Ўртача юксак ва юксак тогларнинг тупроклари

Ўртача юксак ва юксак тогларнинг тупроклари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Ўртача юксак ва юксак тоғларнинг тупроқлари Режа: 1. Уртача юксак ва юксак тоғларнинг тупроқлари 2. Жигарранг тупроқлари 3. Юксак тоғ ботқоқ тупроқлари

Бу тупроқлар гарбий Тян-Шанда, Зарафшон, Ҳисор, Туркистон ва Олой тоғларида тарқалган бўлиб, Ўзбекистонга қарашли ерларда катта майдонларни ташкил қилмайди. Ўзбекистон тупроқшунослари (Генусов, Горбунов, Кимберг, 1976) бу тупроқларнн қуйидагича таснифлаганлар: Ўртача юқсак тоғ тупроқлари. XVII. Жигарранг тупроқлар. ХVIII. Тоғ-ўрмон қўнғир тупроқлари. Юксак тоғ поясининг оч-қўнғир яйлов (ўтлоқи-дашт) тупроқлари. XIX. Юксак тоғ ўтлоқи тупроқлари. XX. Юксак тоғ оч-қўнғир яйлов (ўтлоқи-дашт) тупроқлари. XXI. Юксак тоғ ботқоқ тупроқлари. XVII. Жигарранг тупроқлари. Ғарбий Тян-Шаннинг бирмунча кўпроқ, намланадиган шимолий қисмларида жигарранг тупроқлар 800- 1000) метр, Зарафашон тизмасида 1200 метр, Ҳисор тоғларида 1200-1500 метр юксакликдан бошланади. Кучли шамоллар, қурғоқчилик ва дағал жинсларнинг ер устига чиқиб етишига кўра Ғарбий Фарғонада уларнинг қуйи чегараси янада юқорироқдан бошланади. Делювийлардан иборат туб жинслар, қуйироқда лёсс ва лёссимон енгил созлар тупроқ яратувчи оналик жинс бўлиб хизмат қилади. Тик ёнбағирларда тупроқ қоплами ер юзига чиқиб ётган туб жинслар билан алмашиниб туради. Ўсимликлари хилма-хил тоғ-ўрмон ассоциациясидан иборат бўлиб, қуйидаги пояс бута- ўт-улан (пирей, арпабодиен, ялпиз, учкат, наматак) лардан иборат. Қуруқ ёнбағирларда сийрак арча ўрмонлари тарқалган бўлиб, ўсимликларнинг ётиб ўсадиган ва дарахтсимон шакллари тарқалган. Сийрак арча ўрмонлари оралаб ҳосил бўлган дарахтсиз ёнбағирларда пирей, арпабодиён ва юқорироқда Prangos pobularia Ferula йирик ўт-ўланлари ҳосил бўлган. Бу зонанинг қуйи қисмида оз ювилган жигарранг тупроқлар, юқори қисмида типик жигарраиг тупроқлар яратилган.

"Жигарранг" сўзи И.П.Герасимов (1949), И.Н.Антипов-Каратаев (1947), А.Н.Розанов (1953)лар томонидан Ўрта Ер денгизи жигарранг тупроқларига таққослаш туфайли номланган бўлиб, дастлаб Евросиё материгига мос ҳолда бореал пояснинг тўқ каштан, чимли-қўнғир тупроқлари деб номланган эди. Қалин лёссимон соз жинсларнинг устида ҳосил жигарранг тупроқларнинг устки 10-12 см қатлами чимлашган бўлиб, чириндили қатлам 30 см га боради. Жигарранг тупроқларининг ўтма (В) горизонти глина(соз)лашган тўқ-қўнғир ва жигарранг туслидир. Бир метрдан пастда карбонатли горизонт пайдо бўлади. Оналик жинсда карбонатлар миқдори озаяди ёки алоҳида конкрециялар ва томирчалар шаклида ифодаланади. Жигарранг тупроқларнинг турли хилдаги кесмаларини учратиш мумкин. Оз ювилган жигарранг тупроқларда карбонатли қатлам 15-30 см чуқурликдан бошланади, ўтма горизонт зичлашган ва структураси ёмонроқдир. Туб жинслар устида яратилган жигарранг тупроқларнинг кесмаси қисқа бўлиб, чиричдили қатлам сақланиб қолган. Жигарранг тупрақларнинг гранулометрик таркибида йирик чанг қум, қум зарралари оз, ил кўп ва у тупроқ, кесмасининг ўрта қисмида максимал даражада тўпланган. Туб жинслар устида яратилган тупроқларда элювийнинг лёссланиши кузатилади. Аммо қум фракциялари кўпаяди. Пастки қатламларга борган сари йирик чанг зарралари озайиб ил ва нозик фракциялар кўпаяди. А.Н.Розанов (1951) бунинг сабабини тупроқ профили бўйлаб тупроқ яратилиш ва нураш жараёнининг мураккабланишидан деб ҳисоблайди. Юқори қатламларда иссиқлик ва сув тартиботининг доимий эмаслигидан физик нураш кучлидир. Қуйи қатламаларда физик нураш кучсиз ва шунинг учун йирик қум ва скелетли зарралар кўп. Кимёвий нураш кучлилиги туфайли ил жинслар сероб. Тупроқнинг юқори қисмида умумий ғоваклик, нам сиғими ва

аэрация тешиклиги кўп бўлиб, хажм ва солиштирма оғирлиги оздир. Қуйи қатламларда эса тупроқнинг солиштирма ва хажм оғирлиги кўпаяди зичлашади, аммо структуралилик ҳисобига сув ўтказувчанлиги яхши бўлади. Намгарчил йиллари тупроқ 5 метр, ўртача намланадиган йиллари 2 метр чуқурликкача ювилади. Ёнбағирнинг экспозициясига, тупроқ яратувчи жинсларга ва юксаклик даражасига кўра чимли қатламда 4-10% чиринди бўлади. Шимолий Ўзбекистонда чиринди миқдори 10%, Зарафшон тизмасида 8%, жанубда 5% га етади. Ялпи фосфорнинг миқдори типик жигарранг тупроқларнинг юқори қатламларида 0,18-0,19% бўлиб, қуйи қатламларга томон секин озайиб боради. Порфирлардан иборат делювийларда ҳосил бўлган тупроқларда фосфор оз. Лёсслар устидаги жигарранг тупроқларнинг юқори қатламида ялпи калийнинг миқдори 2,4-2,8% бўлиб, оналик жинс таркибида 2% ни ташкил қилади. Харакатчан калий бўз тупроқлардагидан анча оз - 300-400 мг/кг. Лёсслар устида ҳосил бўлган жиггаранг тупроқларнинг юқоридаги 70-100 см қатламларидан карбонатлар ювилиб кетган, қуйи горизонтларида унинг миқдори 17 % га етади. Туб жинслар устида яратилган тупроқларда карбонатли қатлам ҳосил бўлмаган, аммо юқоридаги 0-10 см қатламда биоген йўл билан тўпланган карбонат бор. Ялпи кремнезём чимли горизонтда кўпроқ бўлиб, фосфор, калий калpций, магний ва марганец каби моддалар ўсимликлар ассимиляцияси натижасида биоген йўл билан ҳосил бўлган. Алюминий ва темир жинслари тупроқ, профилининг ўрта қисмида тўпланган. Типик жигарранг тупроқларнинг минерал таркиби гидрослюда, хлорит ва унинг яратмаларидан иборат бўлиб, гетит, юқори дисперсли кварц оналик жинсга боғлиқ бўлмаган ҳолда яратилган. Оналик жинс каолин и т, монтмориллонит ва палигорскит кабиларнинг ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Туб жинслар устида яратилган тупроқларда

монтмориллонит, карбонатли жинслар устида яратилган тупроқлар таркибида каолинит билан бирга монтмориллонит ва палқгорскит учрайди. ХVIII. Тоғ ўрмон-қўнғир тупроқлари. Тоғ ўрмон-қўнғир тупроқлари жигарранг тупроқлар билан бир қаторда ўртача юксакликлардаги тоғларда тарқалган бўлиб, нисбатан сернам ёнбағирлар ва тоғ оралиқларини ишғол қилади. Ўзбекистонда Пском ва Угом тизмаларининг ўртача юксакликларидаги ёнбағирларининг қуйи қисмиларида Фарғона тизмасининг ўртача юксак ёнбағирларида (Арслонбоб) ҳосил бўлган. Йиллик ёғин миқдори 100 мм дан ортиқ, тупроқ чуқур ичкаригача ювилган, жигарранг тупроқлардан фарқ қилиб ксерофит сийрак арчазорлар ўрнига мезофил-ёнғоқ-мевали дарахтлар ҳосил бўлган. Е.П.Коровин фикрича ўрмонлар сернам иссиқ севар флоранинг реликт ўсимликларидир. Тоғ ўрмон-қўнғир тупроқлари қ алин соз жинслар устида таркиб топган. Чириндили қатламининг қалинлиги жигарранг тупроқларникига ўхшаса-да улардан фарқ қилувчи томонлари бор. Бу тупроқларнинг устки қисми чимсиз, ўсимликларнинг чала чириган ўрмон қийи билан қоплаган, тупроқда чиринди кўплигидан қўнғир-тўқ-бўз рангли, донадор кесаксимон структурали, ўсимлик қолдиқлари ва чувалчанг излари жуда кўп, ғовакдир. Ўтма қатлам жуда қалин (2 м га яқин), сезиларли даражада созлашган, зич, ёнғоқсимон-кесаксимон структурали, структура бўлакларининг атрофлари кремний сепилганга ўхшашдир. Тупроқ ости сарғич-қўнғир лёссли соз пўпанак босган ва карбонат концентрациялари ҳосил бўлган. Гранулометрик таркибига кўра юқори горизонтлари оғир соз жинслардан иборат бўлиб, йирик чанг ва ил фракциялари кўп. Физик соз ва илнинг кўплигига қараганда тупроқ кесмасининг ўрта қисмида созга айланиш жараёни анча кучлидир. Сувга чидамли агрегатлар кўп, чиринди ва ил жинсларнинг кўплиги тупроқнинг сув-физик хоссаларига ижобий

таoсир қилган. Тоғ-ўрмон-қўнғир тупроқлари даврий ювиладиган сув тартиботидан иборат бўлиб, капилляр қайма даврий профилининг қуйи горизонтларигача етиб боради. Чиринди миқдори жигарранг тупроқлардагидан салгина ортикроқ (6,0-8,5%) аммо тупроқнинг қуйи қатламларида чиринди кўп ва ниҳоят уч метр чуқурдагина унинг миқдори 5% га тенглашади. Арслонбоб ҳудудининг бундай тупроқларини тоғ ўрмон тўқ-қўнғир тупроқлари деб юритилади (Г.И.Райченко, I960; Ю.А.Ливеровский, 1974; О.М.Мамқтов 1982). Тоғ-ўрмон-қўнғир тупроқлари ҳаракатчан фосфорга жуда бой (угламмонийли сўримдаги Р 2 О 5 миқдори 70-90 мг/кг) ҳаракатчан фосфатлар I метр чуқурликдаги қатламларгача тушиб боради, бу эса карбонатларнинг ичкарига ювилиб кетганлигидан тупроқ кучсиз кислотали (рН 6,5) муҳитга эга бўлиб, фосфор эрувчанлигининг ортиб кетиши туфайли содир бўлган. Ҳаракатчан калийнинг миқдори ҳам тупроқнинг чуқур ичкарисигача кўп миқдорни ташкил қилади. Жигарранг тупроқлардаги сингари тоғ-ўрмон-қўнғир тупроқларида ҳам ювилган ва карбонатли бўлакларга ажратилади. Ювилган кучсиз ишқорий, карбонатли қатлам ишқорий реакцияга эга. Сувда эрийдигаи тузлар 0,1% дан оз. Тупроқнинг сингдирувчи комплекси асосларга тўйинмаган, бу эса унга алмашинувчи водороднинг мавжудлигини билдиради. Сингдирувчи асослардан калpций ва магний кўп, калий оз, натрий эса жуда оз. Алюмини й ио нин инг эритмага ўтиши билан алмашинувчи кислоталик содир бўлади, тупроқ минерал қи сми парчаланади. Юқори қатламларда ҳаракатчан алюминий мавжудлигидан минерал бирикмалар кучсиз парчаланишга учрайди. Тупроқ йирик фракцияларнинг минерал таркибида (0,1-0,01 мм) енгил минераллар кўпчиликни ташкил қилади (84-94%). Енгил

минераллардан кварц ва дала шпатлари кўп. Нураш озайган сари дала шпати ва слюданинг миқдори кўпайиб боради. Ил фракцияларининг ялпи кимёвий таркиби нафақат соз минераллари балки умуман тупроқда содир бўладиган ўзгаришлар ҳақида маoлумот беради. Яoни, тупроқ нисбатан ил фракциялари (SiO 2 , CaO, Na 2 O) гa камбағал R 2 O 3 типидаги минералларга эса бойдир. Минерал таркибида калий ва магнийнинг кўплиги гидрослюдали минералларнинг кўплигидан дарак беради. XIX . Юксак то ғ ўтлоқ даштларининг оч қўнғир тупроқлари. Ғ арбий Тян-Шан, Ҳисор ва Зарафшоннинг сув айир ғ ичларида ва унга ёндош ёнбағирларида тар қ алган. Бу тупроқларнинг қ уйи чегараси 1800-200 0 м, ю қ ори чегараси 2600-2800 м абсолют юксакликларга тў ғ ри келади. Тупроқ яратувчи асосий жинслар юпқа алювий ва делювийлардан иборат, релpеф ўртача юксакликлардагига нисбатан титилмаган бўлса ҳам ёнбағирларнинг тиклиги ва нуранди маҳсулотларнинг доим олиб кетиб турилиши натижасида майин жинслар тўплана олмайди. Натижада тупроқ устига доим янги нуранди маҳсулотлар келиб туради. Юксак тоғларнинг тошлоқ-даштларидаги оч-қўнғир тупроқларида паст бўйли бошоқли ўсимликлар тарқалган. Тупр оқ кесмас и қисқа, аммо чириндилидир. Устида ғовак чим қатлами (10 см) унинг остида қалин (25-27 см) чириндили қатлам бор, тўқ-бўз рангли, кесаксимон-унсимон структуралидир. Ўтма қатлам 50-70 см чуқурда жойлашган, кесаксимон, кўпинча қиррали тошлар мавжуд. Механик таркиби ўр т а соз, қ ум фра к циялари к ў п. Тупроқ кесмаси бўйлаб йирик чанг кўп, қуйи қатламларда озаяди ва қум фракциялари ортади. Тупроқ яра ти ли ш жараёнида гранодиори т майин массага айлана боради. Нураш энергиясининг катталигидан тупроқнинг юқори қатламларида ил жинслари кўп бўлиб, қуйида унинг миқдори озаяди. Тупроқнинг ранги оч бўлишига қарамай таркибида чиринди

миқдори кўп (5-7%) чиринди ҳар хил шароитда ҳар хил миқдорда ва турли чуқурликкача кириб боради. Тупроқ реакцияси қучсиз кислотали бўдганлигидан айрим тупроқларда чиринди чуқур ичкаригача ювилиб тушган. Охактошлар нураш кучли шароитда нафақат пластик материал, балки ил жинсларигача парчаланади ҳамда куйи қатламларигача тарқалади. Ялпи фосфор ва калий оналик жинсдагидан аяча кўп. Тупроқ муҳити кучсиз кислотали бўлганлигидан ҳаракатчан фосфор кўп. Тупроқдан карбонатлар ювилиб кетган аммо карбонтли делювийлар устида яратилтан тупроқларда карбонатлар қўп. Сингдирилган асослар тоғ жигарранг тупроқлардагидан озлиги м ин ерал ва органик коллоидларнинг озлигини билдиради. Тупроқ сингдирувчи комплекс тўйинмаган бўлиб, унда ҳаракатчан алюминий ва алмашинувчи водород кўпчиликни ташкил қилади. Тупроқ кучсиз кислотали, рН-6 га тенг. Алмашинувчи кислоталиликнинг ҳосил бўлиши туфайли тупроқ минерал қисми емирилади, ундаги алюминий ионлар эритмага ўтади ва унинг бирикмалари билан гидролизланади. Янги кимёвий анализ шуни кўрсатадики, чимли қатламда кремнезём биологик йўл билан тўпланади, A1 2 О 3 , Fe 2 О З лар эса қуйи қатламларга ювилиб тушади ва ўртадаги қатламда ҳам ушланиб қолади. Чимли қатламда биологик йўл билан (кучсиз бўлса-да) ҳосил бўлаётган ишқорий ва ишқорий ер асослари мавжуд. Бу жараёнлар подзолланишни вужудга келтиради. Оналик жинс оксидларнинг абсолют миқдорини белгилаб беради. Ҳаракатчан калий ва фосфор тупроқнинг юқори қатламларида кўп. Юқоридаги тупроқларнинг ҳаммасидан кўра оч-қўнғир ўтлоқ-дашт тупроқларда ҳаракатчан темир энг кўп, В қатламда максинал миқдорда ва пастга озайиб боради. И л жинсларнинг таркиби R 2 О 3 типидаги минераллар, магний ва

фосфорга бой. Минерал қисмида гидрослюда мавжуд бўлиб, тупроқ яратилишида иштирок этган жинс қолдиғи сифатида каолинит жуда кўп. Термик ва рентгеноструктура анализлар ҳам каолинитнинг мавжудлигини кўрсатади. Қўшилмалардан гетит, аморф моддалар (темир гидроокиси) ва юқори дисперсли кварц учрайди. XX. Юксак тоғ ўтлоқ тупроқлари. Бу тупроқлар тоғ зонасининг ер ости сувлари, ер юзига яқин бўлган ўтчил ўсимликлар ўсиб етган ерларда ҳосил бўлган. Нисбатан паст температура бу жойларда органик моддаларнинг чиришини секинлаштиради. Атрофда оч-қўнғир тупроқлардагидан намли ва чим ости қатламларнинг тўқ-қўнғир рангли дағал-чириндили бўлиши билан ажралиб туради. Гранулометрик таркиби юқори қатламлардан бошлаб кўпинча шағалли, қум ва йирик чангли, ил жинслари асосан С қатламида тўпланган. Структурали, 1 мм дан катта агрегатлар кўп, оч-кўнғир тупроқлардагидан кўра сувга анча чидамли. Чиринди кўп (чимли қатламда 12%, А,В қатламларида 5-3%), углероднинг азотга нисбати 8-10. Ялпи фосфор кўп, аммо ялпи калийнинг миқдори оч-қўнғир тупроқлардагидан оз. Карбонатлар бутунлай ювилиб кетган. Тупроқ реакцияси кучсиз кислотали. Сингдирувчи хажм органик моддаларнинг ҳисобига бой, калpций ва магний кўп, аммо асосларга тўйинмаган, сингдирувчи комплексда алюминий мавжуд бўлиб, ферри- алюмосиликатлар ядроларнинг нурашида иштирок этади. XXI. Юксак тоғ ботқоқ тупроқлари. Юксак тоғ тупроқлари типига кирувчи юксак тоғ торфли-ботқоқ тупроқ типчаси мавжуд. Бу тупроқлар ёнбағирлар юқорисидаги чўкмалар ва дарё қайирларида доимий ёки даврли намланиш натижасида ҳосил бўлади. Бу жойларда қиёқ - сув айиқтовони каби ўсимликлар ўсади. Тупроқ пролюво-делювиал қатламлашган енгил жинслар устида ҳосил бўлган. Ортиқча намланиш аэрацияни қийинлаштириб анаэроб

жараёнларининг ривожланишига олиб келганлигидан тупроққа тушадиган йиллик ўсимлик қолдиқлари чиришга улгурмай 30-50 см қалинликда торф қатламини ҳосил қилади. Торф қатлами остида қўнғир қум-созлардан иборат қатлам чуқурроқда галечникли қатлам билан алмашинади. Баoзан кўмилган торфли қатлам учрайди. Йирик қумнинг кўплиги жинснинг таркиби билан боғланган. Чиринди таркиб и да углероднинг миқдори 19-24% га боради, торф остида эса чиринди ва азот миқдори 5-10 марта озаяди. Чириндига бойлиги сингдирувчи хажмнинг катта бўлишига олиб келган (100 г тупроқда 43-48 мг-экв.). Сингдирувчи комплекси асосларга тўйинмаган бўлиб, бу жараён тупроқ минерал қисмининг нураши оқибатида содир бўлади деб тахмин қилинади.

Похожие

Чўл минтакасининг тупроклари

Геоморфологиядан умумий тушунчалар

Тупрокларнинг тузли режими

Табиатни кайта яралишида мелиорация асосий омил

Музликлар ва уларнинг геологик иши