Чўл минтакасининг тупроклари - Геология - Рефераты

Чўл минтакасининг тупроклари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Чўл минтақасининг тупроқлари Режа: 1. Чул минтакасининг тупроклари 2. Релpефи, геологик тузилиши, тупроқ яратувчи жинслари. 3. Иқлими.

Чўл зонаси жануб ва шарқда Копетдоғ, Олой ва Тян-Шан тоғларининг этакларигача, шимолда Каспий бўйи пасттекислиги орқали 45° шимолий кенглик орқали Орол кўлининг шимолий қирғоқлари, Казалинск, Балхаш кўлининг шимолий қисмидан ўтадиган жойларни ўз ичига олади. Булардан ташқари Фарғона водийсининг ғарбий ва марказий қисмлари, Сурхон- Шеробод массиви ҳам чўл зонасига киради. Қизилқумдаги Кулжуктов, Жетимтов, Овминзатов, Бўкантов, Султонўзтоғ, Белтовлар чўл зонасига мансубдир. Фақат абсолют баландлиги 833 м га етадиган Томдитовнинг юқорисигина оч бўз тупроқлар зонасига киради. Чўл зонасига қуруқ, иссиқ, континентал иқлимга эга бўлган жойлар кириб, сахро минтақасидан кескин фарқ қилади. Туркистон (Ўрта Осиё) ҳудудида сахро зонаси йўқ. Шунинг учун Р.Менpен Туркистон (Ўрта Осиё) чўлларининг шимолий Африка сахроларидан тубдан фарқ қилишини алоқида таoкидлаган. Аммо рус тилидаги адабиётларда Африка сахролари эсам Туркистон (Ўрта Осиё) чўллари ҳам битта термин - "пустқня" деб номланади. Н.В.Кимберг ўзининг 1974 йил нашр этилган "Ўзбекистон чўлларининг тупроқлари" номли монографиясида ҳар иккала "пустқня"га алоҳида изоҳ берган. Чўл зонасининг чегараларини белгилашда иқлим кўсаткичларининг ўзи кифоя қилмаслигадан иқлимшунослар ботаник ва тупроқшуносларнинг маoлумотларига таянадилир. Яқингача айрим тупроқшунослар ва ботаниклар тоғолди қия текисликлари ва адирларни чўл зонасига киритиб келган эди. Кейинчалик, чириндига бир-мунча бой, структурали бўз тупроқлар чўл зонасининг тупроқларига нисбатан алоҳида хусусиятга эга эканлиги қайд этилди. Чўл зонасининг жанубий чегарасини белгилашда тупроқшунослардан Н.В.Кимберг, Б.В.Горбунов, А.З.Генусовларнинг кўп йиллик самарали илмий изланишлари муқим аҳамиятга эга бўлди. Чалачўл ва чў л зоналарнинг орасидаги чегарани ажратиш жуда мураккабдир. Чунки ҳар иккала зона учрашган жойларнинг

геоморфологияси, иқлими, ўсимликлари ва тупроқлари секинлик билан алмашинади. Биологик ва иқлимий хусусиятларига кўра чўллар ва Қозоғистон провинцияси бир-биридан фарқ қилади. Ҳар иккала провинцияда бир-биридан фарқ қилувчи сур-қўнғир тупроқлар ҳосил бўлган. Аммо қумли- чўл ва тақирли тупроқларнинг провинциал хусусиятлари ўрганилмаган. Релpефи, геологик тузилиши, тупроқ яратувчи жинслари. Чўл зонаси Туро н текислигини ўз ичига олади. Унда пастроқ қолдиқ тоғлар, қадимий қолдиқ платолар, кенг аллювиал текисликлар мавжуд. Территориянинг анча қисми турли генезисидаги қумлар билан қопланган. Чекка қолдиқ тоғлар Нурота ва Зарафшон тоғларининг давоми бўлиб, чўл зонасига кирадиган қисмининг абсолют баландлиги 500 м дан ортмайди ва Нуротанинг бу қисми Бахилтов деб юритилади. Бахилтов палеозой ва бўр жинсларидан иборат. Охакрошлар, баoзан мармарлашган сланецлар, ер юзига чиқиб туради. Тупроқ бу жойда қумли - чақиқтош карбонатлашган жинслар устида яратилади. Зарафшон тизмасининг ғарбий давоми Зирабулоқ - Зиёвуддин кўтарилмаларининг Азкамар платоси ҳам чўл зонасига киради. Бу плато тоғ хусусиятига эга бўлиб, ўрта палеозой ва юқори бўр интрузив гранодиорит жинсларидан ташкил топган. Ички қолдиқ тоғлар Нурота тоғининг давоми бўлиб улар Кўкчатов, Султонўзтоғ; Томдитов гуруҳидаги тоғлар: Томдитов, Белтов, Жетимтов, Аристонтов, Қозоқтов. Овминзатов, Кулжуктов; Букантов гуруҳидаги тоғлар: Олтинтов, Кўкпатастов, Етимтов, Букантов, Букали, Қасқиртов каби палеозой охактош, қумтош ва сланецлардан ташкил чопган. Уларнинг абсол ют ю ксаклиги 400-600 м, тоғ этаг и дан нисбий юксаклиги 200-300 метр н и ташкил қилади. Бу тоғлар қумлоқ скелетли жинслардан ташкил топган бўлиб, майин жинслар тўпланмайди. Тоғолди пролювиа л қия текисликларга абсолют юксаклиги 300 метрдан паст бўлган жойлар киради. Бу қия текисликлар платолар билан бирга турли тўлқинсимон релpефни ҳосил қилади. Тоғолди қия текислиги билан платолар орасидаги чегарани аниқ ажратиш қийин. Бу қия текислиги эни 10-20 км атрофидадир. Қиялиги 0,7-0,001°.

Платолар чўл зонасининг катта қисмини ташкил қилади. Платолар усти тўртламчи давр эрозион ва аккумулятив жараёнлари таoсирида ўзгаради. Платоларнинг абсолют юксаклиги 100-200 метрни ташкил қилади. Релpефи текис тўлқинсимон тузилишга эга. Эрозия жараёни кучсиз бўлиб, дефляция натижасида ўйилган жойлар бор. Учламчи ва бўр даври охактош, қумтош ва конгломератлардан иборат элювийнинг қалинлиги зўрға бир метрга боради. Қорақумнинг жанубий Каспий денгизи ўртасидаги Копетдоғ этагидаги аллювий ва пролювийлар билан қопланган жойлари, Амударё, Сирдарё, Қашқадарё, Зарафшон, Вахш, Кофирнихон, Сурхондарё, Шерободдарё водийлари тўртламчи давр қатламлашган аллювий жинсларидан ташкил топгандир. Ботиқ (котловина)лар текисликлардаги оригинал релpеф шаклларидан биридир. Уларнинг чуқурлиги атроф релpефидан 2-10 ва хатто 100 метргача пасаяди. Айрим ботиқларнинг остидан сизот сувлари ер юзига чиқиб ётади. Ботиқлар карст, тектоник-карст ва шамол натижасида пайдо бўлган деган фикрлар бор. Қумлар Турон пасттекислигининг катта қисмини эгаллайди. Қумлар дарё келтирган ётқизиқлардан ва температура амплитудасининг катталиги натижасида тоғ-жинсларининг нураши туфайли ҳосил бўлган. Кучли шамоллар туб жинсларнинг нураши натижасида ҳосил бўлган майда зарраларни олиб кетиб туради. Аллювиал қумлар сарғич доғли бўз рангда бўлиб, қум тепалар, пушта қумлар, барханлар шаклида тўпланади. Пушта қумлар шамол таoсирида, барханлар эса воқа яқинида одамлар томонидан қум устидаги ўсимликларнинг кесиб юборилиши натижасида ҳосил бўлади. Тоғ жинсларнинг нураши туфайли яратилган қумлар ҳам юқоридагидек шаклларда бўлади, аммо рангининг қизғич-сарғичлиги билан ажралиб туради. Иқлими. Туркистон текисликлари қуруқ субтропик иқлимга мансуб эканлиги дастлаб И.П.Герасимов (1933), кейинчалик Б.П.Алисов (1956) ва А.Н.Бабушкин (1957)лар томонидан асослаб берилган. Аммо, Устюрт ва

Амударё делpтаси қуруқ, субтропиклар деб аталган жануб иқлимидан фарқ қилади. Туркистон чўлларининг иқлими жанубдан шимолга томон секинлик билан алмашиниб борсада, Термиз ва Чурук станциялари орасидаги ўртача йиллик температура фарқлари 10°га тенг. Қиш ойларида вегетациянинг давомийлиги Туркистон чўлларининг субтропиклилигини кўрсатади. Шерободда бундай қиш 100 %, Когонда 54 %, Хивада 15 % ни ташкил этади. Қозоғистон ва Турон провинциялари ёғин миқдори жиҳатидан бир-биридан оз фарқ қилади (ёғин 80-150 мм). Аммо шимолда ёғингарчилик йил давомида деярли бир хил бўлади (бақор ва ёзда салгина кўпроқ ёғади), жанубда эса бақор серёғин, қишда озроқ, кузда ва ёзда жуда оз ёғади. Чўл зонасида қор жуда оз ёғади, энг кўп ёққанда қалинлиги 10 см ни ташкил этади. Қор декабрнинг учинчи декадасидан февралнинг учинчи декадасигача сақланади. Тупроқ юпқа ва қисқа муддат музлайди. Чўл зонаси кучли шамоллар бўлиб, турадиган жой бўлса-да бу жараённи зонал хусусият деб айтиш қийин. Аммо чўлдаги кучли шамоллар, иқлимнинг қурғоқчилиги, сийрак ўсимликлар қоплами кучли дефляция ва кумтепаларнинг пайдо бўлишини таoминлайди. Ёғиннинг озлиги, температуранинг юқорилиги ва қуёш радиациясининг катталиги буғланишнинг кўп бўлишига олиб келади. Сув юзасидан йиллик бу ғ ланиш Нукусда 1350, Запорожскийда 1700, Байрамалида 2764 мм ни т ашкил қилади. Бундай шароитда автоморф (ювилмайдиган) ва гидроморф (терлайдиган) сув режимидаги тупроқлар ҳосил бўлади. Ҳавонинг нисбий намлиги эса жойнинг маҳаллий шароитига боғлиқ ҳолда содир бўлади. Умуман чўл зонаси гидротермик режимга кўра экстраарид иқлимни ҳосил қилади. Ўсимликлари. Ёғиннинг озлиги, ҳавонинг қуруқлиги ва иссиқлиги чўл зонасида ўзига хос ўсимликларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Туркистон ландшафтларининг биринчи текширувчилари тошлоқ чўл, қумли чўл, глинали чўл ва шўрхок чўл деб ажратганлар. Чўл ўсимликлари яшаш шароитларининг ноқулайликларига

мослашиш учун кураш шароитида яратилгандир. Бундай мослашиш оқибатида филлия (баргсизлик), ксерофитлик ёки склерофиллик (япроқ юзасининг кичрайиши), суккулентлик (сувни тежаб сарфлашга мослашиш) каби хусусиятлар пайдо бўлган. Тошлоқ чўл ўсимликларининг типик вакиллари шувоқ ва шўралардир. Шўралардан буюрғун (Anabasis salsa), қайровуқ (Salsola rigida ), боялиш (Salsola arbuscula) ўсади. Шувоқ ва шўралар ўсиб ётган ерларда қирқбўғим (Anabasis brachiata)нинг айрим туплари аралашиб ўсади. Тошлоқ чўлнинг бир қисми бўлган "гипсли чўл"да кимбериш (Iris eongoria), чирмовуқ (Convolvulus divaricatus) ўсади. Бу ерда эфемер ва эфемероидлар жуда оздир. Қумли чўл ўсимликлари дарахтлар, бутачалар ва ўтлардан иборат. Қумли чўлда ёғин сувлари қумнинг чуқур ичкарисига сингади, буғланиш жараёни кучсиз (қумда сув юқорига томон ёмон ҳаракат қилади), сув бўғлари қумга конденсация бўлади, натижада қумли чўл ўсимликларга бой. Қумли чўл ўсимликларга нихоятда камбағал бўлган ҳаракатчан (барханлар), ўсимликларга бой бўлган мустаҳкаланган ҳамда ярим мустаҳкамланган қумларга бўлинади. Барханларда сийрак эфемерлар, селин, қандим, қум акацияси, черкез, сингрен (Astragalus sp.), оқ саксовул ўсиб ётади. Мустақкамланган қумларда эса қум киёғи (Сагех phusodes), қўнғирбош (Poabulbosa) ҳамда якка-якка ўсувчи псаммофитлар ( қандим , қум акацияси), шўралар (қайровуқ, буюрғун) ўсади. Глинали чўл деганда тоғости қия текислигининг "эфемерли чўли" (Е.В.Коровин бўйича) эмас, балки чўл зонасининг "қумли чўл", "тошлоқ чўл"лар қаторидаги оғир механик таркибли ёки устки қисми соз жинсларда ташкил топган, сийрак ўсимликлар ўсиб ётган жойлар тушунилади. Глинали чўл асосан тақирлар, тақирли тупроқлар ва турли даражада шўрланган тақирли тупроқларни ўз ичига олади. Тақирларнинг усти баҳорда сув билан қопланади ва сув ўтлари, лишайниклар яшайди. Тақирли тупроқларда эса турли шўралар, қонғоқ (итсигак), буюрғун, шўрланган тақирли тупроқларда саксовул (Arthropytum, Haloxilon) ўсади.

Гидроморф шароитда ҳосил бўлган шўрхок, ўтлоқ ва ботқоқ ўсимликлари Туркистон чўллари учунгина эмас балки тоғларнинг анча юқориси ва шимолий кенгликлар учун ҳам характерлидир. Шўрхокда ўсимликлар сийрак, кучли шўрхокларда эса ўсимликсиз муҳит хукмронлик қилади. Кучли шўрланган жойларда қорабароқ (Haloetachis caspica), кучсизроқ шўрланган жойларда қараған (Salsola dendroides) ва бошқалар, сизот сувлари капиллярлар орқали кўтарилиб турган типик шўрхокларда шўра (Solicomia nerbacea), сарсазан (Halocneum strobi laceum), поташник (Kalidium caspicum) ва ўтлоқ шўрхокларда шўр ажриқ (Aeluropus litoralis) кабилар ўсади. Дарёларнинг қайирларида дастлабки пионер ўсимликлари баттауқ (Calamagrostis dubia), юқорироқда чангал (Halimodenrdron hala dendron), жингул (Tamarix ramosissima, T.laxa) кабилар бутазор тўқай ҳосил қилади. Тўқай ўсимликларининг органик массаси гектарига ўртача 109 центнерга тенг. Тўранғи (Populus diversitolia, P.prinosa), тўқай толи (Salix sangarica), жийда (Eleagnus orientalis), кўплаб қамиш (Phramites communis), тўқай ўрмонларини ҳосил қилади. Л . Е.Родин бў йи ча тўқайларда органик масса гектарига 778 центнерни ташкил қи л ади. Ўтлоқ ўсимликлари асосан шўр ажриқ ва қора ажриқ (Cynodon dactilon) дан иборат. Қайир ва қайирусти биринчи террасаларида солодка (Glycyrrhiza glabra) қалин ўсиб ётади. Туркистон чўлларининг тупроқларини ўрганшпга А.М.Прасолов, В.В.Никитин, И.П.Герасимов, А.Н.Розанов кабилар катта хисса қўшдилар. Чўл тупроқларини янада батафсил ўрганиш ва ҳозирги замон таснифи Н.В.Кимберг, Б.В.Горбунов, А.З.Генусовлар томонидан ишлаб чиқилди. Мавжуд классификацияга мувофиқ табиий шароитда 6 та, суғориладиган шароитда эса 3 та тупроқ типлари ажратилади. Табиий гидроморф шароитда: I тип: Чўл зонасининг ўтлоқ тупроқлари; II тип: Чўл зонасининг ботқоқ тупроқлари; III тип: Чўл зонасининг шўрхоклари яратилган.

Табиий автоморф шароитда: IV тип: Тақирли (так қ ров қ е) тупроқлар; V тип: Қумли чўл тупроқлари; VI тип: Сур-қўнғир тупроқлар мавжуд. Суғориладиган шароитда: VII тип: Чўл зонасининг ўтлоқи-воха тупроқлари; VIII тип: Чўл зонасининг ботқоқли-воха тупроқлари; IX тип: Тақирли-воҳа тупроқлари ҳосил бўлган.

Похожие

Чўл зонасининг қўриқ тупроқлари

Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари

Намли субтропик урмонларнинг тупроклари

Ўртача юксак ва юксак тогларнинг тупроклари

Кутб минтака – камарнинг тупрок коплами