о ‘lgan kislorodni yashil о ‘simliklargina yetkazib beradi. Shu sababli о ‘simliklarni ehtiyot qilish, ularning о ‘sishi va rivojlanishi uchun hamma sharoitlarni yaratish, yangi о ‘rmon zor va mevazorlarni k о ‘paytirish, parvarish qilish har birimizning insoniy burchimizdir. Ozon 1840 yilda kislorodni uch atomli molekulasi O3 gazsimon yangi modda olindi. U xossalari bilan O2 dan keskin farq qiladi. Xarakterli hidi b о ‘lganligi uchun uni ozon (grekcha-ozon «hidli» degani) deb nomlanadi. Ozon, kislorodga о ‘xshab, oddiy modda, uning allotropik shakl k о ‘rinishidir. Ozon molekulasi uchburchak shaklda tuzilgan b о ‘lib kislorod atomlari sp2 gibridlanishda, bog‘lanish burchagi 1200. O3 molekulasi gazsimon ozon havorangli, suyuq holatda ozonning tc=-1920S, tk= - 1120S. Hamma agregat holatlarda ozon (zarb ta’siridan) portlovchi, suvda eruvchanligi O2 nisbatan ancha yuqori. Tabiatda ozon momaqaldiroq (chaqmoq) chaqqanda va ayrim organik moddalarning oksidlanishidan hosil b о ‘ladi: O2 O*+O*, O* + O2 = O3 yoki umumiy reaksiyasi: 3O2→ 2O3.

Ozonning molyar massasi havoga nisbatan ancha katta b о ‘lgani uchun, chaqmoqli yomg‘irlar paytida hosil b о ‘lgan ozon pastga tushadi. Shu sababli yomg‘irdan keyin havoning yoqimli hidli b о ‘lishi, unda ozon gazlarining borligidan darak beradi. Igna bargli о ‘rmonlarning havosida (yog‘och smolasining oksidlanishidan) hamisha ozon b о ‘ladi. Dengiz sohillarida ham, suv о ‘tlarini t о ‘lqin qirg‘oqqa chiqarishidan chirishida ham ozon hosil b о ‘ladi. Havoda ozon miqdori kam b о ‘lganda nafas olish y о ‘llariga yaxshi ta’sir qiladi, ammo konsentrasiyasi katta b о ‘lsa ozon kuchli zaharli. Laboratoriyada ozon maxsus ozonator deb nomlanadigan asbobda tinch elektr zaryadi ta’sirida kisloroddan olinadi. Ozon olish laboratoriya uskunasi rasmda kel- Ozonator tirilgan. Ozonning hosil b о ‘lishi hajmning kamayishi bilan sodir b о ‘ladi: 3O2=2O3-  H0=-69 kkal. Ozon vaqt о ‘tishi bilan о ‘z- о ‘zidan kislorodga aylanadi: 2O3→ 3O2 va bu jarayon ekzotermik energiyaning, chiqishi bilan sodir b о ‘ladi. Ozon kuchli oksidlovchi, uning oksidlovchilik xossasi u osonlik bilan bitta atomar kislorod chiqarish bilan asoslanadi: O3→O2 + O* Ozon ta’siridan Au, Pt va Zr dan boshqa hamma metallar oksid holiga о ‘tadilar. Ozon sulfidlarni sulfatlargacha, ammiakni nitrit va nitrat kislotalargacha oksidlaydi. Rezina va kauchukni ozon tez yemiradi, k о ‘pchilik organik moddalar ozon ta’sirida о ‘z- о ‘zidan alangaladi. Uning kuchli oksidlovchilik xossasi (oksidlovchilik aktivligi) eng xarakterli xossalaridan biridir. Ozon ichimlik suvlarini zararsizlantirishda, tabiatda dezinfikasiyalovchi vosita sifatida, sanoat chiqindi suvlarini zararsizlantirishda ishlatiladi. Yer yuzasidan  25-30 km balandlikda ozon qatlami mavjud b о ‘lib, u quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarini tutib

qoladi, bu nurlar hamma tirik organizmlar uchun juda xavflidir. Shunday qilib, stratosferadagi ozon qatlami yerda organik hayotni normal rivojlanishni ta’minlaydi.

Похожие

Beshinchi guruxning p-elementlari. Azot va uning birikmalari

To'rtinchi guruxning p-elementlari. Uglerod va uning birikmalari

Neftni qayta ishlashda gidrogenizatsion jarayonlar

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Gidrogeologiya fani va uning asosiy vazifalari