Beshinchi guruxning p-elementlari. Azot va uning birikmalari - Геология - Рефераты

Beshinchi guruxning p-elementlari. Azot va uning birikmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Beshinchi guruxning p-elementlari. Azot va uning birikmalari Azot davriy sistemaning II davr, beshinchi bosh guruppasiga mansub element. Tartib raqami yoki yadro zaryadi 7 ga teng. Tipiq metalmas. Erkin k о ‘rinishda oddiy modda hosil qiladi, u ikki atomli molekula N2 dan tuzilgan. Azot molekulasining tuzilishi: :N:::N: yoki N ≡ N (uchlamchi bog‘ning 1 s va 2 p bog‘). 1,094A Azot molekulasini dissosiyalanish energiyasi N2 → 2N + 224,5 kkal/mol juda katta. Azotni birinchi marta 1772 yilda (Sheyele Shvesiya, Rezerford Shotlandiya) aniqlagan va identifikasiyalashtirilgan (aynan azot ekanligi isbotlangan). Azot atomida uglerod atomiga nisbatan bitta elektron k о ‘p, Xund qoidasi b о ‘yicha ana shu elektron 2r pog‘onachadagi b о ‘sh orbitalni egallaydi. 2r pog‘onachadagi 3 ta toq elektronlari azotning 3 kovalentligiga mas’uldirlar. Azotda 2 s pog‘onachalaridagi juft elektronlarni uyg‘ongan holatga о ‘tkazish imkoniyati y о ‘q (unda b о ‘sh orbitallar y о ‘q). Shu sababli aztoning maksimal kovalentligi 4 ga teng. Bunda 3 ta kovalent bog‘ almashinish mexanizmi hisobiga hosil b о ‘ladi. Azot har xil oksidlanish darajasini namoyon qilishga qodir: -3,-2,-1,0,+1,+2,+3,+4,+5 bulardan -3,+3 va +5 oksidlanish darajasidagi hosilalari eng k о ‘p uchraydi. Azot tabiatda yer qobig‘ida birikma holidagi azot 0,01 mas % ni tashkil qiladi. 75 mas. % (78,1 hajm%) atmosferdagi molekula N2 holida t о ‘plangan yoki 4·1015 t. tashkil qiladi. Bog‘langan azot nitratlar shaklidagi minerallarni tashkil qiladi: NaNO3-Chili selitrasi; KNO3-Hind selitrasi; Ca(NO3)2 –Norvegiya selitrasi.

Bulardan tashqari azot murakkab organik hosilalar oqsillar tarkibiga kiradi. Bog‘langan azot neft tarkibida (1,5 mas. % qismgacha), toshk о ‘mirda (2,5 mas %) uchraydi. Tarkibida azot b о ‘lgan organik moddalar chiriganda va yoqilg‘ilar yondirilganda bog‘langan azot erkin azotga aylanadi va atmosferaga k о ‘tariladi. Bunda oz miqdorda ammiak, azotning oksidi va dioksidlari ham birgalikda hosil b о ‘ladi. Yerning birlamchi atmosferasi ammiak b о ‘lgan b о ‘lishi mumkin degan taxminlar bor. Uning asosiy manbasi vulqon otilganda metall nitridlarini suv va suv bug‘lari bilan ta’sirlashuviga xizmat qilgan. Quyosh nurlanishidagi UB nurlari ammiakning qisman dissosiyalanishiga olib kelgan va erkin azot t о ‘plangan. Atmosferada elektr razryadlari ta’sirida (chaqmoq chaqqanda) azot oksidlariga aylangan va ularni suvda erishi keyingi hisobda nitratlarning hosil b о ‘lishiga olib kelgan. Bu k о ‘rinishda azot о ‘simliklar tomonidan о ‘zlashtirilgan ularni tirik organizmlar iste’mol qilib oqsilga aylantirganlar. Organik qoldiqlarning chirishi va parchalanishidan azot yana molekulyar shaklga о ‘tgan va atmosferada t о ‘plangan. Shunday qilib, azotning tabiatda aylanishi uning erkin holda t о ‘planishiga olib keladi. N2 molekulasi uning mavjudligini eng barqaror shakli, shu bilan azotni bog‘lash mumkin. Bog‘langan azotni о ‘simliklar va hayvonlar tomonidan qabul qilishi, atrof muhitda azot birikmalarining kamayishiga olib keladi. Bu yetishmovchilik sun’iy y о ‘l bilan t о ‘ldiriladi, modomiki, bog‘langan azotni tabiiy t о ‘lishi (chaqmoq, azobakteriyalar faoliyati asosida) bilan uning y о ‘qolishi kompensasiyalanmaydi (t о ‘lmaydi). Havo azotini bog‘lash muammosi hozirgi zamon kimyo texnologiyasining eng asosiy muammollaridan biridir: Havo azotini bog‘lashni bir necha usullari mavjud: 1. Sintez usuli – bu usul erkin azot bilan kislorodning о ‘zaro ta’siriga asoslangan: N2 +O2 ↔ 2NO

Bu reaksiya shunchalik endotermikki, hatto 30000S da ham muvozanat sezilarli darajada о ‘ngga siljimaydi. Bu usul iqtisodiy jihatidan qulay emas. 2. Kalsiy sianamid usuli . Bu jarayon bir necha bosqichdan iborat b о ‘lib, bu usulda qimmatbaho mahsulot SaS2 sarf b о ‘ladi. Shu sababli bu usul iqtisodiy jihatdan ancha qimmatga tushadi. 1) SaSO3  t 0 C  SaO + SO2  2) CaO + 3C = CaC2 + CO↑ 3) CaC2 + N2 = CaCN2 + C 4) CaCN2 + 3H2O = CaCO3 + 2NH3↑ 3. Azotni turli kompleks birikmalarga bog‘lash usuli 1980 yillarda azotni nitrogenil komplekslarga bog‘landi: [Ru(NH3)5H2O]2+ + N2 ↔ [Ru(NH3)5N2]2+ + H2O [Fe(CN)5 NO]2- + NH3 ↔ [Fe(CN)5 N2]3- + H3O+ Bu kompleks birikmalar parchalanganda azot-ammiak yoki uning hosilalari holida emas, balki yana erkin azot holida ajralib chiqadi. Bunday komplekslarga bog‘langan azotni birikma ammiak holiga о ‘tkazish imkoniyati b о ‘lmadi. 4. Azotni bog‘lash muammosini yechishni maxsus va eng ahamiyatlisi uni ammiakka bog‘lash, keyin esa uni katalitik oksidlashdir: N2 + 3H2 →2NH3 kat = Fe qirindisi + KAlO2, t = 450-6000C va о ‘rta bosim (p = 300 - 600 atm). Azotning olinishi Texnikada azot suyuq havoni fraksiyalab haydab olinadi. Bunda birinchi navbatda k о ‘proq uchuvchan moddalar azot va inert gazlar ajraladi (haydaladi). Inert gazlar–azotni kimyo va boshqa ishlab chiqarish sohalarida inert muhit hosil qilish uchun ishlatiladigan hollarda halaqit bermaydi. Azot tarkibidagi q о ‘shimcha (bir necha foizgacha kislorod b о ‘ladi) lardan uni qizdirilgan metallik mis ustidan о ‘tkazib tozalanadi. Bunda hamma kislorod oksidga bog‘lanadi: 2Cu + O2

0 t  2CuO 401 Laboratoriyada azot ammoniy xlorid va natriy nitritlarning kuchli eritmalari aralashmasini qizdirib olinadi. Dastlab almashinish reaksiyasi b о ‘yicha termik beqaror ammoniy nitrit hosil b о ‘ladi: NH4Cl + NaNO2 = NaCl + NH4NO2 keyin u parchalanadi: NH4NO2 0 t   N2 + 2H2O NH4Cl + NaNO2 0 t   N2 + 2H2O + NaCl Azot ammiakni brom bilan oksidlab ham olinishi mumkin. 2NH3 + 3Br2 = 6HBr + N2 Eng toza azot metall azidlarni parchalab olinadi 2NaN3 = 2Na + 3N2 Azotning biologik ahamiyati Azot- hayotiy muhim element, chunki u oqsillar va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Azotni havoda t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri ayrim bakteriyalar о ‘zlashtira oladi, boshqa hamma organizmlar faqat azot birikmalarini о ‘zlashtiradi. О ‘simliklar azotni tuproqdan anorganik moddalar nitratlar yoki ammoniy tuzlari holida о ‘zlashtirsalar; tirik organizmlar organik bog‘langan azotni hayvonot yoki о ‘simlik ozuqalari sifatida qabul qiladilar. Tuproqda azot asosan NH  4 va NO  3 ayrim hollarda NO  2 holida uchraydi. Tuproqda bir vaqtning о ‘zida musbat     5 3  NO   va manfiy     3 4 

NH  oksidlanish darajasidagi azotlar mavjudligi uchun, ularning о ‘zaro ta’sirlashuvi natijasida neytral azot molekulasi hosil b о ‘ladi: KNO2 + NH4Cl = N2↑ + KCl + 2H2O Hosil b о ‘lgan erkin azot atmosferaga k о ‘tariladi va u yerda t о ‘planadi. Amalda azotning laboratoriyada olinishi ham shu reaksiyaga asoslangan (yuqoriga qarang). Organizmlarning chirishi natijasida oqsil moddalaridan asosan ammiak hosil b о ‘ladi. Yuqori organizmlarda azot metabolizm oxirgi mahsuloti karbamid, kam hollarda (qushlarda va sudralib yuruvchilarda) – mochevina kislotasi b о ‘ladi. Azotning fizikaviy va kimyoviy xossalari Azot – rangsiz, hidsiz va ta’msiz gaz, suyuq kisloroddan farqli azot suyuqlantirilganda ham rangsiz. Kimyoviy jihatdan juda inert. Qattiq azot dimorfen: a – shaklidagisi qirralari markazlashgan kristallar, β - shakli qirralari fazoviy joylashgan strukturaga ega. Ikkala shakli ham molekulyar panjarali, molekulalararo kuchsiz Van-der Vaals kuchlari ta’sir etadi. Azot suvda va organik erituvchilarda yomon eriydi. Azot molekulasining maxsus barqarorligi (birorta ikki atomli molekula azotdek barqaror emas) k о ‘p hollarda bu elementning kimyosini belgilaydi. Azot molekulasida bog‘lanish tartibi ham, bog‘ning karraliyligi ham uchga teng. Bundan tashqari azot molekulasida b о ‘shashtiruvchi molekulyar orbitallarida birorta ham elektron y о ‘q. Bularning hammasi azot molekulasini dissosiyalanish entalpiyasining yuqoriligidan va termik barqarorligidan dalolat beradi. Shuning uchun azot yonmaydi va boshqa moddalarning yonishiga yordam bermaydi. Aksincha, molekulyar k о ‘rinishida k о ‘pgina azot tutgan moddalarning eng oxirgi oksidlanish mahsuloti hisoblanadi. Uy temperaturasida azot faqat litiy bilan birikadi va litiy nitridni hosil qiladi: 6Li + N2 200 C   2Li3N

Yuqori temperaturada boshqa aktiv metallar bilan birikadi va nitridlar hosil qiladi: 3Mg + N2 0 t  Mg3N2; 3Ca + N2 0 t   Ca3N2 Elektr razryadlari ta’sirida hosil b о ‘lgan atomar azot odatdagi temperaturadayoq oltingugurt, fosfor va simob bilan reaksiyaga kirishadi. Azot galogenlar bilan t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri birikmaydi. Juda yuqori temperaturada (2500- 30000S) ch о ‘g‘langan va elektr uchqunida va katalizatorlar ishtirokida azotning aktivligi juda ortadi. Shunday qilib, yuqori temperaturada va bosimda, katalizatorlar ishtirokida azot vodorod bilan, kislorod bilan, uglerod va boshqa elementlar bilan t о ‘g‘ridan – t о ‘g‘ri birikadi. Azot gaz holida p о ‘lat ballonlarda 15 mPa (150 atm) bosim ostida saqlanadi va bir joydan ikkinchi joyga tashiladi. U inert muhit hosil qilishda ishlatiladi. Ammiak, uning sanoatdagi sintezi, fizik va kimyoviy xossalari. Ammiak NH3 – bu organik moddalarning tabiiy chirishidagi asosiy mahsulotdir. Azotning uchuvchan xarakterli vodorodli birikmalaridan ammiakdir. Ahamiyati b о ‘yicha anorganik kimyo industriyasida va organik kimyoda ammiak – azotning eng muhim vodorodli birikmasidir. Olinishi. 1) Ammoniy tuzlarini ishqorlar bilan qizdirib ammakni siqib chiqarish: NH4Cl + NaOH = NaCl + H2O + NH3↑ yoki ammiakning suvdagi eritmasini qizdirib va keyingi gazni natron ohagi (NaOH + CaO qattiq aralashmasi) bilan quritib olish. Ushbu usul laboratoriya sharoitida q о ‘llaniladi.

2) K о ‘mirni kokslash . Kokslash mahsulotidan ammiakni ajratish Koks gazi suvga yuttiriladi, ammiak suvda eriydi va ammiakli suv hosil b о ‘ladi. Bu usul bilan sanoatda ammiak kamroq miqdorda olinadi. Azot va vodoroddan sintez usuli (Gaber – Bosh reaksiyasi): N2 + 3H2 ↔ 2NH3 Δ H0 = -92 kj Bu asosiy, zamonaviy k о ‘p tonnali ammiak ishlab chiqarish usulidir. Nemis olimi F. Gaber 1905 - 1916 y. oddiy moddalardan ammiak sintez qilishni nazariy asosladi. 1913 – yil K. Bosh ishtirokida jarayonni tajriba qurilmasida amalga oshirdi va 1916 –yil amalda ammiak sintezini sanoat sharoitida bajardi. Gaz holidagi azot va vodoroddan ammiak sintezi katalitik, qaytar, ekzotermik jarayon, reaksiya hajm kamayish tomonga boradi. Leshatelye prinsipiga muvofiq, ammiak chiqish muvozanatining ortishi bosimning k о ‘payishi va temperaturani pasaytirish hisobiga erishila- di. Biroq temperatura qancha past b о ‘lsa reaksiya tezligi shuncha kichik b о ‘ladi. Jarayonni tezlashtirish uchun t>4500S va katalizator ishtirokida olib boriladi. Yaxshi ta’sir qiladigan katalizator: Fe –qirindisi va K2O hamda Al2O3 aralashmasi b о ‘lib chiqdi. Jarayon 400- 6000 S da olib boriladi. Bosim 100-1000 atm. gacha tanlab olinadi. Agar bosim R = 300 atm. gacha b о ‘lsa quyi bosim deyiladi. R = 600 atm. b о ‘lsa о ‘rta bosim, R = 1000 atm___________. b о ‘lsa yuqori bosim deyiladi. Yuqori bosimda muvozanat tez qaror topadi va ammiak unumi yuqori b о ‘ladi. Ammo texnologik jarayonni 1000 atm bosimda olib borish, asboblarning portlash xavfini tug‘diradi. Shuning uchun odatda ammiak sintezi о ‘rtacha (R= ~600atm) bosimda olib boriladi. Hozirgi paytda jahon b о ‘yicha har yili bir necha о ‘n million tonnalab ammiak ishlab chiqariladi. Sotiladigan ammiakning zichligi ( r  0.91 g/sm3), unda 25 % gacha NH3 erigan b о ‘ladi. Ammiak rangsiz о ‘ziga xos о ‘tkir hidli gaz shilliq qavatlarni yallig‘lantiradi, ayniqsa k о ‘zni va о ‘pkani kuchli zaharlaydi.

Ammiak suyuq holatida p о ‘lat ballonlarda (7,1.105 – 8,1.105 Pa) bosim ostida saqlanadi va tashiladi. tc= -77,80C, tq= -33,40S. Ammiak havodan ancha yengil 200S da 0,85Mpa (8,5atm) bosimda suyuqlanadi. Ammik molekulasi NH3 uchburchakli piramida shaklda, azot atomi sp3- gibridlangan holatda uchta vodorod atomi bilan 3 ta s bog‘ hosil qiladi va salgina buzilgan tetraedrni 3 ta uchida 3-vodorod turadi va tetraedrning t о ‘rtinchi uchida azotning b о ‘linmas elektron jufti bilan band b о ‘ladi. 1070 1,01A0 N H H H Bu hol ammiak molekulasining t о ‘yinmaganligini, reaksion qobilyatini hamda uning elektr dipol momentini yuqoriligini ( m =0,5.10-29Kl/mol) ta’minlaydi__

Похожие

To'rtinchi guruxning p-elementlari. Uglerod va uning birikmalari

Oltinchi guruxning p-elementlari. Kislorod va uning birikmalari. Oltingugurt va uning birikmalari

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Atmosfera ta'sirida hosil bo'lgan yotqiziqlar