To'rtinchi guruxning p-elementlari. Uglerod va uning birikmalari - Геология - Рефераты

To'rtinchi guruxning p-elementlari. Uglerod va uning birikmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134.5 KB

Turtinchi guruxning p-elementlari. Uglerod va uning birikmalari Uglerod juda qadimdan ma’lum, kimyoviy element sifatida 1775 yildan tan olingan (Lavuazye, Fransiya). Uglerod hamma tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismidir, tabiatda tarqalishi b о ‘yicha 13- о ‘rinda turadi (litosfera atmosfera va gidrosferada). Erkin holda (olmos va grafit) va bog‘langan holda CO2, karbonatlar, k о ‘mir, neft, tabiiy gazlar, slanesli moylar, bitumlar tarkibiga kiradi. Atmosferadagi uglerodning massasi CO2 k о ‘rinishda -6,0·1011t tashkil qiladi. Bu taxminan hamma tirik materiyadagi uglerodga nis- batan 2 marta k о ‘pdir. Minerallari MgCO3-magnezit; CaCO3-kal’sit (ohaktosh marmar, b о ‘r); CaMg(CO3)2 yoki CaCO3·MgCO3-dolomit; SrCO3 –stronsianit; BaCO3 –viterit; MnCO3 -rodoxrozit (pushti malina rangli shpat); FeCO3 -siderit (temirli shpat); Cu2CO3(OH)2 yoki (CuOH)2CO3 yoki CuCO3· Cu(OH)2 –malaxit; ZnCO3 –smitsonit(rux shpati); PbCO3 – serussit (oq q о ‘rg‘oshinli ruda )… Uglerodli birikmalarning turli xilligi (k о ‘pligi). Boshqa elementlarga qarama-qarshi uglerod atomlari cheklanmagan sonda zanjirga va xalqalarga birikishi mumkin. Shuning uchun ulkan sondagi uglerodli birikmalar (-10mln) ma’lum. Bu bilan birga uglerodsiz (tarkibida uglerodi b о ‘lmagan) birikmalar nisbatan kam (-600000).

Hozirgi vaqtda har yili 250000 yaqin yangi uglerodli birikmalar sintez qilinadi. Uglerodning bu birikmalarining k о ‘pchiligi organik moddalardir. Uglerodning anorganik sodda birikmalariga: oksidlar, sulfidlar, karbonat kislota, karbonatlari, karbidlari, sianidlari kiradi. Allotropik shakllari . Erkin uglerod tabiatda ikki xil kristallik holatda olmos va grafit k о ‘rinishlarida uchraydi. Uning uchinchi allotropik shakli karbindir. Ularning hammasi uglerodning gomoatomli birikmalari b о ‘lib, har xil kristallokimyoviy tuzilishga ega. Olmos va grafitdan farqli karbin dastlab sintetik usulda olingan (keyinchalik tabiatda chaoit mineralida tabiiy grafitda karbinni ora - sira joylashgan kristallari topilgan). Amorf uglerod, (qurum, yog‘och va suyak k о ‘mirlari va b.r) uglerodning mustaqil allotropiya shakl k о ‘rinishlari b о ‘lmasdan, grafitning juda mayda turli- tuman oriyentirlangan kristallaridan tuzilgan. Olmos – rangsiz, tiniq nurni kuchli sindiruvchi modda. U tabiatda topilgan moddalardan eng qattig‘i, ammo juda m о ‘rt. Olmos kristallari koordinasion strukturaga ega, unda uglerod atomlari bir- birlari bilan sp3- gibrid bog‘lanishda. Olmosning kub panjaralari qirralari markazlashgan kubdan, ug- lerod atomlari nafaqat kub qirralarida, balki kichik kublar markazlarida ham oylashganligi bilan farq qiladi. Har bir uglerod atomiga nisbatan 4 ta q о ‘shni uglerod atomlari t о ‘g‘ri tetraedr uchlariga joylashgan. Shuning uchun olmosni tetraedr kombinasiyasi k о ‘rinishida tasavvur qilish mumkin. Tetraedrning har bir uchi t о ‘rtta aralash tetraedrlar uchun umumiy b о ‘ladi. Kovalent bog‘larning uzluksiz uch о ‘lchamli t о ‘ri, olmosning eng qattiqligini xarakterlaydi, uning muhim xossalari kichik entropiya qiymati, issiqbardoshligi, yuqori qattiqligi, yomon issiqlik va elektr о ‘tkazuvchanligi hamda kimyoviy inertligini aniqlaydi. Olmosning zichligi 3.51 3 sm

r  g . Uglerod atomlarining joylanishini tetraedrik shakli. Olmosda uglerod atomlarining joylanishi Moos shkalasi b о ‘yicha olmosning qattiqligi 10 ga teng. Olmosning yirik shaffof kristallari 1-sinf javohirlardir. Olmosning kuchsiz qizg‘ish (q о ‘shimchalar hisobiga), k о ‘kish (eng qimmat baho) yoki sarg‘ish tovlanadiganlari bor. Dunyodagi eng yirik olmoslar: «Kullinan» (3106 karat), «Eks-selsior» (971,5 karat), «Jonker» (726 karat). (Karat – qimmat baho toshlar uchun о ‘lchov birligi, 1 karat = 0,2 g). Sanoatda olmos abraziv material sifatida ishlatiladi. Sanoat ahamiyatidagi konlari Janubiy Afrikadagi Kimberli rayonidagi jinslari va sochma konlari, Hindiston va Braziliya, Yoqutiston va Ural, Zair, Batsvana, Namibiya kabi mamlakatlarida mavjud. 1985 yil- da kapitalistik va rivojlangan mamlakatlarda 55,1mln. karat olmos (shu jumladan zargarlikda ishlatiladigan 22,2 mln. karat olmos) qazib olingan. 1950 yillar о ‘rtalaridan grafit va uglerodli moddalardan sintetik olmos olinmoqda. Olmos sintez qilish yuqori temperatura (   30000 C ) va bosimda ( 2 100000 smkg ) va temir, nikel, platina metallari katalizatori ishtirokida olinadi. Sun’iy y о ‘l bilan olingan olmos qora rangli og‘irligi 0,05g gacha, sanoat maqsadlarida ishlatiladi. Yiliga ishlab chiqariladigan sintetik olmos bir necha mln. karatdan oshmaydi. Grafit – uglerodning normal sharoitdagi barqaror allotropik shakli. Grafit mineral; uglerodning yer p о ‘stida eng k о ‘p uchraydigan va turg‘un geksagonal polimorf modifikasiyasi, strukturasi qatlamli, t о ‘q kulrangdan qora tusgacha b о ‘lgan tangasimon agregatlar, yaxlit mas- salardan iborat, q о ‘lda moysimon silliqlikni anglatadi, juda yumshoq, qog‘ozda qora iz qoldiradi. Grafit issiqlik va elektr tokini yaxshi о ‘tkazadi, ammo uning xossasi keskin anizotrop (har xil y о ‘nalishlarda xossalari har xil, ya’ni

elastiklik, issiqlik, optik va boshqa xossalari). Grafitning kristallokimyoviy xossasi olmos strukturasidan farq qiladi. Grafitda uglerod atomlari alohida qatlamlar bilan joylashgan, yassi oltiburchakli xalqa hosil qiladi, unda uglerod atomlari sp2-gibridlanishda b о ‘ladi, masofa (S-S) 0,142n m . Eng yaqin qatlamlar orasi 0,34 n m . Qatlam ichidagi uglerod atomlari orasidagi bog‘ kovalent, yorqin metallanishga moyil. Bu hol oltiburchak ichida (benzoldagidek) va butun makroqatlamda p  p p delokalalashgan bog‘ning vujudga kelishi bilan asoslanadi. Grafitning yaxshi elektr о ‘tkazuvchanligi va metallik yaltiroqligi ham shu bilan tushuntiriladi. Har bir qatlamdagi uglerod atomlari orasida kuchsiz Van-der- Vaals kuchlari mavjud. Grafitning zichligi 2,2 3 sm r   g . О ‘tga chidamli, kimyoviy ta’sirga chidamli. Metamorfik, magmatik y о ‘l bilan kelib chiqqan. Grafitdan eritish tigellari tayyorlash, metall quyish, elektrodlar, ishqorli akkummulyatorlar, qalam va boshqalar tayyorlashda foydaniladi. Grafit sun’iy ravishda- antra- sitni havosiz qizdirish y о ‘li bilan ham olinadi. Sun’iy sof grafit bloklaridan yadro texnikasida, raketa dvigatellarining soplo qatlamasi sifatida va boshqalarda foydalaniladi. Karbin Karbin asetilenni katalitik oksidlab olingan. Karbin qora mayda kristallik kukun k о ‘rinishida b о ‘ladi. Karbinning geksagonal panjarasi t о ‘g‘ri chiziqli =S=S=S=S= zanjirdan tuzilgan, ularda har bir uglerod atomi sp - gibridlanish holatida b о ‘ladi va 2 s hamda 2 p bog‘larni hosil qiladi. Karbin 8000C gacha qizdirilganda grafitga aylanadi. Kimyoviy jihatdan olmos va grafit odatdagi sharoitda inertdirlar. Ular toza kislorodda 8000Cda yonadi va CO2 hosil qiladi. Uglerodning bu ikkala modifikasiyasi ham kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli. Karbinning reaksion qobiliyati olmos va grafitga nisbatan yuqori. Uglerod «amorf» holatida (k о ‘mir,

koks, qurim) havoda oson yonadi. Uglerod t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri faqat ftor bilan ta’sirlashadi. Yuqori temperaturada u oltingugurt va azot bilan birikadi. K о ‘mir changi havoda portlovchi b о ‘lishi mumkin. Yuqori temperaturada uglerod metallar bilan ham birikadi. K о ‘pgina metall oksidlari uglerod bilan birikkanda metallgacha qaytariladi. Olmos va grafitning xossalarini quyidagi jadvalda keltiramiz . Xossalari Olmos Grafit 1 2 3 Ranggi Rangsiz, tiniq Kulrang- qora Qattiqligi Eng yuqori -10 Juda kichik Grafitda uglerod atomlarining joylanishi 1 2 3 Kristallik panjarasi Kub Geksagonal Gibridlanish turi sp 3 sp 2 Zichligi, sm 3 r g 3,51 2,22 Elektr о ‘tkazuvchanligi О ‘tkazmaydi (izolyator) Yuqori ( о ‘tkazuvchan) Issiqlikka munosabati 15000S da grafitga о ‘tadi 38000S dan yuqorida sublimasiyalanadi Sof O2 munosabati 8000 C da yonadi va SO2 hosil qiladi 8000 C da yonadi va SO2 hosil qiladi Uglerod (II) va (IV) oksidlari, ularning kimyoviy xossalari.

Uglerod kislorod bilan uchta birikma hosil qiladi: uglerod oksidi SO, uglerod dioksidi SO2 va uglerod nadoksidi S3O2. Uglerod dioksid (nadoksid) S3O2 – beqaror, amaliy ahamiyatga ega emas. Uglerod dioksidi SO2 – jonli va jonsiz tabiatda turli tuman jarayonlarda muhim rol о ‘ynaydi. Bundan tashqari, SO2 va SO xalq x о ‘jaligida muhim texnik mahsulot hisoblanadi. SO2 – havoning doimiy tarkibiy qismi b о ‘lib, hamma organik moddalarning oksidlanish jarayonlarida, achishda (bijg‘ishda), yoqilg‘ilarning yonishida, vulqonlarning otilishida, k о ‘pgina mineral manbalarda, hamda ohaktosh va boshqa karbonatli jinslarni kuydirishda hosil b о ‘ladi. Uglerod oksidi SO Olinishi. 1. Generator gazi. Uglerod oksidi uglerodni yonish jarayonida kislorod yoki havo yetishmaganda hosil b о ‘ladi. 2S + O2 = 2SO Δ N = - (2,26,4) kkal/mol. Masalan, kislorod yoki havoni ch о ‘g‘ holigacha qizdirilgan k о ‘mir ustidan gaz generator deb nomlanadigan asbobdan о ‘tkazilganda hosil b о ‘ladi. Bu sharoitda reaksiya 2 bosqichda boradi: S + O2 = SO2 Δ N = - 94,1 kkal/mol SO2 + S = 2SO Δ N = + 40,8 kkal/mol Bu reaksiyalardan tashqari SO2 ning termik parchalanish reaksiyasi ham borishi mumkin: 2SO2→ 2SO + O2 , Δ N = + (2∙67,4) kkal/mol. Uglerod oksidini olish reaksiyasi juda katta amaliy ahamiyatga ega. Reaksiyada SO olishni unumli maksimum b о ‘lishiga erishish muhimdir. Reaksiya 10000S dan yuqorida olib borilganda SO chiqishining unumi 99,3 % ga yetadi, bu sharoitda SO2 – unumi 0,7 % ni tashkil qiladi. 2. Suv gazi . Suv bug‘larini qizdirilgan k о ‘mir ustidan о ‘tkazilganda uglerod oksidi va vodorod aralashmasi hosil b о ‘ladi: S + N2O = SO + N2 Δ N = + 31,2 kkal/ mol.

Reaksiya ushbu tenglama bilan 12000S dan yuqori haroratda boradi, 10000S dan pastda reaksiya boshqa y о ‘nalishda boradi: S + 2N2O = SO2 + 2N2 Δ N = + 21,6 kkal/ mol. Uglerod oksidi va suv bug‘lari orasida suv gazi muvozanati qaror topadi (Buduar, 1893) CO + N2O↔ SO2 + N2 Δ N = -9,6 kkal/mol 3. Uglerod dioksidni qizdirilgan koks yordamida qaytarish, bu jarayon domna pechlarida sodir b о ‘ladi (Buduar muvozanat). SO2 + S = 2SO Δ N = + 408 kkal/mol 4. Konsentrlangan sulfat kislotaga chumoli kislotani tomchilaib quyish usuli bilan laboratoriyada olinadi: NSOON  H  2 SO  4( K  ON  S )  SO + N2O 5. Shunga о ‘xshab oksalat kislotasi bilan sulfat kislotasi qizdirib ham SO olinadi: NOOS – SOON  H  2 SO  4( K  ON  S )   SO + N2O + SO2 Olingan gazlar aralashmasini о ‘yuvchi kaliy eritmasidan о ‘tkazib ajratiladi (faqat SO2 ni yutib qoladi): (SO + SO2) + 2KON = K2SO3 + SO↑ + N2O Xossalari . Uglerod oksidi – rangsiz, hidsiz gaz. Zichligi b о ‘yicha havodan og‘ir. Kritik temperaturasi juda kichik b о ‘lgani uchun bosim ostida juda past temperaturada suyuqlanadi. Tq = - 1920S havoda k о ‘kish alanga bilan yonadi. Suvda juda kam eriydi (2,38 % 200S da). SO ning boshqa fizikaviy xossalari molekulyar azot bilan qiyoslangan holda quyida keltirilgan. Molekulyar massasi SO N2 28,0 28,0 Suyuqlanish temperaturasi -207,0 -210 Qaynash temperaturasi -192 -195 Zichligi, (g/l, 00, 760mm/s) 1,250 -1,250 Suyuq holatda zichligi g/sm3 0,793 -0,808

Kritik temperaturasi, 0K 134 127 Kritik bosimi, atm 34,6 33,5 Solishtirma issiqligi Sr 0,250 0,250 Ularning yaqinligi molekulyar og‘irligi va molekulalarida bir xil sondagi elektronlari, 14 tadan (Lengmyur b о ‘yicha izoelektron malekulalar) borligi bilan tushuntiriladi. Klassik nazariya b о ‘yicha kislorod doimo ikki valentli, b о ‘lganligi uchun, uglerodning ikki valentli hosilasi sifatida k о ‘rsatiladi (formula 1). SO ning elektron nazariyasi b о ‘yicha formulasi (II formula) k о ‘rinishida b о ‘ladi. Biroq kisloroddagi juft elektronlar uglerod – kislorod orasida barqaror bog‘ hosil qilishini (N2 molekulasiga о ‘xshash) hisobga olsak III formulani olamiz: S O S O S O S O + 1 2 3 SO va N2 molekulalari strukturalarining о ‘xshashligi na faqat fizikaviy xossalarida balki kimyoviy xossalarida ham kuzatiladi. N2-molekulasi bog‘larning barqarorligi oqibatida inert b о ‘lganligi uchun SO molekulasi ham kimyoviy jihatdan inert. Biroq 2000S da va 15 atm bosimda uglerod oksidi о ‘yuvchi natriy bilan birikib natriy formiatni hosil qiladi. CO + NaOH = HCOONa Shunday qilib, SO yuqori temperaturada chumoli kislotasi angidridek b о ‘ladi, chunki u chumoli kislotasini suvsizlantirib olingan edi (yuqorida k о ‘rsatilgan). Ancha yuqori temperaturada SO katalizator ishtirokida vodorod bilan birikib har xil uglevodorodlar (Fisher - Tropsha usuli) yoki metil spirti sintez qilinadi: SO + 2N2 SN3ON. Bu jarayon 3500S va 250 atm da ZnO katalizatori va marganes izlari borligida (promotor) olib boriladi va sanoatda metil spirti olinadi. SO- havoda k о ‘kish alanga bilan yonadi va SO2 hosil qiladi: 2SO + O2 = 2SO2 Δ N =- (2∙67,4) kkal/mol

Ushbu reaksiya SO – ni yoqilg‘i sifatida foydalanishiga asoslangan. Uglerod oksidining havoda alangalanishi 7000S ga teng. Reaksiya suv izlari ishtirokida boradi (suv – katalizator). SO bilan havo aralashmasining quyi portlash chegarasi 16 hajmiy%, yuqorigisi – 75 % SO ga teng. Past temperaturada SO kislorod bilan ta’sirlashmaydi, ammo ayrim katalizatorlar: marganes (IV) oksidi va oz miqdordagi CuO, Co2O3 va Ag2O oksidlari aralashmalari (gopkalit) yuza sirtlarida reaksiya boradi. Shu sababli bu oksidlar aralashmasi maxsus protivogazlarda SO ni yutib qoluvchi adsorbent sifatida ishlatiladi va SO –zaharlovchi ta’siridan himoya qiladi (aktivlangan k о ‘mir oddiy protivogazlarda SO ni yutib qolmaydi). Kislorod, ozon va vodorod peroksidlari uglerod oksidini (SO) uy temperaturasida oksidlamaydi. Kaliy permanganat SO ni juda sekin oksidlaydi. Iod (V) oksidigina uni oksidlaydi va о ‘zi iodgacha qaytariladi: 5CO + J2O5 = 5CO2 + J2 Yuqori temperaturada uglerod oksidi ayrim metallarning oksidlari bilan ta’sirlashadi va ularni sof metallargacha qaytaradi: Fe3O4 + 4CO = 3Fe + 4CO2 SO ning domna pechlarida ishlatilishi shu reaksiyaga asoslangan: PdCl2 – CO bilan uy temperaturasidayoq sof palladiygacha qaytariladi: PbCl2 + CO + H2O = Pd + CO2 + 2HCl Ushbu reaksiyadan havoda SO – ning izlari bor y о ‘qligini aniqlashda foydalaniladi (SO ga sifat reaksiya). SO – xlor bilan fosgen, oltingugurt bilan sulfooksid hosil qiladi: CO + Cl2 = COCl2 Δ H=-26,5 kkal/mol Bu reaksiyani Devi 1812 yilda amalga oshirgan. SO + S = COS; O=C=S rangsiz, hidsiz gaz. Ayrim metallarning xloridlari SO bilan ta’sirlashib kompleks birikmalar hosil qiladi: CuCl + CO NH3 eritmasi

HCl eritmasi CuCl ∙ CO ∙ 2H2O Ushbu kompleks gaz analizida SO ni miqdoriy jihatdan aniqlashda foydalaniladi. d- metallar bilan uglerod oksidi juda uchuvchan, zaharli va yonuvchan moddalarni hosil qiladi. Bularga karbonillar deyiladi, ularning umumiy formulasi Mex(SO___________)u, masalan: Cr(CO)6, Mn2(CO)10, Fe(CO)5, Fe2(CO)9, Co2(CO)8, Ni(CO)4 … Bular suyuqliklar yoki qattiq moddalar, kimyoviy jihatdan barqaror. Yuqori temperaturada karbonillar uglerod oksidiga va mayda dispers metall kukuniga parchalanadilar. Kimyoviy jihatdan ular kompleks birikmalar b о ‘lib, ularda metallarning oksidlanish darajalari «0» ga teng, SO molekulasi ligand sifatida ishtirok etadi. Ularning donorlik aktivligi uglerod atomidagi juftlashgan elektronlar bilan ifodalangan. Tarkibida SO b о ‘lgan texnik gazlar: havo gazi (generator gazi) – SO + 2N2 aralashmasi. Ekzotermik reaksiya b о ‘yicha k о ‘mir yoki koksni havodan foydalanib gazifikasiyalanganda hosil b о ‘ladi (jarayon maxsus generatorlarda olib borilgani uchun, generator gazi nomini olgan): 2S + O2 + 4N2 = 2CO + 4N2 Havo Gaz yoqilg‘isi sifatida va ammiak sintezida ishlatiladi. suv gazi – bu SO va N2 aralashmasidir. aralash gaz – bu kukun holidagi k о ‘mirni suv bug‘lari va kislorod bilan boyitilgan havo bilan gazifikasiyalanganda hosil b о ‘ladi. Shunga о ‘xshash gazsimon va suyuq uglevodorodlarni bosim ostida gazlashtirilganda ham hosil b о ‘ladi:

CnH2n+2 + nH2O nCO + (2n+1)H2. Olingan aralashmaga azot aralashtiriladi va ammiak sintezida ishlatiladi. Koks gazi yoki turmushda ishlatiladigan gaz – N2, SN4, SO va boshqalar aralashmasi. K о ‘mirni kokslashda, q о ‘ng‘ir k о ‘mirni bosim ostida (2,2 MPa) suv bug‘lari bilan gazlashtirishda olinadi. Yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. Boshqa gazlar – q о ‘ng‘ir k о ‘mirni yarim kokslashda, koloshnik (domna) gazlari ham bor. Uglerod oksidi SO- juda zaharli. Uning organizmga ta’sir etishi: u qondagi gemoglobin bilan birikib, uni fiziologik faoliyati, ya’ni о ‘pkadan kislorodni olib har xil organlardagi kapillyarlargacha kislorodni yetkazib berish funksiyasi buziladi. Organizmda kislorod yetishmovchiligi boshlanadi. Hashorat va qurt-qumursqalar SO da zaharlanmaydilar, chunki ularda gemoglobin y о ‘q. Uglerod dioksidi SO2 Qadimiy nomi – karbonat angidrid gazi. SO2 – rangsiz, ozgina nordon ta’mli, havodan 1,5 marta og‘ir gaz. Uy temperaturasida ~ 60,6 ∙ 105 Pa bosimda rangsiz suyuqlikka aylanadi. U sovutilganda SO2 ni qisman bug‘lanishi natijasida qorga о ‘xshash massa hosil qilib qotadi, unga «quruq muz» deyiladi. Quruq muz sublimasiyalanadi va - 780S ni beradi. Shu sababli quruq muz sovutish ishlarida oziq – ovqat saqlanadigan joylarda ularni buzilishdan saqlashda ishlatiladi. Hamma agregat xolatlarda CO2 chiziqli dipolsiz, assosilanmagan CO2 molekulalaridan tuzilgan. Uglerod dioksidining kimyoviy tuzilishi markaziy uglerod atomining sp-gibridlanish holat va q о ‘shimcha Pr-r bog‘larning hosil b о ‘lishi bilan aniqlanadi. Kimyoviy va termik jihatdan CO2 juda barqarordir, 20000S atrofida uning dissosiasiyasi boshlanadi. 2CO2 2SO + O2

50000S da 100 % parchalanadi. CO2 parchalanishi ultrabinafsha nurlanishga va elektr razryadlariga imkon beradi. CO2 da uglerod atomining oksidlanish darajasi maksimum (+4) shuning uchun CO2 qaytaruvchi b о ‘la olmaydi, yonmaydi, yonishga yordam bermaydi. CO2 atmo- sferasida kislorodga moyilligi uglerodnikidan katta b о ‘lgan oddiy moddalar yonadi. Havoda yoqilgan magniy lentasi CO2 atmosferasida yonishini davom ettiradi: 2Mg +CO2=2MgO + C Kimyoviy tabiati b о ‘yicha CO2 kislota hosil qiluvchi oksid. Olinishi. Uglerod dioksidi–uglerodning kislorodda yoki havoda t о ‘liq yonish mahsulotidir C+O2 = CO2 Δ N=-94,1 kkal/mol Karbonatlarning termik parchalanishida ham CO2 hosil b о ‘ladi. CaCO3  tc  CaO+CO2. Ushbu reaksiyadan ohak tosh kuydirilib kalsiy oksidi s о ‘ndirilmagan ohak olishda foydalaniladi. Bikarbonatlar (gidrokarbonat) karbonatlarga nisbatan ancha past temperaturada parchalanadi; Mg(HCO3)2   tc  MgO +2CO2 +H2O Karbonatlarga kislota ta’sir ettirilganda CO2 chiqarib parchalanadi:           3 2 2 2 CaCO 2 HCl CaCl H O CO Bu reaksiyadan laboratoriyada Kipp apparatida toza karbonat angidrid olishda foydalaniladi. K о ‘p miqdordagi CO2 spirtli bijg‘ishda ajraladi:       6 12 6 2 5 2 C H O 2 C H OH 2 CO Xossalari va strukturasi . Gaz holidagi CO2 ning zichligi 1,964 g/l molekulyar massasi 44 ga muvofiq keladi va gaz assosilanmagan molekulalardan tuzilgan. CO2- kristallari ham alohida CO2 molekulalaridan tuzilgan. Bu molekulalarda uch atom bita t о ‘g‘ri chiziqda joylash-

gan: O  C   O . Uning ayrim fizikaviy xossalari quyida keltirilgan: Suyuqlanish temperaturasi (5 atm.da) 0S = -56,7 Qaynash temperaturasi (1 atm.da) 0S = -78,5 Zichligi (g) (00S va 1atm.da) g/l – 1,9768 Suyuqlik holda (200S da), g/sm3 – 0,766 Kritik temperaturasi, 0S – 31,3 Kritik bosimi, atm – 72,9 200S da bug‘ bosimi, atm – 56,5 CO2- chiziqli tuzilishga ega b о ‘lgani uchun elektr dipol momenti nolga teng. S-O atomlararo masofa 1,152A0 teng. Bu masofa uglerod va kislorodning kovalent radiuslari yig‘indisidan kichik (q о ‘sh bog‘ bilan bog‘langandagiga nisbatan). T о ‘yingan strukturasi bir-biridan elek- tronlar atomlararo har xil bog‘ hosil qilishi bilan farq qiladi: O      C   O    O      C   O       O       C  O     SO2- ishqorlar eritmasiga juda oson yutiladi, bunda normal karbonatlar hosil b о ‘ladi. Agar SO2 m о ‘l b о ‘lsa bikarbonat (gidrokarbonat) lar hosil b о ‘ladi: CO KOH K CO H O 2 2 3 2   2    2 ' ) 3 CO KOH KHCO mo l    Shu y о ‘l bilan SO2 boshqa kislotalik xossasiga ega b о ‘lmagan gazlardan ajratiladi. SO2-ni ishqoriy-yer metallarning gidroksidlari ( ( ) , ( ) ...) 2 2 Ca OH Ba OH eritmasidan о ‘tkazilsa hajmli suvda erimaydigan, ayni metallning karbonati hosil b о ‘ladi: CO Ca OH CaCO H O 2 2 3 2   ( )      ( ) . 2 2 3 2 CO   Ba OH   BaCO    H O Ushbu reaksiyalar yordamida gazlar tarkibidagi SO2 bor y о ‘qligi aniqlanadi (SO2-ga sifat reaksiyasi). Gazlar tarkibida SO2-ning izlari b о ‘lganda ham eritma loyqalanadi.

Agar ch о ‘kmali eritmadan SO2 ni о ‘tkazishni davom ettirsak ch о ‘kma (loyqa) eriydi va eritma tiniq b о ‘lib qoladi: 3 2 2 3 2 CaCO   H O   CO   Ca ( HCO ) Reaksiyada bikarbonat hosil b о ‘ladi, bikarbonatlarni eruvchanligi yuqori b о ‘lganligi uchun CaCO3-ch о ‘kmasi erib ketadi va eritma tiniq b о ‘ladi. Ishlatilishi. SO2-ichimlik suvlarni (shampan vinosini) gazlashtirishda, о ‘t о ‘chirishda, quruq muz olishda va kimyo sanoatida: Solve usulida soda olishda, salisil kislotasini va shakar olishda ishlatiladi. Oson alangalanadigan suyuqliklarni saqlash uchun inert muhit sifatida, inert muhitda (SO2 - atmosferasida) kavsharlash ishlarini amalga oshirishda ham ishlatiladi. Karbonat kislota va uning tuzlari. SO2 suvda nisbatan kam eriydi. Atmosfera bosimida va 00S 1 l suvda 1,7 l SO2 , 150S da esa 1 l SO2 eriydi. Yuqori bosimda SO2 –eruvchanligi ortadi. Uning suvdagi eritmasi kuchsiz kislotalikni namoyon qiladi, lakmus qog‘ozi ozgina rangini о ‘zgartiradi. Shunday ekan, SO2–karbonat kislota angidrididir: ( m о ‘l) SO2 + N2O ↔ N2SO3 Suvdagi eritmada quyidagi muvozanatda b о ‘ladi: SO + N2O ↔ N+ + NSO  3 ↔ 2N+ + SO2  3 Uy temperaturasida muvozanat kuchli darajada SO2 va N2O tomonga siljigan b о ‘ladi SO2 va N2O molekulalarning faqat 1 % bog‘langan (N2SO3) b о ‘ladi. Mahsulotning asosiy qismi SO2∙nN2O holida b о ‘ladi. Karbonat kislota va karbonat anioni t о ‘g‘ri tomonli uchburchak, markazida uglerod atomi, uchlarida kislorod atomlari turadi: uglerod atomi sp2 gibridlanish holatida b о ‘ladi. C

O O 1200 O 2- Karbonat kislotasi sof holda olinmaydi, eritma bug‘latilganda SO2 va N2O olinadi. U faqat juda suyultirilgan eritmada mavjud b о ‘ladi. Juda kuchsiz kislota, K1 = 4,4∙10-7. U ikki xil tuzlar normal yoki о ‘rta tuzlar, Me2SO3 (Me1 – bir valentli kationlar) va nordon Me1NSO3 tuzlar hosil qiladi. Uning tuzlariga karbonatlar deyiladi. Ishqoriy metallarning karbonatlari eng barqaror. Ular qizdirilganda parchalanmasdan suyuqlanadilar: tc (Na2CO3)=8530C, t0(K2CO3) = 8940C (Li2CO3 qizdirilganda suyuqlanmasdan parchalanadi) Qolgan metallarning karbonatlari qizdirilganda parchalanadilar, shu sababli qattiq holda mavjud. Faqat ishqoriy metallarning, hamda ammoniy va talliy (1) karbonatlari suvda eriydi. Suvda eriydigan karbonatlar, suvli eritmalarda qaytar jarayon bilan gidrolizlanadi: Na2CO3 + H2O NaHCO3 + NaOH Gidrolizga anion uchraydi: CO2  3 + H2O HCO2  3 + OH- Shuning uchun karbonatlarni suvdagi eritmalari ishqoriy muhitga ega b о ‘ladi. (rN>7). Karbonat ioni bor eritmaga N+ ionlari (kuchsiz kislota) berilganda ON- ionlari suvga bog‘lanadi, yuqoridagi reaksiya muvozanati о ‘ngga siljiydi. Shu sababli karbonatlar kislota ta’siridan parchalanadi: MgCO3 + 2HCl = MgCl2 + H2O + CO2↑ Na2CO3 – natriy karbonat yoki soda – о ‘zining texnikada q о ‘lanilishi bilan karbonatlardan eng muhimidir. Tabiatda Na2CO3 va NaHCO3 aralashmasi holida sh о ‘r va ishqorli k о ‘llarning suvida erigan holda, qurg‘oq rayonlarda qirg‘oqlarda

qatlam holida hosil b о ‘ladi. Dengiz suv о ‘tlari tarkibida 15 – 30% gacha Na2CO3 uchraydi. NaCl dan olishning birinchi sanoat usuli 1789 yil Leblan tomonidan ishlab chiqildi: 2NaCl + H2SO4 = Na2SO4 + 2HCl Na2SO4 + 2C = Na2S +2CO2 Na2S + CaCO3 = Na2CO3 + CaS Keyingi ikki reaksiya bir vaqtning о ‘zida Na2SO4, k о ‘mir va ohaktoshni aralashmalarini 9500S da qizdirib olib boriladi. SaS va Na2CO3 aralashmasini suvda eritib ajratiladi. Leblan usulida soda olishni birinchi zavodi Fransiyada 1806 yil ishga tushirilgan, Angliyada 1814 yil, 1843 yil Germaniyada qurilgan. 1900 yildan Leblan usuli soda olishning ancha arzon Solve usuliga о ‘z о ‘rnini berdi. Solve usuli taxminan 1860 yildan joriy etilishishga qaramasdan faqat 1900 yilda ishga tushirilgan va hozirga qadar sanoatda eng k о ‘p soda olinadigan usuldir. Bu usul ammiak eritmasidan bosim ostida SO2 о ‘tkazib, ammoniy bikarbonat olishga, keyin osh tuzi eritmasi bilan ta’sirlashishiga asoslangan: NH3 + H2O + CO2 = NH4HCO3 NH4HCO3 + NaCl ↔NaHCO3 + NH4Cl Ammoniy bikarbonat bilan osh tuzi orasida eruvchanlik muvozanat qaror topadi va 4 ta tuzdan eng yomon eriydigani NaHCO3 ning ch о ‘kmaga tushishi bilan aniqlanadi. Qat’iy aniq temperatura va konsentrasiya sharoitda NaHCO3 (kalsinasilangan soda) qizdirish y о ‘li bilan suvsiz natriy karbonatga aylantiriladi. 2NaHCO3  t  0 C  Na2CO3 + H2O + CO2↑ Hosil b о ‘lgan SO2 yana ishlab chiqarishga qaytariladi, bu SO2 butun ishlab chiqarishda zarur b о ‘ladigan SO2 ning yarmini tashkil qiladi. Qolgan yarmini ohaktoshni kuydirib olinadi: CaCO3   t 0 C   CaO + CO2↑ Hosil b о ‘lgan SaO, ammoniy xloriddan ammiak olish uchun sarf b о ‘ladi:

SaO + 2NH4Cl = SaCl2 + 2NH3↑ + H2O Demak, Solve usulida soda olishda xom ashyo sifatida faqat osh tuzi va ohaktosh ishlatilsa, ishlab chiqarishda birdan bir chiqindi CaCl2 b о ‘ladi. NaHCO3 – natriy bikarbonat , choy yoki ichimlik sodasi, kuchsiz ishqoriy xossaga ega. Kristallari Na+ va HCO  3 ionlaridan tuzilgan, ular orasida vodorod bog‘ hisobiga cheksiz zanjir hosil qiladi. Suvda yaxshi eriydi, masalan, 100 g suvda 400S da 13 g NaHCO3 eriydi. K2CO3 – kaliy karbonat , yer usti о ‘simliklari kulini asosiy qismini tashkil qiladi, K2SO3 ni eruvchanligi katta b о ‘lganligi uchun Solve usulida olib b о ‘lmaydi, ammo Leblan usulida olish mumkin. K2SO3 ning suvda eruvchanligi juda katta, masalan 00S da 105 g , 500S da 121 g , 1000S da 156 g 100 g suvda eriydi, suvli eritmadan bir va uch molekula suv bilan kristallanadi. SaSO3 – kalsiy karbonat , tabiatda juda keng tarqalgan. U ikki xil kristallik modifikasiyada kristallanadi: trigonal-romboedrik kalsiy NaNO3 ga izomorf va rombik aroganit, KNO3 ga izomorf. Maxsus toza tiniq modifikasiyadagi kalsiy island shpati kuchli yorug‘lik sindiruvchi. SaSO3 – tabiatda b о ‘r, marmar va ohaktosh k о ‘rinishlarida ham uchraydi. Bular halq x о ‘jaligida va kimyo sanoatida muhim ahamiyatga ega. Ikki valentli metallarning karbonatlari (Ca, Sr, Ba, Cd, Pb, Mn,Fe) eritmalardan, shu metallarning ionlari b о ‘lgan eritmalarga eruvchan karbonatlar (Na2CO3, K2CO3 (NH4)2CO3) q о ‘shilganda ch о ‘kadi. Kamroq ishqorli metallar (masalan, Mg, Zn, Ni, Co, Cu …) tuzlariga eruvchan karbonatlar q о ‘shilganda asosli karbonatlar k о ‘rinishida ch о ‘kadi (Mg va Zn – oq rangli, Ni- yashil, So – qizg‘ish, Su – yashil ) Mg2+- ioni «oq magneziya» 3MgCO3∙Mg(OH)2∙9H2O mis ionlari

SuSO3∙Su(OH)2 tarkibli chiroyli yashil rangli ch о ‘kma hosil qiladi. Bu tuz malaxit minerali nomi bilan tabiatda ham uchraydi. Agar ch о ‘ktirish SO2 bosimi ostida b о ‘lsa, 2CuCO3 ∙ Cu(OH)2 tarkibli azurit minerali hosil b о ‘ladi, faqat qattiq holida, k о ‘k rangda uchraydi. Normal CuCO3 - noma’lum. PbCO3 – normal q о ‘rg‘oshin karbonati aragonit mineraliga izomorf. Q о ‘rg‘oshin asetati eritmasidan asta – sekinlik bilan SO2 gazi о ‘tkazilganda q о ‘rg‘oshinni asosli karbonati PbCO3 .Pb(OH)2 ch о ‘kmaga tushadi. Bu q о ‘rg‘oshinli belila b о ‘lib, moyli buyoqlar uchun pigment si- fatida foydalaniladi. Uch valentli metallar (Al, Cr, Fe) va t о ‘rt valentli metallar (Ti, Zr, Th) ning karbonatlari eritmada mavjud b о ‘la olmaydi, chunki juda kuchsiz asos va juda kuchsiz kislota (H2CO3) tuzlari b о ‘lganligi uchun eritmada t о ‘liq gidrolizga uchraydi va tegishli gidroksidlari ch о ‘kmaga tushadi. Masalan: Al2(SO4)3 + 3Na2CO3 + 3H2O = 2Al(OH)3↓ + 3Na2SO4 + 3CO2↑ Uglerod nadoksidi S3O2 . Malon kislotasidan R2O5 yordamida 2 molekula suvni ajratib olish natijasida hosil b о ‘ladi. (O.Dils): NOOS-SN2-SOON 2N2O + O = S = S = S = O Malon kislotasi uglerod nadoksidi. Uglerod nadoksidi- rangsiz gaz (tc =-1070C, tq = 70C), bug‘uvchi hidli. Vaqt о ‘tishi bilan polimerlanadi. Suv bilan yana malon kislota hosil qiladi, ammiak bilan shu kislotani amidini hosil qiladi (H2NOCCH2CONH2) uglerod nadoksiddagi 5 ta atomlar chiziqli joylashgan: O = C = C = C = O O- C C C O+ O+ C C C O Uglerodni oltingugurt va azot bilan birikmalari. Uglerod oltingugurt bilan endotermik reaksiya b о ‘yicha 900 –10000S da ta’sirlashadi:

S + 2S = CS2(g) Δ H=+29,2 kkal/mol CS2 – uchuvchan rangsiz suyuqlik (tc = - 1110C, tq=+46,20C), suvda erimaydi, r = 1,26. Toza CS2 – xushbuy hidli, tozalanmagani aralashmalar hisobiga yoqimsiz hidli (aynigan karam hidli). Uning bug‘lari juda zaharli va oson alangalanadi. CS2 – k о ‘pgina organik moddalardan yog‘lar, buyoqlar, hamda anorganik moddalardan brom, yod, oltingugurt, oq fosforlarni yaxshi eritadi. Hamma agregat holatlarida CS2– molekulasi chiziqli, assosilanmagan. Shuning uchun CS2 – molekulasi ham elektr dipol momentiga ega emas. Strukturasi SO2 – strukturasiga о ‘xshaydi. Reaksion qobiliyati odatdagi sharoitda uncha yuqori emas. U k о ‘k alanga bilan yonadi va SO2 hamda SO2 hosil qiladi. CS2 + 3O2 = CO2 + 2SO2 Suv uni faqat 1500dan yuqori temperaturada gidrolizlaydi: CS2 + 2H2O = CO2 + 2H2S Uglerod sulfidni ishqoriy metallarning sulfidlari eritmasi bilan chayqatilganda tiokarbonatlar hosil b о ‘ladi: Na2S + CS2 = Na2CS3 Tiokarbonatlarga kuchli kislotalar ta’sir ettirilganda erkin tiokarbonat kislota ajratiladi: Na2CS3 + 2HCl = 2NaCl + H2CS3 H2CS3 – beqaror yog‘simon modda, osonlik bilan H2S ga va CS2 ga parchalanadi. Yuqori temperaturada uglerod azot bilan t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri birikib, rangsiz zaharli gaz-sianni hosil qiladi: 2S + N2 = (SN)2 Δ H = +71,5 kkal/mol. Agar ushbu reaksiya sharoitida erkin yoki bog‘langan vodorod ishtirok etsa sianid kislotasi HCN hosil b о ‘ladi. (SN)2 + N2 = 2HCN Bundan tashqari, sian simob (II) sianidni ~ 4000S da qizdirilganda ham hosil b о ‘ladi (Gey-Lyussak, 1815): Hg(CN)2 Hg + (CN)2↑

Sian olishni yanada oson usuli mis sulfat bilan natriy sianid eritmalarini aralashtirib olinadi. Hosil b о ‘lgan mis (II) sianidi beqaror va mis (I) sianidga va sianga parchalanadi: 2CuSO4 + 4NaCN = 2Na2SO4 + 2Cu(CN)2  t  0 C  2SuCN + (CN)2 ↑ Sian gaz (tc =-34,40, tq=-20,70), achchiq bodom hidli, juda zaharli. Suvli eritmada uzoq saqlanganda oksalat kislotasiga aylanadi: N C – C N + 4H2O N-OOC-COO-][NH4+]2 Molekulasi chiziqli, bu struktura elektronografiya usulida tasdiqlangan. S N atomlararo masofa (1,16A0), S - S orasidagi masofa 1,36A0, bundan yuqoridagi klassik strukturadan tashqari, elektr zaryadlari bilan b о ‘lingan struktura ham t о ‘g‘ri keladigan molekulasida uglerod atomlari chiziqli, molekulada sp- gibridlanish holatida b о ‘ladi: N C C N N C C N N C C N + + + Yonish issiqligi juda katta (258 kkal/mol) sian alangasi 45000S gacha harorat berishi mumkin. Alanga binafsha rangga b о ‘yalgan b о ‘lib, chetlari k о ‘k b о ‘ladi. C2N2 + O2 = 2CO + N2 Tashqi k о ‘k sohada SO yonadi. Agar disian gazi absolyut quruq b о ‘lsa, alanga sirti k о ‘k b о ‘lmaydi, chunki SO yonmaydi, uning yonishi uchun suv bug‘lari b о ‘lishi shart. Kimyoviy xossasi b о ‘yicha sian galogenlarga (ftordan boshqasiga) о ‘xshaydi. Masalan, sian gidrolizining birinchi bosqichi quyidagi tenglama bilan boradi: (CN)2 + H2O = HCN + HCNO Sianni chuqur gidrolizida ammoniy oksalat hosil b о ‘ladi: (CN)2 + 4H2O = (NH)2C2O4 Sianid kislotasi HCN . Odatdagi sharoitda vodorod sianid rangsiz oson uchuvchan suyuqlik (tq=26,50S). U achchiq bodom hidli. Qattiq, suyuq va ayniqsa bug‘ holatida vodorod sianid molekulalari orasida HCN ning kuchli polyarligi natijasida vodorod bog‘lanish mavjud. Suyuq HCN

elektrolitmas, vodorod bog‘lanish hisobiga uning shaxsiy ionlanishi juda kichik. Suyuq holatda HCN ikkita izomer shaklda normal va izomer aralashmasidan iborat: H C N H N C izoformasi HCN – suv bilan istalgan miqdorda aralashadi. Suvdagi eritmasi sianid yoki sinil kislotasi deyiladi. U kuchsiz kislota. Tuzlaridan uni hatto borat va karbonat kislotalari ham siqib chiqara oladi. Sianga о ‘xshab sianid kislotasi ham gidrolizlanadi: H – C N + 2H2O H – COOH + NH3 chumoli kislota Sianid kislotasi sanoat miqyosida metan va ammiak aralashmasini oksidlab olinadi. 2SN4 + 2NH3 + 3O2 = 2HCN + 6H2O Reaksiya 9000S da platina katalizatori ustida olib boriladi. Uncha past (5000C) temperaturada katalizator ishtirokida SO va ammiakdan ham HCN olinadi: CO + NH3 = H2O + HCN Og‘ir metallarning sianidlaridan farqli, ishqoriy metallarning sianidlari suvda yaxshi eriydi, gidroliz natijasida muhit ishqoriy b о ‘ladi va HCN hidi keladi: NaCN + H2O NaOH + HCN Aktiv metallarning sianidlari parchalanmasdan suyuqlanadi. Og‘ir metallarning sianidlari termik beqaror. Eng k о ‘p ishlatiladigan tuzi natriy ianiddir. U 8000S da kalsiy sianamididni k о ‘mir va soda bilan suyuqlantirib olinadi: CaCN2 + C + Na2CO3 = CaCO3 + 2NaCN Vodorod sianid va sianidlar uglerod (+2) ning hosilalari b о ‘lgani uchun oson oksidlanadilar. Yumshoq sharoitda kislorod va oltingugurtni birikishi sodir b о ‘ladi. Havoda sianidlar sianatlarga -sianat kislota HCNO ning tuziga aylanadi:

2KCN + O2 = 2KCNO Ishqoriy metallarning va ammoniy sianatlar suvda oson eriydi va sekin gidrolizlanadi: 2NaCNO + 4 H2O = 2NaHCO3 + 2NH3 Erkin sianat kislotasi – uchuvchan (tq=250C), beqaror suyuqlik. Uning suvdagi eritmasi yorqin ifodalangan kislota xarakteriga ega ancha kuchli kislota (rK=3,53). Sianat HCNO kislotasining kimyoviy tuzilishi uch xil strukturaga ega: H O C N, H N C O, H O N C Sianat kislota izosianat kislota kaldirok kislota Bulardan birinchi ikki vakili tautomer. Uchunchi shakli qaldiroq kislota о ‘zida uch valentli uglerodni va t о ‘rt kovalentli azot atomla- rini tutadi. Qaldiroq kislotasi juda beqaror, faqat eritmada mavjud. Sianidlar oltingugurt bilan ham oson oksidlanadi: KCN + S = KCNS Reaksiya natjasida rodanid (tiosianat) kislotasining tuzlari olinadi. Rodanidlar va ularning hosilalari uchun 2 xil struktura mavjud: H S C N va H N C S Bu strukturalarda atomlarninng kovalentligi bir xil, faqat atomlar birikishining ketma-ketligi bilan farq qiladilar. Esda ___________tutish lozimki, sian (CN)2, sianid kislota HCN va sianidlarning hammasi juda kuchli zaharli. Metallarning karbidlari Uglerod k о ‘pchilik metallar bilan t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri ta’sirlashib karbidlar hosil qiladi. Karbidlar ikkita katta guruppaga b о ‘linadi: metallik xarakterdagi karbidlar yoki singdirilgan karbidlar (singdirish) deb nomlanadi va tuz xarakteridagi karbidlar yoki ionli karbidlar. Metallik – karbidlarni kuchsiz elektromusbat uchuvchan (d- metallar) hosil qiladi. Ularning tashqi k о ‘rinishi metallik k о ‘rinishida va xossalari metallarning k о ‘pchilik xossalari bilan о ‘xshash (masalan, elektr о ‘tkazuvchanlikni namoyon

qiladi). K о ‘pincha ularning strukturalari, olingan metallarning strukturalariga о ‘xshash, shuning uchun intermetallik birikmalar guruppasiga kiritish mumkin. Aktivroq metallar ion tipidagi karbidlarni hosil qiladi. Ularning kristallari rangsiz va tiniq odatdagi temperaturada elektr tokini о ‘tkazmaydi. Uglerod ioni eritmada mavjud b о ‘la olmaganligi uchun bu tipdagi karbidlar suv va suyultirilgan kislotalar ta’siridan uglevodorodlar hosil qilib parchalanadi. Ion karbidlar uchta muhim gruppaga b о ‘linadi: Gidrolizlanganda metan hosil qilib parchalanadigan karbidlar. Bu gruppaga berilliy karbidi Be2C va alyuminiy karbidi Al4C3 kiradi. Bu karbidlar tarkidagi uglerod – 4 (S-4) oksidlanish darajasida b о ‘ladi. Suv bilan ta’sirlashganda metan hosil b о ‘ladi: Al4C3 + 12H2O = 3CH4↑ + 4Al(OH)3↓ gidrolizlanganda asetilen hosil qiladigan karbidlar. Ularga asetilenidlar deyiladi. Bu gruppaning asosiy vakillariga: Na2C2, K2C2, SrC2 , CaC2, BaC2 Cu2C2 va Ag2C2 lar kiradi. Bu birikmalarda asetilenid ion S  22 b о ‘ladi. Bular suv bilan kuchli reaksiyaga kirishadi: Na2C2 + 2H2O = 2NaOH + C2H2↑ Ulardan eng muhimi va sanoat miqiyosida eng k о ‘p olinadigani kalsiy karbiddir (yoki uni oddiy qilib karbid ham deyiladi). U s о ‘ndirilmagan ohak va yog‘och k о ‘miri yoki koksni 25000S da elektr pechlarida k о ‘p miqdoridagi k о ‘mir elektrodlari ta’sirida olinadi: SaO + 3S = SaS2 + SO Δ N = + 112 kkal/mol Pechning yuqori qismidan uzluksiz (SaO + 3S) aralashmasi yuborib turiladi va suyuqlangan karbid (tc=~23000C) esa vaqti vaqti bilan pechning pastki qismidan chiqarib turiladi. Texnik kalsiy karbid kulrang qattiq kristallik massa, birorta erituvchida erimaydi. Suv bilan kuchli birikib asetilen ajralib chiqadi. SaS2 + 2N2O = Sa(ON)2 + S2N2↑ SaS2 – kristallik panjarasi osh tuzinikiga о ‘xshaydi.

Asetilenid ioni ch о ‘zinchoq shaklga ega b о ‘lganligi uchun tetragonal simmetriyaga ega b о ‘ladi. Ishqoriy metallarning karbidlarini uglerod bilan 20000C da vakuumda qizdirib olinadi: 2Me + 2S = Me2S2 (Me – Na yoki K ) Qizil mis (1) asetilenidi va sariq kumush asetilenidlari ammiakli Su+ va Ag+ ionlari b о ‘lgan eritmadan S2N2 ni о ‘tkazib olinadi. Bu ikkala karbidlar suv ta’siridan gidrolizlanmaydi, ammo kislotalar ta’siridan S2N2 chiqarib parchalanadi: Cu2C2 + 2HCl = 2CuCl + C2H2↑ Quruq holdagi Cu2C2 va Ag2C2 karbidlari qizdirilganda yoki kuchsiz zarb ta’siridan ham kuchli portlaydi. Gidrolizlanganda asetilen va t о ‘yinmagan uglevodorodlar hosil qiladigan karbidlar. Bu gruppaga lantanidlar karbidi (LaC2, CeC2, PtC2, NdC2) va uran karbidi UC2 hamda toriy karbidi ThC2 lar va boshqa metallarning karbidlari ham kiradi. Bu karbidlarda ham, (u guruhdagi karbidlarga о ‘xshab S  22 ioni b о ‘lishiga qaramasdan), kislotalar bilan parchalangan- da asetilen bilan bir qatorda, uning gidridlanishi mahsulotlari etilen, etan, metan va yuqori uglevodorodlar hosil b о ‘ladi. Ularning hosil b о ‘lishi, tegishli karbidlarda ikki valentli b о ‘lgan metallar reaksiyadan keyin uch va t о ‘rt oksidlanish darajalariga muvofiq gidroksidlar hosil qiladi. Natijada, reaksiyada vodorod atomlari hosil b о ‘ladi va asetilenni qisman gidrirlanishi bilan tushuntiriladi. 2LaC2 + 6H2O = 2La(OH)3 + C2H2 + C2H4 Magniy karbidi Mg2C3 gidrolizlanganda, asosan, propin SN3SSN ( metilasetilen ) hosil qiladi, bu S4  3 (magniy karbidda ehtimol -2 S = S = S2- mavjuddir) ionlari borligini k о ‘rsatadi: Mg2C3 + 4H2O = 2Mg(OH)2 + CH3 – C ≡ CH propin

Temir karbidi Fe3C va nikel hamda marganes karbidlari ( о ‘xshash tarkibli) metall karbidlari bilan ion karbidlari oralig‘idagi holatni egallaydi. Bu karbidlarning kristallik panjaralarida uglerod atomi alohida tugunlarni egallashiga qaramasdan singdirish karbidalaridan, ular suv va kislotalar bilan oson parchalanishlari, metan va vodorod hosil qilishlari bilan farqlanadi. Temir karbidda hatto suyuq va qattiq uglevodorodlar bilan birga erkin uglerod ham hosil b о ‘ladi.

Похожие

Beshinchi guruxning p-elementlari. Azot va uning birikmalari

Oltinchi guruxning p-elementlari. Kislorod va uning birikmalari. Oltingugurt va uning birikmalari

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari

Tuproq oziqa elementlari. Tuproqda azot