Бўз тупроқлар пояси (камари)нинг тупроқлари - Геология - Рефераты

Бўз тупроқлар пояси (камари)нинг тупроқлари

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

146 KB

Бўз тупр оқ лар пояси (камари) нинг тупр оқл ари Режа: 1. Буз тупроклар поясининг тупроклари. 2. Релъефи тоғ жинслари . 3. Иқлими . 4. Ўсимликлар . 5. Суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқи тупроқлар

Бўз тупроқлар поясининг тупроқларини дастлаб А.Миддендорф (1882) ва Н.Teйх (1881 ) ўргандилар. Бу тупроқларни Н.А.Димо "оч тупроқ", С.С.Неуструев "бўз тупроқлар" деб аташни таклиф қилдилар. А.Н.Розанов кейинчалик кўп йиллик изланишлар самараси ўлароқ "Ўрта Осиё бўз тупроқлари" китобини ёзди (1951). Бўз тупроқлар пояси тоғларнинг юксаклиги 250-400 метр дан 1400 метргача, жанубда 1500-1600 метр абсолют юксакликларини ишғол қилади. Биологик ва иқлимий шароитларнинг ифодаланишига кўра бу тупроқларнинг юқори чегараси ҳамма жойда ҳар хил юксакликлардан ўтади. Кейинги йилларда тошкентлик тупроқшунослар Н.В.Кимберг, Б.В.Горбунов, А.З.Генусовлар томонидан олиб борилган текширишлар натижасида бўз тупроқлар пояси билан чўлларнинг биологик ва иқлимий шароитлари орасида муҳим фарқлар борлиги ва бу фарқлар бир-биридан ажралиб турадиган тупроқлар пайдо бўлганлиги аниқлади. Релpефи тоғ жинслари . Бўз тупроқлар Тян-Шан, Помир-Олой ва Копетдоғ тоғларининг этакларидаги қия текисликларда, тоғ дарёларининг террасаларида ва тоғолди мураккаб релpефли жойларда тарқалгандир. Бўз тупроқлар тарқалган жойларда тўртламчи давр ғовак жинслари (Тошкент воҳаси ва Мирзачўдда лёсслар, лёссимон жинслар), конус ёйилмаларида шағал аралаш турли гранулометрик таркибли жинслар ҳосил бўлган. Тоғ этакларидан юқорига кўтарилган сари лёсс таркибидаги ил жинсларининг миқдори ортиб боради. Лёсс таркибида йирик чанг миқдори кўп, ғовак, микроагрегатли, СаСО 3 га бой, коллоидларга ва алмашинувчи катионларга камбағал. Туркистон лёсслари аллювиал, аллюво-пролювиал ва делюво- пролювиал жараёнлар таoсирида ҳосил бўлган деган назария бор. Бўз тупроқларда сизот сувлари чуқурда бўлади, аммо баoзи жойларда бу сувлар ер юзига яқинлашганда (3-5 м) тупроқ горизонтлари бўйлаб капиллярлар орқали кўтарилаётган нам ўтма тупроқларни ҳосил қилади. Сизот сувлари янада юзада жойлашган ерларда эса бўз тупроқлар зонасининг

гидроморф тупроқлари-шўрхоклар ва ўтлоқи тупроқлар ҳосил бўлади. Иқлими . Бўз тупроқлар поясининг иқлими Туркистон чўлларнинг иқлимидан аридлик ва континенталлигининг озлиги билан фарқланади. Тоғлари учта юксаклик иқлим поясига бўлинади: арид, субгумид, гумид-субнивал. Ҳар бир пояс маoлум геоморфологик районларга мувофиқ келади: арид-тоғолди қия текисликлари ва паст тоғлар, субгумид-ўртача юксакликдаги тоғлар, гумид-субнивал-юксак тоғлар. Бўз тупроқлар юқорида эслатиб ўтилганидек 1600 м юксакликкача бўлган жойларни эгаллайди. Бўз тупроқлар поясининг ўртача йиллик температураси зонанинг шимолида 9- 11°, марказида (Тошкент, Самарқанд областлари) 12-13,6° ва жанубида (Тожикистон Туркманистон ва Жанубий Ўзбекистонда) 14-15° ни ташкил қилади. Йиллик ёғин миқдори юқоридагиларга мувофиқ 200-300, 250-500 ва 250-600 мм ни ташкил қилади. Зонанинг шимолида ёғин асосан қишда ва баҳорда бўлиб, баҳорги ёғинлар максимуми маи ойига тўғри келади, Марказда ёғининг асосий қисми бақорда март-апрел ойларида бўлади. Жанубда қиш юмшоқ, январнинг ўртача температураси 0° дан юқоридир. Абсолют юксаклик ортган сари йиллик ёғин миқдори ортаб, йиллик ўртача температура озаяди. Сув юзасидан бўғланиши 1000-1500 мм н и ташкил қилади ёғин миқдоридан 4-5 марта ортиқдир. Ўсимликлар . Бўз ту п роқлар поясининг қуйи оч бўз тупроқлар тарқалган тоғолди қия теки с ликларида эфемероидлар, улардан кенг тарқалгани ранг (Calex pachystylis) ва қўнғирбош (Poalubosa) илиқ ва нам баҳор ойларида зич яшаб чим ҳосил қилади. Ёзда эса қуриб-қовжираб қолади. Эфемероидлар орасида эфемерлар кенг тарқалгандир (Papaver pavonium, Delphinium persicum, Alyssum desertorum, Malsomlia turcestanica ва бошқалар). Гипслашган скелетли мелкозем устида эса асосан шувоқ ва унча сийрак ранг, қўнғирбош ассоциацияси қўшилиб ўсади. Бир метрли қатламдаги жами биомасса гектарига 8-10 тоннага тенг. Шундай қилиб оч бўз тупроқлар поясида эфемерли мезофил ўсимликларининг ҳосил бўлиши, мезотермик фазада қалин ўсиб

юқори ўн сантиметрли қатламда чим ҳосил қилиши билан чўл зонасининг сийрак ўсимликларидан фарқ қилади. Типик бўз тупроқлар тарқалган жойларда эфемер-эфемероидли ўсимликларга ёзда вегетация қиладиган ўсимликлар қўшилиб ўсади. Булар зонтиксимонларнинг баoзи турлари (Saligeria allioides, S. transcaspica), фломислар (Phlomis tapsoides, Ph.bucharica) жузиния (Cousinia reanosa), капалакгуллилар (Proralea drupacla) ва бошқалардир. Бу тупроқларнинг бир метрли қатламқдаги жами биомасса гектарига 20 тоннадан ортиқдир. Тўқ тусли бўз тупроқлар тарқалган жойларда ўсимликларнинг бўйи янада баландлашади ва қалинлашади. Асосий ўсимликлари буғдойиқ (Аgrоруrum triuchophorum) ва пиёзбошлилар (Hordeum bulboum), баланд бўйли ўт ўсимликлари - камола (Ferula Jaeschkeana sovina), девясила (Codonocephalum), югана (Prahgos pabularia) қўшилиб ўсади. Буғдойиқ асосий фонни ташкил қилганидан бу минтақани буғдойик-йирик ўтли тоғ қуруқ дашти деб ҳам юритилади. Ўзбекистонлик олимлар томонидан (Генусов, Горбунов, Кимберг) ишлаб чиқилган тупроқлар таснифининг геоморфологик районларга муносиб равишда тоғолди ва паст тоғларда бўз тупроқлар, ўртача юксакликлардаги тоғларда жигарранг ва тоғ ўрмон қўнғир тупроқлари ҳамда юксак тоғларда ўтлоқи-дашт оч қўнғир тупроқлари тарқалган. Текисликлардаги сигари юксаклик минтақаларқда ҳам сизот сувлари ер юзига яқин жойлашган ерларда гидроморф тупроқлар, гидроморф ва автоморф тупроқлар орасида элювиал-гидроморф тартиботдаги ўтма тупроқлар ҳосил бўлган. Бўз тупроқлар. пояси аталган тоғолди қия текислаклар ва паст тоғларда қуйидаги типлари тарқалган. X. Бўз тупроқлар. XI. Ўтлоқи тупроқлар. ХII. Ботқоқ тупроқлар. ХIII. Шўрхоклар.

Автоморф шароитда бўз тупроқлар, элювиал-гидроморф шароитда солонецлар, гидроморф шароитда ўтлоқи, ботқоқ ва шўрхоклар ҳосил бўлгандир. XIV. Бўз тупроқлар поясининг бўз-воҳа тупроқлари. XV. Бўз тупроқлар поясининг ўтлоқи-воҳа тупроқлари. XVI. Бўз тупроқлар поясининг ботқоқ-воҳа тупроқлари. X. Бўз тупроқлар. Бўз тупроқлар Тян-Шан, Помир-Олтой ва Копетдоғнинг текисликлар билан контакт зонадан бошланиб барча қия текисликларни, ўртача юксакликлардаги тоғларни ишғол қилади. Бу пояс арид иқлими ва эфемер- эфемероидли ўсимликлар қопламидан иборат. Тоғолди қия текисликларидан паст тоғларнинг юқори қисмида кўтарилган сари иқлимнинг аридлик хусусияти озая боради, ўсмликаларда кеч вегетация қилувчи шакллари кўпаяди вa қалинлашади. Тупроқларнинг чириндиси ортади, тупроқ кесмаси узаяди, карбонатлар ва гипс кўпроқ ювила боради. Бўз тупроқлардаги бу ўзгаришлар уларнинг типчаларга ажратишни тақозо қиладк. Tоғ остидан юқорига кўтарилган сари оч тусли, типик ва тўқ тусли тупроқ типчалар ажратилади. Х.1. Оч тусли бўз тупроқлар чўл зонаси билан вертикал пояснинг контакт зонасида абсолют юксаклиги 300 метрдан 600 метргача бўлган юксакликларда - Қоратов этаклари, Мирзачўл, Фарғона водийсининг адирларида ва KObtyc ёйилмаларида, Зарафшон, Сурхондарё ва Вахш водийларининг юқори террасаларида, Копетдоғ этагида, Корабел ва Бадхиз юксакликларида тарқалган. Конус ёйилмалари ва тоғолди қияликлари турли шағаллар ва майин жинслар аралашмасидан иборат бўлиб, жинсларнинг таркиби қуйига томон оғирлашиб боради. Адирларда эса тўртламчи даврининг Мирзачўл ва Тошкент ярусларига мансуб бўлган лёсслар ва лёссимон жинслар устида ҳосил бўлган. Оч тусли бўз тупроқлар тарқалган жойларнинг иқлими қуруқ ва иссиқ, ёғингарчилик йилига 200-300 мм га тенг. Ёғиннинг кўпи қиш ва баҳор

ойларига тўғри келади. Тупроқнинг устки 10-15 см қисмигина қиш совуқ келган йиллари музлайди, ёзда 10 см чуқурлик 65° гача, 100 см чуқурлик 25° гача исийди. Қиш ва баҳордаги серёғин пайтда тупроқ 1 метр чуқурликкача намлади. Тупроқ намлиги қиш-баҳор ойлари юқоридаги 1 метр қатлам дала нам сиғими даражасида (20-21 %), баҳор охирида 14-15 %, ёзда эса максимал гигроскопиклик даражасигача (4-6 %), юқори горизонтларда эса сўлиш коэффициентидан ҳам паст даражасигача ( 1-2 %) озаяди. Намлашининг контрастлиги баҳорда эфемерли мезофил ўсимликларнинг яхши ривожланишига ва микроорганизмларнинг баҳорда кенг ривожланишига олиб келади. (1 г тупроқда 1,5 млрд. микроорганизмлар мавжуд). Қисқа муддатли баҳорги серёғин паллада тупроқнинг яхши ювилмаслиги ва пастга ҳаракатланаётган сувнинг юқорига қараб қайта кўтарилиши тупроқ яратилиши жараёнида иштирок этувчи моддаларнинг тупроқ кесмаси бўйлаб яхши ювилмаслигига олиб келади. Оч тусли тупроқ қуйидаги морфологик тузилишга эга: 0 - 5 см. Оч бўз тусли, чим қатлами тангачасимон-кесак с имон струк т ура ли енгил соз жинслардан иборат. 5-16 см. Оч бўз рангли (аммо юқоридаги г оризонтдан очроқ) илдизлар г а бой, чидамсиз кесаксимон структурали. 16-55 см. Оч қўнғир рангли, чидамсиз увоқ структурали, ўрта соз жинслардан иборат, майда хол-хол шаклида карбонатлар ва ер пиллалар кўп. 55-87 см. Юқоридаги горизонтдан очроқ, қўнғир рангли карбонат доғлари бор, чидамсиз увоқли структурага эга. 87 см дан қуйида. Сарғиш, юмшоқ ғовак, чангсимон, енгил соз, юқори қисмида карбонатлар, қуйида эса гипс (оқ доғлар) учрайди, пўпанак, конкрециялар доғ шаклида ҳосил бўлган. Ер ковлаб ҳаёт кечирувчи қурт- қумурсқаларнинг инлари бор. Оч тусли бўз тупроқларнинг гранулометрик таркиби ҳар хил, оғир создан қумоққача ўзгаради. Бу тупроқнинг 30-60 см чуқурлигида гидротермик шароит туфайли бирламчи минералларнинг емирилишидан

созга айланиш жараёни содир бўлади ва уни анализ қилиш йўли билангина аниқлаш мумкин. Шунинг учун бу жараённи А.Н.Розанов "яширин созга айланиш" деб номлаган. Оч тусли бўз тупроқларда коллоид зарралар миқдори 9-16 % га тенг, уларда темир ва алюминий оксидлари кўпдир. Коллоидларнинг 30-80 % ти монтмориллонит ва нантронит, 10 % ти гидрослюда группасидаги минераллар , 1-7 % ти кремнезёмдир. Чимли қатламда чиринди миқдори тупроқнинг грануломе т рик таркибига боғлиқ ҳ олда 2 % атрофида, пастда эса озайиб боради, умуман чиринди қатламининг чуқурлиги 70-80 см га етади. Чириндининг умумий заҳираси гектарига 50-60 тонна, азот чимли қатламда 0,14-0,16 %, қуйида 0,1- 0,08 %, фосфор 0,24-0,1 %, калийнинг умумий заҳираси 1-1,72 % га тенг. Ҳаракатчан фосфор 10 мг/кг дан 40-60 мг/кг гача, жами фосфор 1-2 % га тенг. Юқори горизонтдан пастга томон карбонатларнинг миқдори 15-25 % гача ортиб боради ва улар моғор, примазка ва конкреция шаклларида учрайди. Карбонатларнинг кўплиги оналик жинсга боғлиқ бўлиб, карбонатсиз устида яратилган, оч тусли бўз тупроқларда бу миқдор 0,5 % ни ташкил этади холос. Шуни таoкидлаш лозимки, карбонатлар лёссларда тупроқдагига нисбатан бирмунча оздир. Оч тусли бўз тупроқлар шўрлашган ва шўртоблашган оч тусли бўз тупроқларга бўлинади. Шўрланиш оч тусли бўз тупроқлардаги сувда эрийдиган тузлар ва гипс қишқи-баҳорги ёғинлар туфайли деярли ювилиб кетиши туфайли кўпгина ҳолларда шўртоблашган оч тусли бўз тупроқлар ҳосил бўлади. Оч тусли бўз тупроқларнинг юқори қатламларида сувда эрийдиган тузлар миқдори 0,1 % ни, 1 метр чуқурликда эса 1,0 % ни, ташкил қилади. Оч тусли-бўз тупроқларнинг сингирдиш сиғими 8-10 мг/экв ни ташкил қилади. Юқори горизонтларда сингдирилган катионлар орасида калpций энг кўп (80 %), магний эса озроқ (10-15 %) бўлиб, пастга борган сари магнийнинг хиссаси ортади ва калpций 50 % гача озайиб боради, натрий эса ортади. Бу жараён тупроқнинг юқори горизонтларида калpций ва калийнинг биоген

йўли билан тўпланишини исботлайди (3-чизма). Оч тусли бўз тупроқлар типчаси оч тусли буз тупроқлар, юпқа оч тусли бўз тупроқлар ва гипслашган оч тусли бўз тупроқлар оилаларига бўлинади. X.2. Тақирсимон бўз тупроқлар. Улар бўз тупроқ типига кирувчи типча сифатида ўрганилади. Тақирсимон бўз тупроқлар бўз тупроқлар пояси билан чўл зонасининг контакт зоналарида Копетдоғ тоғ ости қиялигида, Сирдарёнинг қайир усти иккинчи террасасида ва бошқа жойларда тарқалгандир. Тақирсимион бўз тупроқлар қадимги тақирлардан сувўтлари ўрнига қўнғирбош, ранғут ва шувоқ кабиларнинг ўсиши ва серёғин йиллари қалин чим ҳосил қилиши туфайли ҳосил бўлади. Лекин хали тупроқнинг усти полигонал ёрилган қиррали қатқалоқ шакллари сақланиб туради. Бу тупроқлар чўл зонаси .учун характерли бўлган тақирлар ва тақирсимон тупроқлар сингари структурага эга бўлса ҳам чириндиси кўп, чириндили қатлам қалин, сингдирилган хажм ҳам кўпдир. Аммо, бу тупроқлар оч тусли бўз тупроқларчалик ҳосилдор эмас. Х.3. Ўтлоқи-бўз тупроқлар. Бу тупроқлар бўз тупроқлар типига мансуб бўлган тупроқ типчаси бўлиб, илгариги ўтлоқ жараёнининг ўзгариши туфайли сизот сувлари сатҳининг чуқурлашуви туфайли ҳосил бўлгандир. Ўтлоқи бўз тупроқларда бўз тупроқларга хос ўсимликлар ривожланаётган ва сизот сувлари чуқурда бўлса ҳам илгариги ўтлоқ жараёнининг қолдиқлари - чириндининг кўплиги, чириндили қатламнинг қалинлиги, ботқоқланиш изларининг мавжудлиги сезилиб туради. Тупроқ таркибида сулpфатли тузлар кўп бўлиб хлоридлар ювилиб кетгандир. Сирдарёнинг қайир усти иккинчи террасасида, Мирзачўл, Чордара даштида, Қашқадарё ва Вахш водийларида ва тоғларнинг қуйи этакларида учрайди. Х.4. Бўз-ўтлоқи тупроқлар. Бу тупроқлар бўз тупроқлар типининг типчасидир. Қадимги оч тусли бўз тупроқлар ўрнида турли сабабларга кўра сизот сувлари сатҳининг кўтарилишидан пайдо бўлади. Бўз-ўтлоқи тупроқларда сизот сувлари яқин, ўтлоқ ўсимликлар формацияси ривожланган

бўлиб, қадимги бўз тупроқларнинг қолдиқлари - карбонатли горизонт ва ёмғир чувалчангларининг излари сақланиб қолганлиги билан фарқ қилади. Бу тупроқлардаги яна бир диагностик белги шундан иборатки, тупроқда хлорли тузлар сулpфатли тузлардан кўпдир. Демак бу тупроқлар иккиламчи шўрланишга тортилгандир. Х.5. Типик бўз тупроқлар. Типик бўз тупроқлар оч тусли бўз тупроқлардан сўнг юқори поясда абсолют юксаклиги 400-500 метрдан 600- 800 метргача бўлган Арис, Чирчиқ ва Охангарон дарёларининг юқори террасаларида, Ўрта Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё, Кофирниҳон, Вахш ва Қизилсув дарёларининг юқори террасаларида, Копетдоғ ва Фарғона водийсида тарқалгандир. Бу тупроқлар тарқалган пояснинг жинслари асосан лёссдан ҳамда пролювийлар, делювийлар ва элювийлардан иборат галка, шағал ва майин жинслар аралашмаси устида ҳосил бўлгаи. Оч тусли бўз тупроқлардагидан бирмунча серёғин (300-400 мм), қишки-баҳорги серёғин палла узоқроқ давом этади ва ўртача йиллик температураси пастроқдир (12°-13,5°). Тупроқ анча чуқур (170 см) гача намланади. Ўсимликлари оч тусли бўз тупроқларнинг ўсимликларидан ва унга қўшилиб ўсувчи бошқа кўп йиллик ўсимликлардан иборат бўлиб, нисбатан қалин чим ҳосил қилади. Тўқ тусли бўз тупроқларнинг морфологик тузилиши оч тусли бўз тупроқлардагидан генетик горизонтлар муфассалроқ ажралиб туриши билан фарқ қилади. Энг юқори 4-6 см қалинликда чим қатлами бўлиб, унинг остида (12-16 см қалинликда) қўнғир доғи чириндили аккумулятив қатлам мавжуд. Типик бўз тупроқларнинг морфологик тузилиши қуйидагича: 0-5 см. Бўз рангли қўнғир доғли зич кукунсимон майда кесакли структурага эта бўлган чим қатлами. 5-18 см. Бўз рангли қўнғир доғлари бор, бироз зичлашган майда илдизлар кўп, донадор-кесаксимон структурали айрим майда карбонат қўзоқчалари бўлган чимости қатлами.

18-31 см. Бўз-қўнғинр, оғир соз, илдизлар кўп, ҳайвонларнинг инлари кўп ва улар ерпиллалар, карбонат мицеллалар билан тўлган, салгина кесаксимон (яхши ифодаланмаган) структурали қатлам. 35-70 см. Сур доғлари бўлган сарғич қўнғир рангли илдизлар пастга томон озайиб боради, чувалчанг излари кўп ва гумбаклар бор. Йирик кесаксимон (яхши ифодаланмаган) структурали, пўпанак ва доғлар ҳ олида карбонатлар бор. 70-115 см. Сарғич қўнғир рангли илдизлари оз, юмшоқ ва ноан иқ йирик кесаксимон структурали, карбонат янги яратмалари оз. 115 да н чуқурда с а р ғ ич-қўнғир рангли майда тешикчали карбон атл ар оқ и ш доғлар шаклида билиниб туради. Баҳорги ёмғир суви тупроқни 1,90 метргача намлайди. Типик бўз тупроқларнинг чимли қатламларидаги чиринди миқдори 4 % га етади, қуйида эса кескин озаяди. Чиринди моддаларнинг группавий таркиби анализ қилинганда 20 % гумин кислота, 23-31 % фулpвокислота, 5-7 % битум, 30 % ишқорда эримайдиган моддалардан иборат эканлиги аниқланган. Карбо н атлар юқори чимли ва чим ости қатламларида 4-6 %, қ уйида эса 8-10 % ни ташкил қилади. Тупроқ жуда кучсиз шўрланишга эга бўлиб, фақат бир метрдан чуқурдагина сувда эрийдиган, тузлар миқдори 0,5 % га тенг. Жами фосфор юқори қатламларда 0,3 % қуйида эса 0,1 %, шундан 2-5 % гина ҳаракатчан фосфордир. Шунинг учун қишлоқ хўжалик экинлари фосфорли ўғитларга мухтождир. Калий типик бўз тупроқларнинг сингдирувчи комплексига кўпроқ кирганлигидан тупроққа калийли ўғит солиш талаб этилмайди. Бу тупроқларда сингдирувчи хажмнинг 100 грамм тупроқдаги миқдори 13-15 мг/экв.ни ташкил этади. Б.В.Горбуновнинг текширишлари шуни кўрсатадики сингдирувчи комплексда калpций кўп бўлиб, у қуйи қатламларга томон камаяди, аммо магний миқдорй маoлум чуқурликкача ортиб боради. Калийнинг миқдори маoлум чуқурликкача (деярли B 1 қатламгача) бир хил боради сўнгра камая

боради. Типик бўз тупроқлар абсолют баландлиги юқори жойда ҳосил бўлганидан эрозия кучли тарқалган жойларга тўғри келади. Шунинг учун кучли ювилган ва ювилмаган участкаларнинг тупроғи бир-биридан ажратилади. Кучли ювиладиган тупроқларни ўзлаштиришда "Нерозин" ва "К-9" препараталарнинг таoсири синаб кўрилиб эффективлиги аниқланмоқда. Тоғларнинг ғарбий ва шарқий ёнбағирларида плато ёки текисликлардаги ювиладиган сув тартиботи шароитда типик бўз тупроқлар, худди шундай юксакликдаги жанубий ёнбағирларнинг дағал скелетли жинслари устида юпқа типик бўз тупроқлар ҳосил бўлгандир. Х.6. Тўқ тусли бўз тупроқлар тоғларнинг 800 метрдан 1200-1400 метр абсолют юсакликларида тарқалган. Баoзи тоғларда, чунончи, Нурота ва Зарафшон тизмаларида эса 1500 метр юксакликкача етиб боради. Тупроқ яратувчи жинслар лёсс, шағал ва туб жинслардан иборат. Иқлими типик бўз тупроқлар поясндан сернам, ёзи салқин бўлиши билан ажралиб туради. Еғингарчилик 400-600 мм бўлиб ёғиннинг асосий қисми қиш баҳор ойларида ёғади. Ўсимликлари ғалласимонлар, пиёзбошлилар ва баланд бўйли ўсимликлардан иборат, бўйи ўртача 80 см ни ташкил қилади. Бу ўсимликлар қалин ўсиб чим ҳосил қилади. Ёғинлар таoсирида карбонатлар анча ичкарига ювилади. Тўқ тусли бўз тупроқлар қуйидаги морфологик тузилишга эга: 0-4 см. Тўқ бўз рангли япроқсимон-тангачасимон структурали бўлиб, илдизлар қалин чим ҳосил қилади. 4-14 см. Қўнғир доғли бўз рангда, зич ва тик дарзлар бор, кукунсимон- кесаксимон-палахсали структурага эта, илдизлар кўп. 14-45 см. Сур-қўнғир олачипор рангли, майда ва йирик кесакларга бўлиниб кетади, чуваланч излари ерпиллалар, капролитлар ва илдизлар кўп. 45-65 см. Занг доғлари бўлган оч-қўнғир рангли пўранаклар кўп, карбонат доначалари ҳам бор, ерпиллалар капролитлар, ер ковловчи хайвонларнинг излари кўп, илдизлар озая боради.

65-140 см. Занг доғлари бўлган оч-қўнғир (қўнғир-сариқ) рангли зич қўзоқчалар ва мицеллалар шаклидаги карбонат янги яратмалари кўп, аммо ҳайвон излари ва ерпиллалар камаяди. 140-165 см. Юқоридаги горизонтга ўхшаш рангли бўлиб зич, карбонат янги яратмалари йўқ, илдизлар кам. 165 см (225 см). Сарғич рангли чангсимон оғир соз жинлсар-лёсс. Тўқ тусли бўз тупроқлар типик бўз тупроқларга нисбатан чириндисининг (3-4,5 % гача) ва азотнинг (0,39 % гача) кўплиги, А+В горизонтларнинг қалинлиги, карбонатлар чуқурда жойлашганлиги билан фарқ қилади. Коллоид зарралар ҳам кўп бўлиб айниқса органик коллоидлар сингдирувчи хажмининг катта бўлишига олиб келади (100 грамм тупроқда 17 мг/экв. гача). Сингдирувчи катионлардан калpций кўп бўлса-да қуйи горизонтларда озаяди, магний ва натрийнинг хиссаси қуйида ортади, калий эса пастга томон озайиб боради. 3-жадвал. Бўз тупроқларнинг сингдирувчи катионлари. Тупроқ кесмаси Чуқурлиги, c м. Жами сингдирувчи катионлар %ҳисобида Са Mg К Na Мирзачўлнинг оч тусли бўз тупроқлари 5-14 40-50 8,05 8,29 79 60 10 27 10 8 1 5 Қашқадарё водийсининг типик бўз тупроқлари 0-5 50-60 9,90 7,72 84 74 7 16 8 8 1 2 Ангрен водийсининг тў қ тусли бўз тупро қл ари 0-4 50-60 14,58 10,21 84 79 6 17 9 3 1 1 Сингдирувчи комплексдаги магнийнинг миқдорини қуйи горизонтларга томон ортиб, натрий миқдорини озайиб боришини биринчи марта Б.В.Горбунов 1942 йили аниқлаган эди. Кейинчалик бу фикрни 1972 йили А . З .Г енусов ва бошқа олимлар Ўзбекистон т оғ этакларида, 1969 й. Аранбаев Копе т доғ эткаларида тўла- тўкис исбо т ладилар. Ялпи фосфорнинг миқдори оч ва-типик бўз

тупроқлардагига нисбатан тўқ тусли бўз тупроқларда кўп бўлиб (деярли деққончилик учун етишмайди) чимли-аккумулятив қатламда максимал даражага етади (0,209 %). Бу ҳол фосфорнинг биоген йул билан тўпланишини кўрсатади. Ҳаракатчан фосфор типик ва тўқ тусли бўз тупроқларда 87-117 мг/кг га етади. Ялпи калий миқдори оч тусли бўз тупроқларнинг чимли қатламида 2,0 %, тўқ тусли бўз тупроқларда 2,4 % гача, ўсимлик ўзлашгира оладиган калий мувофиқ равишда оч тусли бўз тупроқларда 240 мг/кг, тўқ тусли бўз тупроқларда эса 750 мг/кг ни ташкил этади. Қуйи қатламларда эса калий озайиб боради. Макроагрегаглар (>1 мм) оч тусли бўз тупроқларнинг чириндили қатламида 15 % ни, тўқ тусли бўз тупроқларда эса 50 % ни ташкил қилади. Оч тусли бўз тупроқларнинг ғоваклиги 47-50 % бўлса, тўқ тусли бўз тупроқларда бу миқдор 55-59 % га етади. Бўз тупроқлардаги гигроскопиклик, сўлиш намлиги, тупроқнинг энг оз нам сиғими оғир соз жинсларда кўп бўлиб, тупроқнинг қуйи горизонтларидан юқорига томон ортиб боради. XI. Ўтлоқи тупроқлар. Бўз тупроқлар камарининг ўтлоқи тупроқлари конус ёйилмалари-нинг чеккаларида (агар бўз тупроқлар поясига кирса) дарё водийларида ўтлоқи тупроқлар ва ботқоқлашган ўтлоқи тупроқ типчалари сифатида учрайди. Улар оч тусли бўз тупроқлар зонасида бўлса ҳар хил даражада шўрлашган, типик ва тўқ тусли бўз тупроқлар орасида бўлса шўрлашмагандир. Ўтлоқи тупроқлар. Бу тупроқлар қайир-аллювиал, аллювиал ва соз тартиботларида ҳосил бўлгандир. Қайир-аллювиал тартиботдаги ўтлоқи тупроқлар дарё суви тошиб турадиган қайирларда ҳосил бўлган ва физик- кимёвий хусусиятлари жиҳатдан чўл зонасининг худди шундай тупроқларига ўхшайди. Аллювиал тартиботдаги ўтлоқи тупроқлари Қорадарё, Норин, Чирчиқ, Охангарон, Зарафшон, Қашқадарё, Кофирниҳон, Вахш, Чу дарё водийларининг бўз тупроқлар поясидан оқиб ўтаётган жойларида ҳосил

бўлган. Қатламлашган турли жинслар 0,5-2,0 м чуқурликда галечник билан алмашинади. Сизот сувлари яқин жойларда ўтлоқлар қалин чим ҳосил қилади, шўрланган грунтларда эса сийрак ўтлар ўсиб ётади. Ўтлоқи тупроқлар морфологик тузилиши қуйидагича. 12-25 см қалинликда чимли қатлам бўлиб, тўқ бўз рангли, илдизлар қалин чим ҳосил қилади, мустаҳкам майда кесакли структурага эга. Ўтма гаризонт қўнғир-бўз рангли чидамсиз кесаксимон структур ал и, сарғич доғлар учра й ди. Қуйида қўнғир доғлари бўлган глейлашган бўз рангли қатлам келади. Чириндили қатлам 60-80 см чуқурликда. Соз тартиботидаги ўтлоқи тупроқлар карбонатли қаттиқ сизот сувлари таoсирида ҳосил бўлганлигидан карбонатларга бой (40-50 % гача), сизот сувлари сотҳининг стабиллигидан чиринди кўп тўпланади ва бу билан аллювиал режимдаги ўтлоқи тупроқлардан ажралиб туради. Чириндининг оз-кўплигига кўра ўтлоқи тупроқлар тўқ тусли ўтлоқи тупроқлар ва оч тусли ўтлоқ тупроқларга бўлинади. Чиринди миқдори 1,5-2,5 %, 3-4 % (чуқурга томон камаяди), азот 0,08 % 0,25 %, фосфор 0,13-0,15, >0,25 мм агрегатлар 60-70 % бўлиб, сувни яхши ўтказади. Бу тупроқлар деярли қишлоқ хўжалиги оборотига киритилгандир. Аллювиал тартиботдаги ботқоклашган-ўтлоқи тупроқлар бўз тупроқлар поясидаги дарёларнинг ўзан усти террасаларида сизот сувлари ер юзига яқин жойларда (70-100 см) ҳосил бўлган. Гранулометрик таркибининг оғирлиги, чим ости қатламида анаэроб жараён хукумронлик қилувчи кўк-яшил рангдаги қатламнинг мавжудлиги билан бу пояснинг ўтлоқи тупроқларидан ажралиб туради. Юқори горизонтда намланиш тартиботи ўзгариб турганлигадан ўтлоқ жараён яхши ривожланган бўлиб, ўт ўсимликлари ўтлоқи тупроқлардагидан қалин ўсади. Глейли қатламда моддалар аммиак, сероводородгача тикланиб туради. Ўт ўсимликларининг қалин ўсиши чимли қатламда кўплаб чиринди ҳосил қилган (8,0 % гача), азот ва фосфор моддалари ҳам кўп, аммо фосфор темир билан бирикиб эримайдиган шаклга ўтган.

ХII. Ботқоқ тупроқлар. Бу поясдаги ботқоқ тупроқлар ўтлоқи ва ботқоқлашган-ўтлоқи тупроқлар орасидаги пастқамликларда, сизот сувлари ёзги сув кўтарилиши даврларида ер юзига яқинлашиб келадиган жойларда ҳосил бўлади. Сизот сувлари озайганда 20-50 см чуқурликка яқинлашади. Ўсимликлари қамиш ва қўғадан иборатдир. Сизот сувларининг узоқ вақт тупроқ устига чиқиб ётиши туфайли торф қатлами ҳосил бўлади ва улар торфлашган ботқоқлар деб юритилади. Уларнинг таркибида чиринди (10-22 %), азот ва фосфор моддалар кўп. Сизот сувлари тезда пасайиб кетадиган жойларда эса иллашган-ботқоқ тупроқлар ҳосил бўлади. Иллашган-ботқоқ тупроқларда чиринди (1,5-2 %), азот ва фосфор моддалари оздир. Ботқоқ тупроқлар деярли ўзлаштиришга тортилган бўлиб, қўриқ ҳолда жуда оз учрайди. ХIII. Шўрхоклар. Бу тупроқ типик шўрхок, ўтлоқи шўрхок ва ботқоқли шўрхок каби типчаларга бўлинади ва худди шундай типчалардан иборат чўл зонасининг шўрхокларига ўхшайди. Аммо бўз тупроқлар поясида ёғингарчиликнинг максимал миқдори баҳор ва қишда бўлиши шўрхоклар таркибидаги сувда эрийдиган тузларни сизот сувлари сатҳигача ювиб тушади. Бундай пайтларда шўрхокларнинг юқори горизонтларида туз миқдори 1,5-2,0 % га тушиб қолади. Кеч баҳор, ёз ва куздаги ёғинсиз даврда кучли буғланиш тупроқ капиллярлари орқали сувда эрийдиган тузларни юқори горизонтларга олиб чиқади ва турли шўрхоклар ҳосил бўлади. Бўз тупроқлар поясида шўрхоклар оз майдонларни эгаллайди. Шўрхоклар аксарият адирорти текисликлари, адирлар ва тоғолди билан туташган жойларидаги ёнбағирларда минераллашган сизот сувлари ер юзига яқин жойлашган ерларда ҳосил бўлган. Ўзлаштиришнинг кенг қулоч ёйиши туфайли Мирзачўл, Вахш водийси ва бошқа оч тусли бўз тупроқлар поясида қазилган каналлар, суғориш шохобчаларидан сизиб ўтган сувлар таoсирида кўплаб иккиламчи шўрхоклар

ҳосил бўлмоқда. Тегишли мелиоратив тадбирлар кўрилмаса бу жараён кенг авж олиши мумкин. XIV. Бўз-воҳа тупроқлари. Бўз-воҳа тупроқлари, тоғолди қия текисликлари ва дарёларнинг террасиларида бўз тупроқларни ўзлаштириш натижасида ҳосил бўлади. Суғориш таoсирида микро иқлимдаги континенталлик озаяди, ювилмайдиган сув режими даврий ювиладиган тартиботига айланади, маданий ўсимликлар тупроқ ички буғланишини кучайтиради, агроирригацион ётқизиқлар келиб қўшила боради, микроорганизмлар тупроққа чуқурроқ киради ва активлиги ортади, тупроқни ишлаш, суғориш, ўғитлаш - буларнинг ҳаммаси йиғилиб янги тупроқ типи - бўз-воҳа тупроқларининг пайдо бўлишига олиб келади. Бўз тупроқларни ўзлаштириш натижасида аввал суғориладиган бўз тупроқлар сўнг бўз-воҳа тупроқлари ҳосил бўлади. Оч тусли бўз тупроқлар ўзлаштирилиши натижасида суғориладиган оч тусли бўз тупроқларга, типик бўз тупроқлар эса суғориладиган типик бўз тупроқларга айланади. Ҳамма суғориладиган бўз тупроқлар ривожланиб тупроқ типи бўз-воҳа тупроқларига айланади. Суғориладиган бўз тупроқлар морфологик жиҳатдан ҳам бўз тупроқларга ўхшайди. Уларнинг кесмаси қисқа, карбонатли горизонт мавжуд бўлиб, кимёвий, физик хоссалари жиҳатидан ҳам бўз тупроқларга ўхшайди. Бўз-воҳа тупроқларда эса 2 метрга яқин агроирригацион қатлам ҳосил бўлади, тупроқ кесмаси бир горизонтдан иккинчи горизонтга секинлик билан ўтиб боради. Бўз-воҳа тупроқлари қуйидаги морфологик тузилишга эга (Х.Абдуқодиров): 0-27 см. Бўз рангли чидамсиз чангсимон, кесаксимон структурали ҳайдов қатлами. 27-48 см. Бўз рангли зич, чувалчанг излари, капролитлар, илдизлар, кўмир ва сопол қолдиқлари кўп бўлган ҳайдов ости қатлами. 48-72 см. Қўнғир доғли бўз ранг, зич кесаксимон структурали,

чувалчаиг излари, капролитлар, илдизчалар кўп. 72-115 см. Бўз-қўнғир, чувалчанг излари, капролитлар кўп, карбонат мицеллалар пайдо бўлади, сопол идиш қолдиқлари топилган. 115-155 см. Бўз қўнғир (кўплаб доғлар пайдо бўлади) рангли, илдизчалар оз, капролитлар кўп, пастроқда ер пиллалар учрайди. 155-205 см. Қўнғир-чипор пиллалар кўп, сийрак илдизчалар бор. 205-215 см. Бўз рангли майда теш и кчали лёсс. Сувда эрийдиган тузлар лалмикор типик бўз тупроқларда 2 метр чуқурликкача ювилади. Суғориладиган типик бўз тупроқлар 8 метр чуқурликкача, бўз-воҳа тупроқлари эса 15 м ча ювилиб кетади, сувда эрийдиган тузлар миқдори 0,07 % дан ортмайди, хлор жуда оз - 0,004 %. Бўз-воҳа тупроқларида чириндили қатлам оз бўлса-да умумий заэрфаси катта - 140-170 т/га. Текширишлар натижасида янги ўзлаштирилган йиллари бўз тупроқлар органик моддаларнинг кескин озайиши, кейинчалик ўғитлаш, суғоришдан ҳосил бўладиган лойқа, ерга ишлов бериш натижасида бу моддалар миқдори стабиллашуви ва ҳатто кўпайиб бориши, жумладан умумий азотнинг заҳираси ортиши аниқланган. Фосфорли ўғитларнинг 20 % ни ўсимликлар ўзлаштиради, қолганлари қийин эрийдиган учкалpцийли фосфор шаклида тўпланади. Бўз-воҳа тупроқлари ҳосил бўлиш жараёнида - углеаммоний, углекислота ва уксус кислотадан ажратиб олинадиган ҳаракатчан фосфорнинг миқдори орта боради. Уксус кислотада ажратиб олинадиган фосфорнинг миқдори бўз-воҳа тупроқларининг чуқур горизонтларида ҳам кўплаб тўпланиши аниқлаган. Бу жараён бўз тупроқларда учрамайди. Фосфорнинг эримайдиган қолдиғи аксинча озайиб боради. Ҳаракатчан калий миқдори бўз ва бўз-воҳа тупроқларида деярли бир хил бўлса-да кейинги йилларда ҳаракатчан калийнинг миқдори озайиб бораётганлиги аниқланган. Сингдирувчи катионлар миқдори жиҳатидан бўз тупроқларга ўхшаш бўлиб, Мg миқдори бўз-воҳа тупроқларида бирмунча кўпроқдир. Суғориш таoсирида ил (<0,001 мм) жинслари ортиб микроагрегатлар озаяди,

агрегатлар бузилади, тупроқнинг физик хоссалари ёмонлашади, хажм оғирлиги ортади, зачлашади, ғоваклиги озаяди. Бўз-воҳа тупроқларининг юпқа ўртача қалинликдаги ва қалин агроирригацион горизонтли хиллари ажратилади. Юпқа агроирригацион қатламли бўз-воҳа тупроқларида бу қатлам ҳайдов қатламига тўғри келса, ўрта қалинликдаги хилларида бу қатлам 1 метр чуқурликкача етиб боради. Қалин агроирригацион қатлами бўз-воҳа тупроқларида унинг қалинлиги 1 метрдан ортади. Гидроморф ва автоморф тупроқ яратилиши жараёнларининг контакт зонасида ўтлоки бўз тупроқлар яратилади. Бу тупроқларда сизот сувлари чуқур (4-6 м) бўлишига қарамай ўтлоқи жараённинг излари мавжуддир. Ўтлоқи бўз тупроқлар ҳозир деярли ўзлаштириб юборилган ва суғориладиган ўтлоқи-бўз тупроқларига айлантирилган. Уларнинг узоқ йиллар давомида ўзлаштирилиши билан агроирригацион қатламнинг қалинлашуви натижасида суғориладиган ўтлоқи бўз-воҳа тупроқлари ҳосил бўлади. XV. Ўтлоқи-воҳа тупроқлари. Бўз тупроқлар поясининг сизот сувлари ер юзига яқин бўлган жойларида ўтлоқи тупроқлар ҳосил бўлади. Сизот сувларининг тартиботига кўра аллювиал ва соз тартиботидаги ўтлоқи тупроқларга ажратилади. Аммо бу тупроқлар ҳозир ўзлаштириш натижасида деярли суғориладиган ўтлоқи, ўтлоқи-вақа ва бошқа тупроқларга айланиб кетган. Суғориладиган ўтлоқи тупроқлар билан ўтлоқи-воҳа тупроқлари бир- биридан шартли равишда ажратилади. Бу эса суғорма сувнинг таркибидаги лойқага ва дарё ётқизиқларига боғлиқдир. Суғорма сув таркибидаги лойқа кўп бўлса, агроирригацион ётқизиқлар тез тўпланади, қалинлиги ортади, аксинча, тиниқ сув билан узоқ вақт суғорилишига қарамай агроирригацион қатлам юпқа бўлади. Ўтлоқи-воҳа тупроқларининг морфологик белгилари қуйидагича: 30 см чуқурликда қўнғир доғлари бўлган тўқ бўз рангли ҳайдов қатлами йирик донадор, кесаксимон структурага эга бўлиб, ҳамма жойда кўмир ва сопол

қолдиқлари учрайди. Унинг остида (100 см) қора-қўнғир, сарғич доғлари бўлган чипор рангли В 1 ва янада қуйида сарғич ва тўқ жигарранг доғлари бўлган саргич-қўнғир В 2 горизонтлари мавжуд, 100 см чуқурликка етиб боради. Антропоген яратмалар эса 50 см чуқурликкача учрайди. Бир метрдан пастда қора ва қизил доғлари бўлган чипор-қўнғир-бўз рангли С горизонти пайдо бўлади. Бу тупроқларнинг морфологик тузилишидаги темир оксидларидан иборат сарғич-қўнғир, қора-қўнғир доғлар гидроморфик белгиларидир. Сизот сувларининг тартиботига кўра бу тупроқлар аллювиал ўтлоқи-воҳа ва соз ўтлоқи-воҳа тупроқларига бўлинади. Аллювиал ўтлоқи-воҳа тупроқлари дарёларнинг юқори террасаларида ҳосил бўлганлигидан шўрланмаган бўлади. Умуман бўз тупроқлар поясининг ўтлоқи-воҳа тупроқлари чўл поясидагидек шўрланмагандир. Лекин Фарғона водийси шарқий қисмидаги адиролди текисликлари сингари минераллашган сизот сувлари ер юзига бўртиб чиққан жойларда бу тупроқлар маoлум даражада шўрлашган бўлади. Ўтлоқи-воҳа тупроқлари чириндига бой ва айниқса "кўмилган тупроқлар" эвазига чиринди анча чуқурликка тушиб боради (ўтмиш қолдиғи). Ялпи азот 0,12-0,16%, енгил гидролизланадиган азот миқдори кўп (80-150 мг/кг). Ялпи фосфорнинг, айниқса унинг ҳаракатчан шаклининг миқдори фосфорли ўғитларни қўллашга боғлиқдир (Чириков бўйича фосфорнинг калpций ва магний карбонатлари билан боғлиқ бўлган II-группа таркиби ва оксидлар билан боғлиқ бўлган III-группа таркиби кўпдир). Бу тупроқларда алмашинувчи ва сувда эрувчи калий ҳам кўп (300 мг/кг). Сингдириш комплекси бўз-воҳа тупроқларидагидек бўлиб, И.Н.Фелициант бўйича Зарафшон геохимик провинциясида Mg кўпдир. Ўтлоқи-воҳа тупроқларида йирик чанг ҳам (40%) ил миқдори ҳам (18-20%) кўп. Суғориладиган ўтлоқи-бўз тупроқлар худди қўриқ тупроқларнинг ўзлаштирилиши натижасида ҳосил бўлганлигидан ўтмишда гидроморф шароитнинг автоморф шароит билан алмашиниши натижасида (сизот

сувлари бирмунча пастда бўлишига қарамай) гидроморф хусусиятлар яхши сақланиб қолган. Бу тупроқларнинг узоқ давр ўзлаштирилиши натижасида қалин агроирригацион қатламга эга бўлган ўтлоқи-бўз-воҳа тупроқлари ҳосил бўлади. Булар ўтлоқи-воҳа тупроқларнинг типчаларидир. XV-1. Суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқи тупроқлар. Суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқи тупроқлар аллювиал ва соз тартиботдаги худди шундай қўриқ тупроқлардан ҳосил бўлади. Аллювиал тартиботдаги суғориладиган батқоқлашган-ўтлоқи тупроқлари сизот сувлари 0,5-1,5 м чуқурликда бўлган шароитда, глейлашган бўлиб, ўтмиш қўриқ шароит белгилари яхши сақланиб қолган. Бу тупроқларни худди шундай чўл тупроқларидан чириндисининг салгина ортиқлиги ва структурасининг яхшилигидангина фарқлаш мумкин. Соз тартиботдаги суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқи туапроқлар чириндисининг жуда кўплиги (Фарғона водийсида 6-8%) ўтмишдаги қўриқ тупроқ қолдиғи бўлиб, яхши сақланган ҳайдов ости қатлами глейлашган. Шўрланиш оз ёки сулpфат тузлари мавжуд. XV-2. Ботқоқлашган-ўтлоқи-воҳа тупроқлари. Ботқоқлашган-ўтлоқи- воҳа тупроқлари аллювиал ва соз тартибот шароитларидаги қўриқ тупроқлардан ҳосил бўлган. Аллювиал тартиботдаги ботқоқлашган-ўтлоқи- воҳа тупроқлари соз тартиботдаги шундай тупроқлардан чириндисининг озлиги билан фарқ қилса, умуман бу тупроқлар юқорида таoрифланган тупроқлардан кам чириндили эканлиги билан ажралиб туради. Сизот сувлари 0,5-1,5 м чуқурликда бўлганлигидан глейланиш жараёни кучли, аммо агроирригацион қатлам бирмунча қалиндир. XVI. Ботқоқ тупроқлари. Бу тупроқлар бўз тупроқлар поясидаги сизот сувлари ер юзига жуда яқин, хатто айрим жойларда ер юзига чиқиб ётган ерларда пайдо бўлади. Бундай майдонлар оз бўлиб, эски шолипояларгина юқоридаги тупроқларни ҳосил қилади. Ботқоқ-воҳа тупроқлари типи иккита типчадан иборат 1. Суғориладиган ботқоқ тупроқлар. 2. Ботқоқ-воҳа тупроқлари.

Суғориладиган ботқоқ тупроқлар ўз навбатида аллювиал тартиботдаги суғориладиган иллашган-ботқоқ тупроқлар, аллювиал тартиботдаги суғориладиган торфли-ботқоқ тупроқлар, соз тартиботдаги суғориладиган торфли-ботқоқ тупроқларга бўлинади. Ботқоқ воҳа тупроқлари эса аллювиал ва соз тартиботларидан иборат.

А Д А Б И Ё Т Л А Р 1. Бетехтин А.В. Минералогия курси. -Т.: "Укитувчи" нашриёти, 1969. 2. Бочевер Ф.М., Гармонов И.В., Лебедев А.Б., Шестаков В.М. Основы гидрогеологических расчетов. -М.: Издательство "Недра", 1969. 3. Гольдберг В.М., Газда С. Гидрогеологические основы охраны подземных вод от загрязнения. -М.: "Недра", 1984. 262 с. 4. Живаго Н.В.,Пиатровский В.В. Геоморфология с основами геологии. -М.: "Недра", 1974. 5. Иванова М.Ф. Общая геология. -М.: "Высшая школа", 1974. 6.Инженерно-геологические исследования при проектировании и строительстве гидроэнергетических сооружений.- М.:-Л.: Госэнергоиздат, 1954. 7. Кац Д.М. Контроль режима грунтовых вод на орошаемых землях. -М.: "Колос", 1967. 8. Кац Д.М. Основы геологии и гидрогеологии. -М.: "Колос", 1981. 9. www . ziyonet . uz 10. www.QMII.UZ

Похожие

Тупроқларни таснифлаш

Чўл зонасининг қўриқ тупроқлари

Чўл минтакасининг тупроклари

Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари

Ўртача юксак ва юксак тогларнинг тупроклари