Чўл зонасининг қўриқ тупроқлари - Геология - Рефераты

Чўл зонасининг қўриқ тупроқлари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Чўл зонасининг қўриқ тупроқлари Режа: I. Чўл зонасининг ўтлоқ тупроқлари. II. Ботқоқли-ўтлоқи тупроқлар III. Ботқоқ тупроқлар IV. Тақирлашган (такқровқе) тупроқлар V. Сур-қўнғир тупроқлар

1. Чўл зонасининг ўтлоқ тупроқлари аллювиал ва соз режимидаги ўтлоқ тупроқларга ажратилади. Аллювиал режимдаги ўтлоқ тупроқлар сизот сувлари менераллашган ёки оз минераллашган, сатҳи дарё сув режимига мувофиқ ҳолда кўтарилиб - пасайиб турадиган ва сизот сувлари таркибида карбонатлар нисбатан оз бўлган шароитда яратилади. Н.В.Кимберг буларни тупроқларнинг энг ёши эканлигини айтиб уларнинг эволюцион схемасини тасвирлаб берган: ёш дарё ётқизиқлари - қайир аллювиал ўтлоқи тупроқлар аллювиал тупроқлар - ўтлоқи тақирли тупроқлар - тақирли тупроқлар ёки тақирлар. Грунт қумли ётқизиқлардан иборат бўлса ўтлоқи тупроқлар ўтлоқи чўл, қумли чўл тупроқларига, дренаж ёмон бўлган тақдирда ўтлоқи тупроқлар шўрхокларга айланади. Ўтлоқи қайир-аллювиал тупроқлар ўзанёни кўтарилмаларида, делpталардаги ўзанлараро пастқамликлардан ва қайирларда ҳосил бўлади. Ўзан усти кўгарилмалари тез оқадиган лойқа сувнинг вақти-вақти билан босиб туриши натижасида енгил, гранулометрик таркибли, аэрация яхши бўлганлигидан органик моддалар тез минераллашадиган, оз чириндили ва анча шўрланган бўлади. Ўзанлараро пастқамликларда секин оқувчи тиниқ сув кўпроқ оғир гранулометрик таркибли, чириндига бой, аэрация озлигидан ботқоқлашиш содир бўлган ва шўрланмагандир. Ўзан усти қайирлари янги келтирилмалар остида кўмилиб кетади ва чиринди ҳосил бўлиш, ўсимликларнинг нормал ўсиши учун мувофиқ шароит ҳосил бўлмайди. Шунинг учун чиринди энг кўп деганда 1% га ҳам етмайди. Ўзанлараро пастқамликларда эса узоқ вақт тўхтаб турадиган ёки секин оқадиган сув остида кўкимтир ва занг доғлари мавжуд бўлиб ва чириндига анча бойдир. Ўтлоқи қайир-аллювиал тупроқлардаги азот, фосфор ва калийнинг миқдори чириндига мувофиқ равишда ўзгаради, Ўтлоқи қайир-аллювиал тупроқларнинг 85 % шўрланмаганлигидан ўзлаштиришда ортиқча мелиоратив тадбирлар талаб этилмайди. Аммо дарё сувининг босиб кетишига қарши дамбалар қуриш ва сувларнинг кўтарилиб кетишига қарши

чоралар кўриш лозим. Ўтлоқи аллювиал тупроқлар ўтлоқи қайир-аллювиал тупроқларнинг ўзгаришидан (тошқин сувлари иштирок этмайдиган шароитда) сизот сувларининг чуқурлиги 1,5-3,0 м ни ташкил қиладиган дарё қайир усти террасаларида ва делpталарида ҳосил бўлади. Ўтлоқи қайир-аллювиал тупроқларидан фарқли ўлароқ бу тупроқларнинг кесмаси яхши ривожланган, устки қисмида чимли горизонт ҳосил бўлган ва структуралидир. Чиринди миқдори ҳам анча кўп, баoзи ҳолларда 3,0 % гача боради. Бошқа озиқ моддалар ҳам шунга мувофиқ ўзгаради. Шўрланиш даражаси турличадир, шўрланмаган, ўртача шўрланган ва кучли шўрланган ўтлоқи аллювиал тупроқларни ҳам учратиш мумкин. Шўрланиш типи ҳам турличадир. фосфор ва калийга бой бўлса-да ҳаракатчан фосфор қийин эрийдиган шаклдадир. Сувнинг етарли эканлиги, ўзлаштиришда қийин мелиоратив тадбирларнинг талаб қилинмаслиги бу тупроқларнинг деярли ўзлаштириб юборилшига сабаб бўлган. Шунинг учун омоч тегмаган ўтлоқ аллювиал тупроқлар кичик майдонларгина сақланиб қолган холос. Ўтлоқи саз 2 тупроқлар тоғ тизмаларининг этакларида дарё ёйилмаларининг қуйи қисмларида карбонатли сизот сувлари ер юзига яқин жойларда ҳосил бўлган. Карбонатли сизот сувлари сатхининг деярли бир хиллиги ва ўтлоқ ўсимликларининг кўплиги чириндига бой структурали, карбонатли тупроқларнинг ҳосил бўлишига олиб келган. Тоғларда ер ичига сингиб кетган карбонатли, паст температурали сувлар ёйилмаларда ер юзига яқинлашаётганда исийди ва эриган моддалар, айниқса Са + 2 Мд +2 нинг эрувчанлиги озайиб чўкмага туша бошлайди ҳамда карбонатларга бой бўлган "шўх" ва гипсга бой бўлган "арзик" деб номланган оқиш ва хира рангли доғлар ва хатто плиталар ҳосил бўлади. Д.М.Кугучков ўтлоқи соз тупроқларда хлоридли, сулpфатли шўрланишдан ташқари карбонат-магнийли шўрланиш ҳам мавжудлигини аниқлаб берди, чунки тупроқ эритмасида магний карбонатлар кўп тўпланишидан маданий ўсимликлар зарар кўради.

Ўтлоқи соз тупроқлар ўзлаштириш учуи энг қулай бўлиб, уларни ҳозирги кунда қўриқ ҳолда деярли топиш қийин. Улар ўрнида суғориладиган ўтлоқи соз тупроқлар ҳосил бўлган. Бу тупроқларнинг _____________________ 2 "Саз" тер мини А.Н . Бес соно в (1916) ва Л.И.Прасолов (1925)лар томо н идан к иртилган бщлиб турк и й т и лларда "чорва молларини боы и ш учун ы улай (соз) бщлган тоьолди щтлоылар" маoносини билдиради. физик, кимёвий ва бошқа хусусиятларини ўз ўрнида батафсил кўриб чиқамиз. 2. Ботқоқли-ўтлоқи тупроқлар. Ботқоқли-ўтлоқи қайир аллювиал тупроқлар ботқоқ жараёни таoсирида яратилган. Сизот сувлари ер юзига яқин ва тошқин вақтидаги сув босадиган ўзанлараро пастқамликларда ҳосил бўладиган бу тупроқларнинг кесмасида глейданиш ва чириндининг кўплиги ботқоқ жараёнининг мавжудлигини кўрсатади. Қайир усти террасаларида ботқоқли-ўтлоқи аллювиал, тоғолди ёйилмаларининг чекка қисмаларида эса ботқоқли-ўтлоқи соз тупроқлар ҳосил бўлган. Аммо бу тупроқлар жуда кичик майдонларни эгаллаганлиги сабабли уларнинг хусусиятлари яхши ўрганилмаган. 3. Тақирли-ўтлоқи тупроқлар. Қадимги аллювиал ва пролювиал текисликлардаги тақирли тупроқларда сизот сувлари сатҳининг кўтарилиб кетишидан тақирли-ўтлоқи тупроқлар ҳосил бўлади. Кўпчилик ҳолларда сизот сувлари оқава сувлар ҳисобига кўтарилади. Натижада юзаси силлиқ, полигонал ёрилган тақир, қатқалоқдан иборат юқоридаги қатлам ва унинг остида тангачасимон структурали қатламлар ҳосил бўлган. Сизот сувлари (1- 2-3 м чуқурликда) билан тупроқнинг бевосита учрашган (контакт) зонасида кучсиз глейланишни кўриш мумкин. Бу тупроқлар Чимбой воҳасининг шимолида, Шеробод, Тўрткўл ва бошқа жойларда учрайди. Бу жараён ўткинчи хусусиятга эга бўлиб, шу ҳолат давом этса ўтлоқи тупроқлар ҳосил бўлади. Шунга қарамай бу тупроқларни ўрганиш муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. II. Ботқоқ тупроқлар.

Ҳозирги дарё делpталарида дарё террасаларида ва тоғолди қияликларида сизот сувлари 1 м ва ундан яқин бўлган ёки даврий сув босиб турадиган жойларда ботқоқ тупроқлар ҳосил бўлади. Натижада ботқоқ ўсимликлари ривожланади, анаэроб шароит ҳукмронлик қилади. Ботқоқ тупроқ типининг иллашган-ботқоқ ва торфли-ботқоқ тупроқ типчалари ажратилади. II.1. Иллашган-ботқоқ тупроқлар кенг тарқалган бўлиб, оз чириндили ва шўрлангандир. Бу тупроқлар шўрхок ва шўрлашган тупроқлардан фақат шўрланганлик хусусиятидангина фарқ қилади. II.2. Торфли-ботқоқ тупроқларнинг усти турли қамиш илдизларининг қолдиқларидан иборат торфли қатламдан, остида эса тўк-кўкимтир ва қўнғир-кўкимтир ранглардаги қатламдан, сўнгра оч-кўк ва занг доғлари бўлган оч-бўз рангли оналик жинсдан иборатдир. Торфли қатлам таркибидаги углерод бир неча ўн фоизга борганлигидан ўғит сифатида ишлатилади. III. Шўрхоклар. Деярли дашт, қуруқ дашт, чалачўл ва чўл зоналарида, хатто Туркистон тоғларининг маoлум юксакликларигача бўлган жойларда, гидроморф шароитда ҳосил бўлади. Уларнинг зонал белгиларини бир- биридан ажратиш ҳам назарий, ҳам мелиоратив тадбирларни белгилаш учун зарурдир. III .1. Чўл зонасининг т ипи к шўрхоклари дарё террасаларида, тоғолди қияликлари ҳамда платоларнинг депрессияларида минераллашган сизот сувлари 3 метргача чуқурда бўлган шароитда ҳосил бўлади. Шўрхокларнинг юқори қисмида 1-3 см қалинликдаги қатқалоқдан (юмшоқ, қаттиқ, усти қаттиқ, ости юмшоқ қатламлардан) иборат бўлиб, унинг остида деярли бир хил тузилишга эга бўлган оч бўз рангли қатлам бор. Намликнинг ортиши билан бу қатламнинг ранги тўқ тусга кириб боради. Қатлам бўйлаб оқ, оқиш, хира ва ялтироқ доғлар кўзга ташланиб туради. Бу доғлар карбонатлар ва гипслардир. Шўрхоклар сизот сувларининг режимига кўра аллювиал ва соз режимидаги типик шўрхокларга бўлинади.

Типик аллювиал шўрхоклар дарё водийларидаги суғориладиган тупроқлар орасида доғ-доғ шаклида учрайди. Бу тупроқларнинг юқори қатламида сувда эрийдиган тузлар 3 % дан ортиқ миқдорни ташкил қилади. Гипс ҳам юқори горизонтларда тўпланади. Шўрхокларда тузларнинг кўплиги, озиқа элементларининг озлиги уларнинг камҳосил бўлишига асосий сабабидир. Аммо шуни эoтироф этиш керакки, суғориладиган воҳалар орасида шўрхоклар ўтмишда суғориладиган тупроқ бўлган ҳоллар ҳам учрайди, бундай вақтларда уларнинг қатламлари орасида кўмир, сопол ва бошқа инсон фаолиятининг қолдиқлари топилади . Шўрхоклардаги азот ва гумус реликт моддалар бўлиб, шўрхок шароитида улар консервация қилинади ва янгидан пайдо бўлмайди. Типик шўрхоклардаги чириндининг миқдори 0,2-0,5 % бўлади холос. Типик соз шўрхоклар тоғолди қияликларида, ёйилмаларнинг чекка қисмларида ва ёйилмалараро чўкмаларнинг суғориладиган тупроқлар орасида доғ-доғ шаклида ва катта массивлар кўринишида учрайди. Тоғлар орасидан келиб текислик ва чўкмаларда ер юзига яқинлашидаган карбонатларга бой, сатхи деярли оз ўзгарадиган сизот сувлари бу жойлардаги "соз режими" деб аталган сув режимини вужудга келтиради. Соз режимидаги шўрхокларда аллювиал режимдаги шўрхоклардан карбонат ва чиринди бой, мергелланиш содир бўлганлиги билан ажралиб туради. Реликт ҳолдаги гумус соз шўрхокларида оз ўзгарса ҳам, гипс ва карбонатларнинг тўпланиши давом этади. III.2. Ўтлоқи шўрхоклар шўрхок ва ўтлоқ жараёнларнинг биргаликда содир бўлишидан ҳосил бўлади. Шўрга чидамли ўсимликлар бу тупроқда кўп бўлиб, юқори горизонтда чим ҳосил бўлади. Шу билан бирга юқори горизонтда тузларнинг миқдори 3 % дан ортиқ, чиринди типик шўрхоклардагидан анча кўп (0.6-1.5 %) бўлади. Ўтлоқи шўрхокларда туз миқдори типик шўрхоклардагидан озроқ бўлиб, улар шўрланган тупроқлар билан генетик жиҳатдан боғлиқдир. Бу тупроқлар ҳам сизот сувларининг режимига кўра аллювиал ва соз режимидаги тупроқларга бўлинади.

III.3. Ботқоқ шўрхоклар ботқоқланиш ва туз тўпланиш жараёнларининг биргалиқда ифодланишидан ҳосил бўлади. Улар шўр кўлларнинг бўйларида, аллювиал чўкмаларнинг берк қисмларида учрайди. Тузларнинг кўп тўпланиши, хлоридли шўрланишнинг ва карбонатларнинг кўплиги ботқоқ шўрхокларнинг муҳим белгиларидир. III.4. Қолдиқ шўрхоклар дарёларнинг юқори террасаларида, қадимги делpталарда ҳосил бўлади. Сизот сувлари чуқурда бўлишига қарамай тупроқ кесмасида занг доғлар сақланиб қолади, қуруқ қолдиқ тупроқ кесмасининг турли жойларида тўпланган бўлиб, 2,5 % дан ортиқ, чиринди эса 1-3 % ни ташкил қилади. Бу тупроқларнинг ҳосил бўлиши гидроморф шароит билан боғлиқ бўлиб, сизот сувлари пасайиб кетганлигига қарамай унинг белгилари сақланиб қолган. Атмосфера ёғинларининг озлиги туфайли энг "кекса" қолдиқ шўрхоклардаги тузлар қисман пастки қатламларга ювилади. IV. Тақирлашган (такқровқе) тупроқлар. Юзаси полигонал ёрилган қатқалоқдан иборат тупроқларни тақирлашган тупроқлар деб аташ қабул қилинган. Агар тақирланиш жараёнининг ифодаланиш даражаси ҳисобга олинмаса чўл зонасининг ҳамма автоморф тупроқлари у ёки бу даражада қотқалоқлашган-тақирлашгандир. Хатто, гидроморф тупроқлардаги сизот сувларнинг сатхи пасайган тақдирда ҳам уларнинг юзасида тақирланиш жараёни бошланади. Тақирлашган тупроқларни ўтлоқи-тақирли, тақирли, тақир ва тақирли-қолдиқ-ботқоқли типчаларга ажратилади. IV.1. Ўтлоқи-тақирли тупроқлар сизот сувлари пасайиб кетган дарё делpталарида ва воҳаларнинг чекка қисмларида ҳамда ботиқ жойларда юза сувларнинг тўпланишидан ҳосил бўлади. Бу тупроқларда ҳам ўтлоқ, ҳам тақир жараёнларининг белгиларини кузатиш мумкин. Қуриган чим қолдиқлари, чириндили қатлам, темир ва марганец оксидларидан иборат занг ва кўкимтир доғлар ўтлоқ жараёнининг белгиларидир. Юзасидаги полигонал, ёриқлар, қатқалоқ қатлами кабилар эса тақир белгиларидир. Ўтлоқи-тақирли тупроқларда бута ва чалабута ўсимликлари сийрак ўсиб ётади. Тақирлардан фарқ қилиб ўтлоқи-тақирли тупроқларда қамиш

туплари ўсиб ётади. Ўтлоқи тупроқлардан фарқли ўлароқ ўтлоқ ўсимликлари деярли йўқ ёки айрим ҳоллардагина ажриқларни учратиш мумкин. Морфологик жиҳатдан чириндили қатламдаги кўк доғлар темир ва марганец бирикмалари мавжудлигини билдиради. Узоқ-юлуқ чимли қатлам ўтлоқ жараёнининг белгисидир. Тупроқ юзасининг юпқалиги, полигонал ёрилганлиги ва унинг остида мустаҳкам бўлмаган, ғовак тангачасимон структурали қатламнинг мавжудлиги тақирланиш учун хос белгилардир. Грануламетрик таркибига кўра ўтлоқи-тақирли тупроқлар қатламлашган, қум, қумлоқ ва соз жинслардан иборат, аммо соз жинслари нисбатан оз миқдордадир. Чиринди миқдорига кўра бу тупроқнинг ўтмишда ўтлоқ тупроқ бўлганлиги яхши сезилиб туради. Яoни, чиринди тупроқнинг юқори қатламларида анча кўп. Азот, фосфор ва бошқа озиқа моддалари ҳақида ҳам юқоридагиларни айтиш мумкин. Карбонат ва гипслар бу тупроқларнинг оғир гранулометрик таркибли қатламларида кўп тўпланган. Шўрланиш даражаси ҳар хил бўлиб, кучсиз, ўртача ва кучли шўрланган хилларини ажратиш мумкин. Булар маҳаллий жойнинг табиий географик хусусиятларига боғлиқ. Ўтлоқи-тақирли ойтаки тупроқлар тақирли тупроқлар ва тақирлар билан бирга учрайди. Аммо, ойтаки ўнлаб квадрат метрлар билан ўлчанадиган кичик майдонларнигина ишғол қилади. Уларнинг усти полигонал ёрилган бўлса-да қатқалоқ ҳосил бўлмайди. Суффозион йўл билан ёки бу жойга юқори ўсимликлар уруғининг келиб қолиши йўли билан тупроқда қўшимча нам тўпланади, тузлар кўпроқ ювилади, ишқорийлиги озаяди, қатқалоқли юқори горизонтда кремний миқдори кўпайиб, алюмивий ва темир миқдори озмаяди. Натижада ўтлоқи-тақирли ойтаки тупроқлар ҳосил бўлади. IV.2. Тақирли тупроқлар. Тақирли тупроқлар ва тақирларнинг геоморфологик, литологик, релpеф хусусиятлари ва морфологик тузилишида умумийлик бор. Фақат тақирларда тақир хусусиятлар тўла акс этади. Тақирли тупроқлар эса тақирлардан сизот сувларининг чуқурлиги, релpефнинг

текислиги, ўртача гранулометрик таркиби билан ажралиб туради. Тақирли тупроқлар Амударё ва Қашқадарё, Зарафшон ва Сурхондарё делpталарида, Копетдоғ этакларидаги тоғолди пролювиал текисликларда ҳосил бўлган. Тақирли тупроқлар тақирлар билан комплекс ҳосил қилган тақдирда катта ва текис майдонларни тақирли тупроқлар, салгина пастлашган жойларни эса тақирлар ишғол қилади. Тақирли тупроқлар, тақирлар, шўрхоклар комплекс ҳолда ҳосил бўлганда эса нисбатан кўтарилган жойларда қолдиқ шўрхоклар, пастқамликларда тақирлар ва улар ўртасида тақирли тупроқлар ҳосил бўлади. Тақирли тупроқлар шўрлашмаган, кучсиз шўрлашган, кучли шўрлашган бўлиб, улар шўртоблашгандир. Тақирли тупроқларнинг сингдириш хажми кичик - 10 мг-экв га етади. Гумус 1 % гача, азот гумуснинг 0,1 қисмини ташкил қилади, фосфор юқори қатламдан пастга озайиб боради. Карбонатлар (бир хил гранулометрик таркибли жойларда) 20-40 см гача ювилган. Тақирли тупроқлардаги чангсимон зарраларнинг кўплиги уларнинг гравулометрик таркибидаги муҳим белгисидир. В.Б.Гуссак ва С.Н.Рижовлар Ўрта Осиё тупроқлари таркибида агрономик жиҳатдан муҳим бўлган сувга чидамли зарралар (1 мм) жуда оз бўлишига қарамай серҳосил бўлишининг асосий сабабини уларнинг таркибидаги чангсимон зарраларнинг (0,05-0,01 мм) кўплигида деб изоҳлайдилар. Сувга чидамли агрегатлар (<0,25 мм) бўз тупроқлардагидан оз бўлса ҳам чўл зонасининг бошқа автоморф тупроқларидан кўпдир. Бу эса чириндининг кўплиги ва оғир гранулометрик таркиби туфайли содир бўлади. Би ол о гик активл и ги жиҳатдан тақирли тупроқлар бўз тупроқлардан анча орқада туради. Уларнинг 1 граммида 1 млрд. микроорганизм хужайраси яшайди, холбуки бўз тупроқларда бу миқдор 2-3 марта ортиқдир. Тақирли тупроқларда азотобактер топилмаган, аммо актиномицетларга бойдир. Ҳосилдорлиги жиҳатдан ҳамма чўл тупроқларидан устун туради. IV.3. Тақирлар. Тақирларнинг пайдо бўлишида турли қарашлар

мавжуд. В.А.Обручев, Н.И.Андрусов, I.Walter каби рус ва чет эл геологлари тақирларга геологиянинг ўрганиш обoекти деб қараган бўлсалар, С.Я.Сушко карбонатли зонанинг солонеци, Н.Н.Болқшев эса лишайник ва сув ўтларининг, А.Н.Розанов ва унинг ҳамфикрлари тупроқ-физик жараёнларининг маҳсули деб қарайдилар. Н.П.Герасимов тақирларнинг зонал тупроқ эканлигини биринчи мар т а из оҳ лаб берга н . Тақирлар ва тақирли тупроқларнинг систетлатик ҳолатига кўра икки хил қараш мавжуд бўлиб проф. Н.В.Кимберг тақирланиш жараёни типик тақирларга нисбатан тақирли тупроқларда кучли эканлигини аниқлаб берди. Тақирларнинг юқори қисми оғир гранулометрик таркибли бўлишига қарамай улар қумоқли ва созли тақирларга ажратилади. Сувда эрийдиган тузлар тупроқ кесмасининг қуйи қисмига томон ортиб боради ва 20-30 см чуқурликда максимал даражага етади. Сувда эрийдиган тузлар тупроқ кесмаси бўйлаб жойланиши тупроқнинг гранулометрик таркибига, қиш- бақор ойлари ҳосил бўладиган юза сувларига боғлиқдир. Чириндининг миқдори тақирларнинг гидроморф тупроқлар эканлигини белгиламайди. Тақирларнинг узоқ вақт сув остида туриши уларни элювиал-гидроморф қаторга киритиш имкониятини беради. Бунинг натижасида сув тупроқ агрегатларини парчалайди (пептизация қилади). Булардан ташқари тақирлар тақирли тупроқларга нисбатан сув остида узоқ турганлигидан тупроқ юзаси куннинг энг иссиқ пайтида қурийди (майнинг охири июннинг бошида) ва бу жараён юқори температура шароитида тезлик билан содир бўлади. Одатда тақирларнинг чириндиси оз бўлади. Пролювийларда тақирларнинг чириндиси кўпроқ бўлса аллохтон йўл билан ҳосил бўлган деб тушунтирилади. Баoзи жойларда бундай серчириндили тақирлар эса кишиларнинг хўжалик фаолияти билан боғлиқдир. Тақирларнинг чириндиси таркибидаги гумин кислоталар фулpвокислоталардан 2-4 марта оздир. Литологик жиҳатдан тақирлар тақирли тупроқлардан оз фарқ қилади, тақирлар чангсимон зарраларга бой, микроагрегатлар ва сувга чидамли агрегатлари жуда оз. Тақирлар қатқалоғининг сув ўтказувчанлиги тақирли

тупроқлардагидан 2-4 марта ёмон. Агрономик структурасизлиги - қатқалоқ қатламнинг япроқсимон, унинг остидаги қатламнинг тангачасимон ва янада қуйи қатламнинг кесаксимон структурага эга эканлиги дала ва лаборатория текширишларида аниқланган. Тақирлар суғоришнинг йилларида яхши ҳосил бермаса ҳам ҳайдов қатламини чуқурлатиб бориш, минерал ва органик ўғитлар солиш, қумлаш, донли экинлар ва ўт ўсимликларини экиш билан уларни ҳосилдор тупроққа айлантириш мумкин. Тақирли қолдиқ-ботқоқ тупроқлар. Дарёларнинг водийларида, делpталарида янги дарё ётқизиқлари ботқоққа айланади. Сизот сувларининг пасайиши натижасида улар ўтлоқи тупроқларга (ёки ўтлоқ жараёнини ташлаб ўтиб) сўнгра ботқоқ тақирли ва тақирли тупроқларга эволюция қилиши проф. Н.В.Кимберг томонидан асослаб берилган. Тақирли қолдиқ-ботқоқ тупроқларнинг юзаси полигонал ёрилган, текис, тақирли бўлса ҳам айрим жойларда қамиш илдизлари, қорамтир рангли торфсимон "доғ" лар бўлади. Албатта бундай тупроқлар энг ёш тупроқлардир. Тажан ва Мурғоб дарёларининг делpталаридаги тақирли қолдиқ ботқоқ тупроқлар анча "кекса" бўлганидан уларда қамиш илдизлари ҳам қорамтир доғлар ҳам бўлмайди, балки тупроқ профили бўйлаб чириндининг кўплиги ва қадимда ботқоқланиш жараёни содир бўлганлигини билдирувчи занг доғларини пайқаш мумкин. Бу тупроқларнинг айримларида чиринди миқдори жуда кўпдир. V. Қумли чўл тупроқлари. V.I. Қумли чўл тупроқлари қум массивларининг орасида пайдо бўлиб, улар оз ўрганилган. Дастлаб А.И.Прасолов хатто кучма қумларда ҳам тупроқ яратилиш жараёни изларининг борлигини айтган эди. Н.А.Димо мустаҳкамланган қумларни "ғоваққумли светлозём", А.Н.Розанов "қумли бўз тупроқ", Е.В.Лобова эса "чўл қумли тупроқлари" деб атаган. Кўп тадқиқотчилар қумли чўл тупроқларини қумлар билан бир қаторга қўйиб хато қилганлар. Қумли чўл тупроқларининг ўсимликлари қум қиёғи, қандим, черкез,

саксовул, чирмовук, боялич кабилардан иборат. Қумли чўл тупроқларининг морфологик тузилиши ер юзасидан бир неча см (0-8 см) чуқурликкача (А 0 ) сочилма қумлардан иборат бўлиб, ўсимлик илдизлари бу жойда температура, намлик тартиботига кўра яхши шохланмайди. Қуйида ўсимлик илдизлари шохланадиган (8-12 см), тангачасимон ёки қатламлашган структурали қатлам ("А") жойлашган бўлиб унда бўз рангли доғлар учрайди. ("В") қатламда фақат кўп йиллик ўсимликларнинг илдизларигина учрайди, оқиш доғлари бор. цементлашган ва айрим ҳолларда жуда зич бўлиб қалинлиги бир неча ўн см ни ташкил қилади. Кўпгина қумли-чўл тупроқларининг остки қисми бўз- қўнғир тупроқлар кўчма қумлар остида қолиб кетган ва кейинчалик бу қумлар қумли-чўл тупроқларига, айланганлигини билдиради. Қумли-чўл тупроқлардаги физик сознинг таркибига кўра қумоқли, қумлоқли ва созли тупроқлар деб ажратилса ҳам бу тупроқлардаги асосий қум зарралари кўп миқдорни ташкил қилади. Айниқса майин қум қўпдир. Тупроқда оналик жинсдагига қараганда чанг зарралари ва майин қум кўп бўлиб, булар тупроқ яратилиш жараёнининг маҳсулидир. Чиринди юқори қатламлардан пастга томон секинлик билан озайиб боради (бўз тупроқларда бирданига озмайди, тақирлар ва тақирли тупроқларда эса пастга томон чиринди ортади). Чиринди ҳосил бўлиши учун ўсимлик қолдиқлари бўз-қўнғир тупроқларда 143-75 г/м 2 , тақирларда 106 г/ м 2 , қумли чўл тупроқларда эса 372 г/м 2 ни ташкил қилади. Кўриниб турибдики, чўл зонасининг асосий автоморф тупроқлари орасида чиринди ҳосил бўлиши учун мавжуд материалларнинг миқдорига кўра қумли чўл тупроқлари биринчи ўринда туради. Аммо чириндининг миқдорига кўра энг охирги ўринни эгаллайди (I-чизма). Бунинг сабаби шундаки, биринчидан ўсимликларнинг кўп қисмини чорва ҳайвонлари еб юборади, бир қисми қаттиқ шамоллар натижасида олиб кетилади ва қолган қисми, арид иқлим шароитида чириндига айланиш ўрнига минераллашиб кетади (чиринди 0,5 %).

Н.П.Ремезов, И.В.Тюринлар яратган қонун-иқлимнинг аридлиги ортиши билан чиринди таркибидаги азотнинг кўпайиши тақирли тупроқлар, тақирлар сингари қумли-чўл тупроқлари учун ҳам хосдир. Буларда чириндининг 6-9 % ни азот ташкил қилади. Аммо, бу азотнинг ялпи миқдори кўп деган сўз эмас. Фосфорнинг миқдорига кўра унинг биоген йўл билан ҳосил бўлганлиги сезилиб туради. Карбонатлар тупроқ кесмаси бўйлаб бир хил ёки айрим ҳолларда пастроқда тўпланади (максимум 8,0 %). Бу жараён Е.В.Лобова айтганидек, карбонатлар биоген йўл билан ҳосил бўлса-да ёғин сувлари таoсирида пастга ювилиб турганлигини билдиради. Гипс бир метр ўртача чуқурликда тўпланади (1,3 % гача), демак ёғин сувлари шу жойгача ювилиб тушади дейиш мумкин. Сувда эрийдиган тузлар 1 % дан ортмайди ва максимал миқдори бир метр чуқурликка тўғри келади. Сингдирувчи комплекс камбағал ва унда сингдирилган катионлардан 90 % калpций ва магний, қолгани эса калий хиссасига тўғри келади. Қумли-чўл тупроқлари структурасиз, хажм оғирлиги катта, энг оз нам сиғимидаги намнинг заҳираси оз (қумли-чўл тупроқларида, 1600 м 3 /г, тақирларда 3000 м 3 /г), филpтрация коэффициенти каттадир. Сувни тез ўтказганлигидан ўзлаштиришда қийинчиликлар туғилади. А.Расулов ва М.Каримовалар бу тупроқларда N, NР, NРK, NРK - гўнг вариантларда тажриба ўтказиб, пахта ҳосилини оширишининг оптимал вариантларини аниқлаганлар. V.2. Ўтлоқи-чўл тупроқлари. Бу тупроқлар қумли-чўл тупроқлар типининг типчаси бўлиб, дарё водийларида, делpталарида ва бошқа жойларда сизот сувларининг сатҳи пасайиб бораётган жойларда ҳосил бўлган. Ўтлоқи-чўл тупроқлари чириндисининг кўплиги (1 % атрофида) билан қумли-чўл тупроқлари типчасидан, тақирланиш жараёнининг йўқлиги билан ўтлоқи-тақирлардан фарқ қилади. Энг юқоридаги қатламда ўтлоқи тупроқларнинг белгиси - занг доғлар мавжуд бўлиб устида сийрак ажриқ ўсиб ётади.

Сувда эрийдиган тузлар тупроқ кесмасининг анча ичкарисида жойланиши бу тупроқларнинг енгил гранулометрик таркибли эканлиги ва вақти-вақти билан атмосфера ёғинлари таoсирида тупроқ чуқур ичкаригача ювилиб туришини кўрсатади. "Ўтлоқи-чўл тупроқлари ёш, примитив ва яхши ўрганилмагандир. VI. Сур-қўнғир тупроқлар. С.С.Неуструев бу тупроқларни номлаганда бўз ва қўнғир тупроқ зоналарининг ўртасида ҳосил бўлганлигини назарда тутган эди. Ҳозир эса бу тупроқларнинг яққол кўриниб турадиган сур ва қўнғир рангли горизонтлари мавжудлиги ҳисобга олинади. Сур-қўнғир тупроқлар Ўрта Осиё тоғолдидаги пролювиал текисликларда, қадимги қолдиқ платолар ва уларнинг этакларида тарқалган. Сур-қўнғир тупроқлар " тошлоқ чўл"нинг типик тупроқларидир. Турли миқдордаги чиқиқ шағаллар пролювийлардаги қиррали тошлар ва аллювийларнинг силлиқлашган шағаллари бу тупроқлардаги скелетликни ташкил қилади. Скелетлилик тупроқ юзасидагина эмас балки қуйи қатламларга ҳам тушиб боради ва унинг ҳаводаги намни конденсация қилиш хусусияти ортади. Айниқса йирик қум аралаш қумлоқ таркибли горизонтларнинг намни конденсация қилиш қобилияти энг катта деб топилган. Сур-қўнғир тупроқларнинг иккинчи метр чуқурлигида август охирларидан бошлаб намнинг ортиб бориши тажрибаларда аниқланган. Бу тупроқларнинг сув тартиботида энг кўп намланадиган қисми иккинчи - қўнғир рангли қатлам. Сур-қўнғир тупроқларнинг пайдо бўлиши масаласи етарлича ҳал этилмаган. Платолардаги сур-қўнғир тупроқларда гипснинг ҳосил бўлгани маoлум эмас. Тақирлар ва тақирли тупроқлардан ҳосил бўлган дейиш учун сур-қўнғир тупроқларда тақирланиш белгилари топилмагй. Тоғолди қияликлардаги сур-қўнғир тупроқлар қадимги гидрбморф тупроқлардан пайдо бўлган ва ундаги гипснинг мавжудлиги гидроморф шароит билан боғлиқ деб тушунтириш энг тўғри йўл ҳисобланади. Аммо, бундан бошқа ҳеч қандай гидроморф белгилар топилмаган. Ўтма тупроқлар ҳисобланган

ўтлоқи-сур-қўнғир тупроқларнинг автоморф ёки гидроморф шароит томонга эволюция қилиши ҳам ҳозирча маoлум эмас. Сур-қўнғир тупроқлар морфологик жиҳатдан 3-6 см қалинликдаги энг устки полигонал ёриқларидан иборат бўлган қатқалоқли (А к ) қатлам, пастда 10-15 см қалинликдаги оч-сур-кўнғир рангли, юқори қисми илдизларга бой бўлган чириндили қатлам ("А") иборат. Унинг остида 10-15 см қалинликдаги қўнғир рангли, зич призмасимон структурали (яхши ифодаланмаган камёб оқ қўзоқчалардан иборат) қатлам ("В") дан ташкил топган. Оналик жинс ("С") ғовак, лёссимон соз жинслардан иборат бўлиб, улар орасида гипс кристаллари, баoзан 1,5 метр чуқурликда 1-2 дм дан 2 метргача қалинликдаги гипс уюми ҳосил бўлган. Тош ва шағалдан иборат скелетли жинслар мавжуд ерларда "гипс соқолчалари" ҳосил бўлган. Юқоридаги умумий морфологик тузилиши айрим тупроқ типчаларида ўзига хос алоҳида белгиларга эса бўлади. VI.1. Ўтлоқи-сур-қўнғир тупроқлар (типча) тоғолди текисликларининг платолар билан контакт зоналарида ҳосил бўлади. Тузлар ва гипснинг бу тупроқлар кесмаси бўйлаб юқорига кўтарилганлиги уларда маoлум гидроморфлик хусусияти мавжудлигини билдиради. Гипс сочилган ҳолдадир. Ювилган сур-қўнғир тупроқлар. Бу тупроқлар пастқамликларда ва тоғолди пролювиал текислардаги сур-қўнғир тупроқлар орасида учрайди. Ювилган сур-қўнғир тупроқлар сур-қўнғир тупроқлардан чириндининг кўплиги, ортиқча намланиш ва ўсимликларга бойлиги билан ажралиб туради. Бу жойларда шўрга чидамли буюрғун ўрнига шувоқ боялич ва ковил пайдо бўлган. VI.2. Типик сур-қўнғир тупроқлар. Платолар ва тоғолди пролювиал текисликларда майин ва скелетли жинслар аралашиб учрайдиган жойларда ҳосил бўлган. Типик сур-қўнғир тупроқларда созга айланиш ва темирланиш (тўпланиши) туфайли зич, кўнғир рангга эга бўлган қатламнинг мавжудлиги,

қанчалик жанубга юрилса бу қатламнинг шунчалик аниқ ифодаланиши чўлларнинг, айниқса унинг жанубий қисмининг суббореал иқлим поясига эмас балки субтропик иқлим поясига мансуб эканлигини билдиради. Чунки созга айланиш ва темирланиш субтропик тупроқ яратилишининг белгисидир. Морфологик жиҳатдан сур-қўнғир тупроқлар усти юпқа қатқалоқли, ости бўз, тўқ-бўз рангли, унинг ости дағал структурали, зич, қўнғир рангли қатламлардан иборат. Географик адабиётларда бу жойларни "тошлоқ чўл" деб ҳам юритилади. Чунки скелет жинслар кенг тарқалгандир. Гранулометрик жиҳатдан Устюртнинг сур-қўнғир тупроқлари жанубдаги шундай тупроқлардан оғир таркибли эканлиги (физик лой 50 %, ил жинслари 20-30 %, С.А.Шувалов) билан ажратиб туради. Сур-қўнғир тупроқларнинг қўнғир қатлам бошқа қатламлардагига нисбатан физик лой ҳамда ил жинслар кўпдир. Бу тупроқларда чанг зарраларига нисбатан майда қум миқдорининг кўплиги лёсс пайдо бўлиши учун мувофиқ шароитнинг йўқлигини билдиради. Сувда эриган тузларнинг миқдори оз бўлиб, шўртобланиш мавжуддир. Сингдирувчи хажми кичик, устки қатлам 3-6, қўнғир тусли қатлам 5-9 мг-экв ни ташкил этади. Бу тупроқлар қумли чўл тупроқлари сингари чириндига камбағал бўлиб, фулpвокислоталар гумин кислогаларга нисбатан 3-4 марта ортақдир (Е.В.Лобова). Аммо бўз тупр оқ лар сингари чиринди пас т га томон кескин озаймайди (2-чизма). (Е.В.Лобова, В.В.Повомареванинг тақирлардаги органик моддалар кимёвий структураси ҳақидаги маoлумотларидан фойдаланиб сур-қўнғир тупроқлар ҳақида муҳим ҳулоса қилади. Бу кимёвий структураларнинг асоси сур-қўнғир тупроқлардага Ғе 2 О 3 ва ҒеО тўпланишида органик қолдиқнинг кўп қисми таркибига оксидларнинг сингиши натижасида содир бўлади. Аммо органик моддаларнинг кимёвий структурасига оид Понамарёванинг маoлумотлари сур-қўнғир тупроқларда ўрганилмаган. Карбонатлар сур-қўнғир тупроқларнинг қўнғир рангли, структурали қатламида ("В") кўп тўпланади, унинг остида эса соз (гил) кўп тўпланган қатлам ("С") жойлашган. Карбонатларнинг тупроқнинг қуйи қатламида

тўпланиши унинг тупроқ кесмаси бўйлаб пастга ювилиши кўрсатади. Аммо айрим сур-қунғир тупроқларда оналик жинс карбонатлашганлигидан карбонатларнинг максимал миқдори қонунини ўзгартиради. Карбонатли қатламнинг ос ти да гип с миқдори максимал даражага етади. Аммо айрим ҳолларда гипснинг у ёки бу қатламларда кўп тўпланиши сур-қўнғир тупроқлар генезисининг асосий белгиси эмас. Шундай қилиб сур- қўнғир тупроқлар қумоқ, у ёки бу даражада скелетли жинслардан иборат гранулометрик таркибли ҳамда энг кекса тупроқлардир. Полигонал ёрилган қатқалоқлашишнинг яхши ривожланмаганлиги гранулометрик таркибнинг енгиллигидандир. Қатламнинг қўнғир рангли эканлиги темирланишнинг, зичлиги созга айланишнинг оқибатидир. Сур- қўнғир тупроқлар калийга бой, аммо азот ва фосфорли ўғитлар солиш билан ҳосилдорликни ошириш мумкин. Кам ривожланган сур-кўнғир тупроқлар қатламларининг, айниқса қўнғир қатламининг яхши ифодаланмаганлиги билан типик сур-қўнғир тупроқлардан фарқ қилади. Бу тупроқлар чўллардаги қолдиқ платоларнинг энг тепасидаги текис ёки салгина қия жойларда элювиал шароитда ҳосил бўлади. Кам ривожланган сур-қўнғир тупроқларнинг қўнғир қатлами, юқорида айтилганидек, интенсив тўқ-қунғир ранги, зичлиги ҳамда структурасининг яхши ифодаланмаганлиги билан ажралиб туради. Физик соз ва ил жинслар ҳамма жойда ҳар хил бўлиб, қатламнинг юқори қисмида оналик жинслардагига нисбатан скелет жинслар озаяди, қум ва йирик чанг фракциялари ортиб боради. Чиринди типик-сур-қўнғир тупроқлардаги сиринди миқдорига тенг. Карбонатларнинг аксарияти "В" қатламда, баoзилари унинг остидаги қатламда максимал даражага етади. Карбонатли тупроқларда оналик жинсдаги карбонатларнинг жойланиши уларнинг органик йўл билан ҳосил бўлганлигини яққол исбот қилади. Сингдирувчи комплекс эса кўп бўлиб тупроқларнинг гранулометрик таркибига мос келади.

Похожие

Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари

Бўз тупроқлар пояси (камари)нинг тупроқлари

Тупроқларни таснифлаш

Чўл минтакасининг тупроклари

Узбекистоннинг ер захираси, ерни бахолаш, туркумлаштириш ва тупрокларни бонитировка килиш