Тупроқ яратилиш шароити ва тупроқ яратувчи омиллар - Геология - Рефераты

Тупроқ яратилиш шароити ва тупроқ яратувчи омиллар

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

Тупроқ яратилиш шароити ва тупроқ яратувчи омиллар Режа: 1. Релъефи ва г е оморфологияси 2. Юксак тоғ облатчаси. 3. Ўртача юксакликдаги тоғлар. 4. Геологияси

Релъефи ва г е оморфологияси. Ўзбекистоннинг ғарбий ва шимолий чегаралари текисликлардан, чекка шарқий қисми Тян-Шан ва Помир-Олой тоғ тизмасидан ўтади. Аммо тоғлар Ўзбекистон тупроқларининг яратилишида муҳим ролp ўйнаган. Ички геоморфологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда тоғолди қия текисликларини тоғларга киритиш қабул қилинган. Чунки тоғларнинг нураши жинслари тоғолди қия текисликларини ҳосил қилади ва тоғлар таoсирида тоғолдининг иқлими пайдо бўлади. Л.С.Берг (1913) Ўзбекистон ҳудудида Турон текислиги, Устюрт платоси ва Тян-Шан тоғ массиви каби геоморфологик элементларни ажратган. И.П.Герасимов (1937) бу схемани деталлаштириб тоғлар (Тян-Шан, Помир-Олой, Капетдоғ), супасимон қолдиқ ҳудудлар (Устюрт, Қизилқум, Шимолий Қорақум), қолдиқ тоғлар (Кулжуктов, Султонўзтоғ, Овминзатов ва бошқалар), тоғолди аккумулятив районлар ва қадимги аллювиал текисликлар (жануби-ғарбий Ўзбекистон ва Жанубий Қорақум), Каспий бўйи паст текислиги ва қумли районларга ажратди. Тоғларнинг устки тузилиши, тектоник жараёнлар, эрозия каби жараёнларнинг ривожланиши жиҳатидан текисликлардан фарқ қилади. Тоғолди қия текисликларнинг тугаши ва текисликларнинг бошланиши улар орасидаги чегара бўлиб хизмат қилади. Текисликларда баланд кўтарилмаларнинг йўқлиги унинг генезиси сув билан боғлиқлигини исботлайди. Ётқизиқларнинг тик жойлашганлиги тектоник жараёнларнинг сустлиги ва кеч бошланганлигидан дерак беради. Ҳудуднинг катта қисмида эрозия ва аккумулятив жараёнлар ривожланган. Қасдиқ тоғ районларида қадимги жинслар учламчи ва тўртламчи давр жинсларини ёриб чиққанлигидан унча баланд бўлмаган релpеф ҳосил бўлган, бундай ерлар паст тоғлари дейилади. Ўзбекистон ҳудуди геоморфологик жиҳатдан тоғ ва текислик областларига ажратилади. (1-жадвал). Юксак тоғ областчаси. Юксаклиги 2000-3000 метр бўлиб, Ўзбекистоннинг жанубий қисмидаги Чотқол, Қурама, Туркистон ва Ҳисор

тоғларининг айрим қисмларини ишғол қилади. Чуқур дарё водийлари, даралар билан бирга ўткир чўққили тик ёнбағирли қоялардан ташкил топган, Майин элюво-делювиал жинслардан иборат Ангрен (Чотқол тизмасида) ва Хон-тахта (Ҳисор тизмасида) платолари каби йирик тоғ палахсалари тупроқ яратилиши учун энг мувофиқ жойлардир. Hyраш ва майин жинсларнинг ювилиши кучли бўлганлигидан тупроқ скелетли ва шўрланмагандир. 1-жадвал. Ўзбекистоннинг геоморфологик тузилиши. Тоғлар области Текисликлар области Областчалар Районлар Областчалар Районлар Юксак тоғлар Сув айирғич ва тоғ тизмалари. Платолар Плато. Паст тоғлар - - Ўртача юксак тоғлар - Аллювиал текисликлар Қадимги дарё террасалари ва делpталари Паст тоғлар ва тоғолди Тоғ тизмаларининг қуйи қисмлари Ҳозирги дарё террасалари ва делpталари Паст тоғлар. Адирлар. Тоғолди қияликлари Қум аккумуляцияси Дарё водийлари - Ўртача юксакликдаги тоғлар. Абсолют юксаклиги 1000-1500 метрдан 2000 метргача бўл г ан жойлар н и ўз ичига олади. Релpефи дарё тўри билан кучли титилган, айрим текис платоларда тупроқ ҳосил бўлиши учун яхши шароит яратилган. Ғарбий ёнбағирлар Қизилқумдан келаётган ғарбий шамоллар таoсирида бўлганлигидан қалин лёсс тўпланиши содир бўлган. Бу жой учун ўтчил ўсимликлар ва баoзан дарахтлар остида биологик нуранди жинсларнинг ҳаракати ва ювилиши характерлидир.

Паст тоғлар ва тоғолди. Юксаклиги 250-1500 метрдан 300-1600 метргача бўлган жойларни эгаллайди, тик қоялар пастлашиб, дарё тўри ва ўйилган релpеф шакллари озайиб боради. Мазкур областчанинг энг юксак қисмлари тоғларнинг қуйи қисмйга мос келади. Туб жинслар фақат дарё ва сойлар ўйиб кетган жойлардагина очилиб ётади. Улар орасидаги сувайирғичларда майин, скелетли-майин жинслар oосил бўлган. Молгузар туманининг шимоли, Нурота туманинг жануби, Oисор туманининг шарқи ва Боботоғнинг ғарбий қисмлари Ўзбекистон oудудига кирувчи тоғ этакларига мисол бўлади. Паст тоғлар қояли, емирилган ва дағал жинслардан ташкил топгандир. Паст тоғлар сифатида Келиф-Шеробод грядаси, Зиёвутдин-Зирабулоқ тоғлари, Нурота туманининг ғарбий қисми, Балиқлитов ва Писталнтовларнинг шимолий тармоқларини айтиш мумкин, Тоғолди тепаликлари - адирлар илмий адабиётлардан мустаҳкам жой олган геоморфологик тип бўлиб сойлар билан қирқилган, усти текис, ёнбағирлари суйри, лёсс (Молгузор ва Ҳисор тоғ этаклари), конгломерат ва алевролитлар (Ғарбий Фарғона) билан қопланган. Тоғолди қияликларннинг юқори қисми тоғлар, қуйи қисми текисликлар билан туташади. Баoзи жойларда тоғолди қияликлари адирлар билан бирлашган. Тоғолдини пролюво-аллювиал жинслар ташкил қилади. Дарё водийларида ҳосил бўлаётган аллювийлар билан тоғлардан келаётган пролювийлар аралашиб кетади. Шунинг учун тоғолди қия текисликлари аллюво-пролювиал жинслар билан қопланган. Пролювийлар билан қопланган тоғолди қияликларининг юқори қисми конус ёйилмалари фаолияти натижасида кўтарилиб дағал жннслар билан қопланган ва улар йирик тўлқинсимон релpеф ҳосил қилгандир- Тоғолдининг аксарият қисми лёсслар билан қопланган. Тоғолдида қатор юксаклик даражалари мавжуд бўлиб эпейроген ҳаракатлар ва эрозия (базиси) натижасида ҳосил бўлган. Дарё водийлари областчаси. Паст тоғлардан текисликларгача унча

катта бўлмаган масофада жойлашган бўлиб кўп ҳолларда учта дарё террасасини ўз ичига олади. Юқори террасаларнинг қиялиги катта, қуйи террасаларнинг қиялиги эса кам, дарё водийси умумий қияликка эга. Жинслари қатламлашган аллювийлардан ташкил топгаи. Дарёларнинг юқори оқимида террасаларнинг алмашиниши яхши кўриниб туради. Биринчи ўзанусти террасасида силлиқланган шағалларнинг ер юзига яқин жойлашганлиги тоғ дарёлари билан текислик дарёларининг фарқини яққол кўрсатиб туради. Платоларни ташкил қилган ва янги тектоник ҳаракатларга тортилган герцин тоғ қолдиқларининг асосий қисми бўр-учламчи давр денгиз ётқизиқлари ва плиоцен тўртламчи давр континентал жинслари остида ётади. Платоларни дарё тўри кесиб ўттан жойларда туб жинслар ва қумлар ер юзини қоплаб ётади. Платолар областчаси . А.Л.Архангелpский (1931) бўйича барча текисликларда қадимги платолар умумий юзани эгаллаб олган бўлиб, тўртламчи даврдаги эрозион ва аккумулятив жараёнлар уларни бўлиб юборган. Устюрт, Қизилқум, Бухоро, Қоракўл, Денгизкул, (Девхона), Белгов, Қушхонатов, Қизилжар ва бошқа платоларнинг ёши ва жинсларининг таркиби юқоридаги фикрни тасдиқлайди. Платоларнинг ўртача юксаклиги денгиз сатқидан 100-200 м. Улар айрим ҳолларда анча юқорига кўтарилиб туради: Устюртдаги Қорабовур платоси 250 м бўлса, платолар орасидаги ботиқларнинг абсолют юксаклиги денгиз сатҳидан паст (Қизилқумдаги Мингбулоқ ботиғи). Платоларнинг релpефи текис, кенг тўлқинли, жинслар горизонтал ҳолда ётади, эрозия фаолияти кузатилмайди. Аммо Белтов, Кушхонатов, Қизилжар кабилар дефляция ва эрозия билан бирмунча титилгандир. Платоларнинг бошқа геоморфологик районлар билан туташган чегараси бир жойда тик ёнбағирли чинклардан иборат бўлса, бошқа жойда бир-бирига жуда секин ўтиб боради, баoзан бу чегарани қумлар қоплаб ётади. Паст тоғлар областчаси . Ўзбекистоннинг ғарбий, текислик қисмида юксакликлар мавжуд бўлиб, уларнинг баoзилари анча юксакликка кўтарилган

релpефни ҳосил қилади. Бувдай релpефли жойларни айрим-айрим ҳолда ҳам, гуруҳларга тўпланган ҳолда ҳам учратиш мумкин. Алоҳида қолдиқ тоғларга Нурота тизмасининг ғарбий этакларидаги Кўкчатов, Қизилқумнинг ғарбидаги Султонўзтоғ кабилар киради. Паст тоғлар гуруҳи Томдитов (Тбмдитов, Бедтсю, Жетимтов, Аристонтов, Қозоқтов, Овминзатов ва Кулжуктов), Бўкантов (Олтинтов, Кўкпатостов, Жетимтов-1, Жетимтов-2, шимолида Бўкантов, Бўкали, Қашқартов)лардан иборат. Улар ораси қумлар билан ажралиб туради. Релpефи кучли титилган, абсолют ва нисбий юксакликларнинг характерига кўра тоғ ландшафтларига ўхшайди. Кенглик йўналишда шимолий ва жанубий қисми қояликлар занжиридан иборат бўлиб, ўрта қисми унча юксак бўлмаган тоғликлардан ташкил топган. Кўпчилик паст тоғларнинг ўртача юксаклиги 400-600 м. Энг юксак қисми 833 метргача (Томдитов группасидаги Оқтов ) кўтарилади. Паст тоғлар этагидаги қия текисликларнинг майдони қадимда жуда катта бўлиб, узоқ вақт денудацияга тортилганлигини кўрсатади. Пролювиал қия текисликларнинг юксаклиги 300 м атрофида, қиялиги 0,007-0,04 атрофидадир. Аллювиал текисликлар областчаси. Ҳозирги ва қадимги аллювиал дарё ётқизиқларидан иборат Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Қашқадарё ва Сурхондарёларнинг ўрта ва қуйи оқимлари ва делpталарини эгаллайди. Делpталарда дарё ўз ётқизиқларини кесиб ўтади. Террасалари дарёнинг юқорисида жойлашган, делpталарнинг қанотлари эса пастда жойлашгандир, Дарёларнинг ва делpталарнинг қиялиги жуда кам. Делpталарда бўйлама йўналишдаги қияликдан ташқари кундаланг йўналишда ҳам қиялик мавжуд. Қадимги дарё водийлари ва делpталари областчанинг чекка қисмларини ишғол қилади. Афтомор шароитда аккумулятив жараёнлар тўхтаб эрозия ва дефляция таoсирида ётади. Жонадарёнинг жануби-ғарби, Ахчадарё, Амударё, Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё ва Шерободдарёнинг қадимги аллювиал текисликлари шулар жумласига киради,

Ҳозирги замон дарё терраса ва делpталари аллювиал текислик областчасининг ички қисмини эгаллайди. Дарё террасалари гидроморф режимли бўлиб аллювийлар аккумуляцияси тинимсиз давом этмоқда. Аммо қиялигининг ва галечниклардан иборат қатлам жинсларининг озлиги жиҳатдан қадимдан дарё водийларидан фарқ қилади. Галечниклар баoзи делpталарнинг юқорисидагина (Зарафшон, Қоракўл, Шерободдарё) учрайди. Қумлар Ўзбекистон текисликларининг катта қисмини эгаллайди. Қумлар дарё системасининг қуйи қисмларида дарё фаолияти туфайли ҳосил бўлишининг яна бир сабаби суткалик температура амплитудаси туфайли жинсларнинг нураши ва кучли шамоллар таoсирида унинг таркибидаги чангларнинг учириб кетишидир. Аллювиал қумлар б ў з рангли ва сариқ доғли бўлади. Сариқ доғлари қумнинг темирланиши билаи боғлиқ бўлиб, унинг ёшини ҳам белгилайди. Қумлар турли шакллар (дўнгликлар, грядалар, барханлар ва тўпламлар)да ҳосил бўлган. Гряда қумлари аллювиал жараёнларда, барханлар эса одамлар таoсирида яратилган. Дарё суви ёки шамол таoсирида олиб кетилмаган қумлар ҳам мавжуд бўлиб, улар текислик областидаги туб жинсларнинг емирилишидан ҳосил бўлади. Улар гряда шаклида бўлиб, қизил-қўнғир рангдадир. Паст тоғлар, платолар учламчи-бўр, ёки бошқа давр жинсларидан ҲОСИЛ бўлган. Шакллари туб релpеф шаклини акслантириб туради. Геологияси. Ўзбекистон Республикаси тупроқларининг ҳосил бўлишида тупроқ ҳосил қилувчи жинслар ва геологик тузилиши алоҳида аҳамиятга эгадир. Ўзбекистоннинг текисликлари, тоғолди ва тоғ массивлари геологик нуқтаи назардан ёш бўлиб, тоғлар учламчи даврнинг охири ва тўртламчи даврнинг бошларидаги алpп бурмаланиши фазасида пайдо бўла бошлади. Шу муносабат билан Палеоген денгизи номи билан юритилган улкан сувлик чекиниб унинг ўрнига тоғлардан емирилиб келган континентал жинслар билан қопланди. Алpп тоғ ҳосил бўлиш фазаси кембрийгача бўлган даврдан давом зтиб

келаётган ва қатор кўтарилиш ва чўкишлар билан алмашиниб турган. Ўзбекистон ҳудудида янги континентал яратма сифатида ҳозирги' релpефни ҳосил қилди. Каледон ва герцин фазаларининг ётқизиқлари тоғларнинг юқори қисмларида ер юзига яқинлашиб устини тупроқ ҳосил қилувчи юпқа элювий ва делювийлар қоплайди. Бу жойларда қадимги чўкинди жинслар охактош, қумтош ва сланецлар билан бир қаторда отқинди жинслар - порфирлар, гранитлар, гранодиоритлар ер юзига чиқиб ётади ва мураккаб тупроқ структура қоплами (ТСК)ни ҳосил қилади. Эоцендан бошлаб учламчи давр охиригача давом этган денгиз трансгрессияси Устюрт, Жануби-Ғарбий Қизилқум, Девхона платоларида, Сулгонузтоғ, Бўкантов, Томдитов, Кулжуктов каби қолдиқ-тоғларининг ёнбағирларида чўкинди жинслар қопламини ҳосил қилди. Учламчи давр жинслари ўртача юксакликдаги тоғларнинг ёнбағирларини эгаллайди. Помир ва Тян-Шан тоғ системаларини кўтарилиши билан Орол-Каспий орасидаги қолдиқ денгизнинг чекинишига ва уларнинг ўрнида континентал чўкинди-жансларнинг тўпланишига олиб келди. Тоғ бурмаланиши тўртламчи даврда ниҳоятда авж олиб юксак тоғлар ҳосил бўлди. Тоғлардан емирилиб келган қалин элювиал-пролювиал жинслар Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Қашқадарё каби дарёларнинг аллювиал текисликларигача етиб борди. Тектоник жараёнлар паст тоғлар, адирлар, пастқамликлар ва текисликларни ҳам континентал жинслар билан қопланишига олиб келди. Нагижада дарё тўри террасаларни ҳосил қилди ва бу террасаларда чўкинди маҳсулотлари тўплана борди. Ўзбекистоннинг катта қисмини эгаллаб ётган тўртламчи даврнинг континентал жинслари турли литологик таркибга эга бўлиб, тоғлардан текисларга томон табақаланиб, ўзгариб, нураб боради. В.Н.Вебер ўзининг машхур " Фарғона қуруқ делpталарининг миграцияси" (1932) номли асарида Фарғона водийсида дастлаб пайдо бўлган тоғ тизмаларидаги ёйилмаларнинг ўрни ўзгариб турганлигини илмий асосда тушунтириб берди. Ётқизиқлар ёйилмаларининг юқорисидан пастга томон тартиб билан:

харсангтош, шағал, қум ва соз жинсларидан иборат табақалашиб жойланиши содир бўлади. Бу жараён биринчи марта Копетдоғёни қия текисликлари мисолида А.П.Павлов (1903) томонидан тасвирланган эди. Тоғолди крияликлари ва конуссимон ёйилмаларнинг ўрта қисмлари дағал ва қуйи қисмлари майин жинслардан ташкил топган. Тоғолди лёсс ва лёсссимон жинслардан иборат тўлқинсимон релpеф шаклларининг тузилиши янада мураккаб. Ю.А.Скворцов Чирчиқ-Ангрен ва Қашқадарё тоғолди қия юксакликларини "тошкент", Мирзачўл ва Қарши чўли каби қияликларни "мирзачўл" яруси яратмаларига киритади, "Тошкент" цикли яратмаси тоғолдида тектоник кўтарилишга кўпроқ тортилган ва ўйилиб кетган, қуйи қисмлари эрозия натижасида турли даражада емирилган. Усти қалин лёсс ва лёссимон жинслар билан қопланган, айрим жойларида бу жинслар юпқа, шу жойларда баoзан учламчи ва бўр даври қумтош ва конгломератлари чиқиб ётади. "Мирзачўл" цикли нисбатан пастроқ жойларда яратилган бўлиб, юзаси унча ўйилмаган ва юзаки қараганда лёссимон текисликларга ўхшайди. М.А.Панков (1962) "мирзачўл" яруси жинсларининг генезиси ғоят хилма-хил экарлигини аётади. Ю.А.Скворцов (1949), Н.А.Когай (1969), Г.Ф.Тетюхин, О.И.Исломов (1966), О.Ю.Пословская (1961) "тошкент" ва "мирзачўл" ётқизиқлари орасида принципиал фарқни ажратмаганлар, В.Б.Гуссак ва Носировлар (1961) эса "тошкент" цикли лёсс, "мирзачўл" цикли лёссимон созлардан ташкил топган деб таoриф қиладилар. М.А.Панков (1962) ва А.Расулов (1969) лар бўйича лёссимон жинслар лёсслар сингари йирик чангга бой, лёссга ўхшаса-да лёсс эмас. Баoзан эса қайта ётқизилган лёсс учрайди. Б.А.Федорович (1950), Н.В.Кимберг (1968), А.С.Кесс (1959) ва бошқалар чўлдан чангсимон жинсларнинг учйб тоғолдида тўпланишини махсус тадқцқотлар бидан исботлаганлар. Лёсс чўлда учрамайди. Тоғ этакларида юпқа, тоғлариинг юқорисига томон маoлум баландликкача қалинлашиб боради. Тоғолди текисликларида тўртламчи давр жинслари жуда мураккаб бўлиб, сув-эрозия-аккумулятив, эол-аккумулятив ва тектоник жараёнларни

бошидан кечирган. С.А.Кушнарp (1937), Н.В.Василpковский (1935) ва бошқаларнинг фикрларига кўра адирлар тўртламчи давр дислокацияси натижасида яратилган. Баoзи ҳолатларда тўртламчи давр тектоникаси натижасида баoзан тўртламчи давр жинслари сиқилиб кўтарилган бўлса, (Фарғона адирлари) бошқа ҳоллар (Ҳисор тоғ этакларида)да учламчи давр жинслари бундай ўзгаришларга учраган. Адирлар бир жонда қалин лёсслар билан қопланган (Шарқий Фарғона), бошқа жойларда улар юпқа ёки умуман учрамайди (Ғарбий Фарғона). Бунинг сабаби, содир бўлиб турадиган кучли шамоллар нуранди маҳсулотларнинг тўпланишига имкон бермайди. Тўртламчи давр маҳсулотлари Ўзбекистоннинг тоғолди қия текисликларида, дарё водийлари ва делpталарида қосил бўлган. Тоғолдининг дарё ўзанларида шағал-қум, I ва II ўзанусти террасаларида 2-3 м қалинликдаги соз-қумлоқ жинслардан ташкил топган. Юқори террасалар эса лёсс ва лёссимон жинслар билан қопланган. Дарё водийларида қумлоқ-соз жинслар ҳосил бўлгаи. Текисликларнинг кўп қисмида дарёлар туб жинсларни кесиб ўтган. Делpталарда ўзанёни қум-қумлоқ, ўзанлараро пастликлар қумлоқ-соз жинслардан ташкил топган бўлиб қалинлиги 5-10 м (Зарафшон, Қашқадарё) ва ундан ҳам кўп (Амударё делpтаси). Аллювиал водийлар 1-3 м қалинликда агроирригацион ётқизиқлар билан қопланган, кесмаси бир хил гранулометрик таркибли (қатламлашмаган), чириндили, ғовак тузилишга эга эканлиги билан оналик жинсдан ажралиб туради. Қизилқум ва Марказий Фарғонадаги қумлар тўртламчи давр аккумулятив яратмалари ҳисобланади. Температура ва намликнинг фасллар ва сутка давомида кескин ўзгариб туриши, майин жинсларнинг олиб кетиб турилиши қумда нурашни кучайтиради, доналар бир-бирига боғлана олмайди ва кучли шамолларда кўчиб юради. Иқлими. Ўзбекистон шимолий яримшарнинг қуруқ субтропик иқлим поясида жойлашган (Герасимов, 1933; Алисов ва бошқа, 1952) бўлиб,

суткалик ва йиллик температуранинг амплитудасининг катталиги, ёғингарчиликнинг қиш-баҳор ойларида кўп ёғиши (даврийлиги) билан ажралиб туради. Баҳордан ёзга ўтишда ҳарорат кескин ортади, қурғоқчилик тез бошланади, ўсимликлар вегетацияси ва тупроқ яратилишида муҳим бўлган нам ва илиқ баҳор билан иссиқ ва қуруқ ёз каби иккита биологик ва гидротермик режимларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Е.П.Коровин ва А.Н.Розанов (1938)ларнинг фикрича илиқ нам баҳор Ўрта Ер денгизи бўйининг иқлимига, қуруқ иссиқ ёз Ўрта Ер денгизининг ички, материк иқлими учун хосдир (Эрон, Сахрои Кабир, Арабистон). АН.Бабушкин (1957)нинг фикрича жанубда тоғларнинг кўтарилиб туриши, шимоли арктик ва мўoтадил кенгликларнинг совуқ ҳавосига очиқлиги натижасида йилнинг совуқ даврида умумий ҳароратнинг пасайиши ўлкамиз иқлимини мўoтадил зона иқлимига яқинлаштиради. Кўрсатилган далиллар ҳудудимизни ўзига хос тупроқ-иқлимий провинцияга ажратишни тақозо қилади (Герасимов,1933; Коровин, Розанов.1938). Ҳозирги замондаги қабул қилинган қарашларга кўра Турон тупроқ- илмий провинциясига Қизилқум, Қорақум, уларга ёндош бўлган тоғолди қияликлари, тоғолди, Тянp-Шанp системасининг ғарбий, жануби-ғарбий тармоқлари, Помир-Олойнинг ғарби ва Копетдоғ киради. Устюрт платоси ва Қуйи Амударё Марказий Қозоғистон ва Турон провинциялари орасидаги ўтма област ҳисобланади. Ўзбекистон ҳудуди меридионал йўналишда 920 км (37°12, - 45°30 шим.кенг.) масофага чўзилганлигидан иқлими шинолдан жанубга томон ўзгаришларга учрайди. Ўэбекистон иқлимининг ривожланишига тоғ тизмалари, ёнбағирларнинг экспозицияси ва жойнинг абсолют баландлиги таoсир қилади. Ғарбий, ҳоким ҳаво массаларига рўпара турган ёнбағирларнинг маoлум баландлигигача ёғингарчилик ортиб боради, ҳоким массаларига тескари ёнбағирлар ёғингарчиликни кам олади. Юқоридагиларга мувофиқ Ўзбекистонда Турон экстраарид иқлимидан иборат битта чўл иқлим зонаси ва

Турон иқлимнинг тоғ иқлим пояси ажратилади. Қурғоқчилик даражасига кўра улар арид, субгумид ва гумид-субнивал иқлимларга ажратилади. Турон текислиги (эктраарид), тоғолди ва қия текисликлар (арид), паст тоғлар, ўртача юксакликдаги тоғлар (субгумид) ва юксак тоғлар (гумид-субнивал) каби геоморфологик районлар иқлим пояслари билан корреляция қилади. Экстраарид иқлим Ўзбекистон текисликлари учун хос бўлиб, йиллик ва суткалик ҳарорат амплитудаси катта, ёзи иссиқ, қуруқ, булутсиздир. Қуёш радиациясининг интенсивлиги ва ҳавонинг қуруқлиги буғланишнинг катта бўлишига олиб келган. Сув юзасидан йиллик бугланиш Нукусда 1350 мм, Запорожскийда 1700 мм, Байрамалида (Шеробод билан бир хил кенгликда) 2764 мм. Ёғингарчилик ўртача 100 мм миқдорда бўлиб, асосан қиш ва баҳорда бўлади. Демак, йиллик ёғин миқдоридан йиллик бугланиш бир неча марта ортиқ, сизот сувлари чуқур (автоморф) шароитда тупроқ намлиги терлайдиган сув режими типини ҳосил қилади. Сизот сувлари ер юзига яқин бўлган шароитда шўрхокланиш жараёни авж олади. Экстраарид иқлимли Бухоро, Қоракўл, Қуйи Амударё. Қуйи Сурхондарё ва Марказий Фарғона воҳалари қадимдан суғориб деҳқончилик қилиб келинаётган ана шундай жойлардир. Суғориш натижасида тупроқнинг устки қатламида ўзига хос микроиқлим пайдо бўлади. Воҳаларда суғориладиган ер устининг ҳарорати чўлдагидан 14°- 15° кам, ни сбий намлик ортиқ бўлади. Ер устидан 2 метр баландликда эса бу фарқ йўқолади. Арид иқлим пояси тоғолди қия текисликлари ва паст тоғларни ўз ичига олади ва экстраарид иқлимдан аридлик ва континенталликнинг кам ифодаланиши билан фарқ қилади. Ўсимликлари эфемер-эфемероидлардан иборат. Ёғингарчилик чўлдагидан 2-3 марта ортиқ, ёғин доври Турон провинцияси учун хос, ҳаво намлиги ва булутлилик кўп ва буғланиш оздир. Арид иқлимли районларга Тошкент, Мирзачўл, Китоб-Шахрисабз, Фарғона водийси тоғолди воҳалари киради. Субгумид иқлим пояси ўртача баландликдаги тоғларни эгаллайди. Бу

тоғларда бутали дашт ва сийрак арча ўрмонлари ўсади, ҳарорат арид иқлимли жойлардан паст, ёғин ортиқ (600-800 мм дан 1000 мм гача) ҳавонинг ўртача ҳарорати 8-11°С. Нам ҳаво етиб бораолмайдиган тоғларда гумидлик даражаси оз. Ёзги ёғингарчилик максимуми бу жойларда кечикиб келади, натижада ёзда ҳам ёғин бўлади ва ксеротермик фаза кам ифодаланади. Гумид-субнивал иқлим поясига кирувчи сув айирғичлар, тоғ ёнбагирларининг ҳаво ҳарорати янада пастроқ, ёғин кам бўлишига қарамай намгарчилик ортиқдир. Ўсимликлари. Ўзбекистон ўсимликларининг кўп турларини Ўрта Ер денгизи бўйи субтропикларидан келиб чиққанлигини эoтироф этилади (Коровин, Розанов, 1938). Ўсимликлар ер юзининг тузилиш, тупроқ-иқлимий шароитига кўра текисликларда субстрат (тупроқ ва жинслар)га, тоғларда тупроқ-иқлимий минтақаларга, кўра яратилган. Гипсли чўлда шувоқ, шўра-буюрғун, боялич, гипсофитлардан тошбуюрғун ўсиб ётади. Лёссли қия текисликларда баландлик минтақасининг қуйи қисми учун хос бўлган қисқабаргли қиёқ, пиёзбошли ялпиз (мятлик) ёзгача гуллаб уруғ беради. П.К.Овчинников (1940) бу ўсимликлар ассоциациясини паст бўйли (қиёқ-ялпизли) ўтчил чаласаванна деб атаган, эфемер ўсимликлар ҳам шу қаторга киради. Скелетли майин, гипслашган жинслар устида қиёқ-ялпиз ассоциацияси ўрнини эфемер ўсимликлари аралаш шувоқ эгаллайди. Эфемер-эфемероид ўсимликлар мезофил шароитда, мезотермик фазада жуда қалин ўсиб юқоридаги ўн сантиметрли қатламда қалин чим қосил қилиши билан чўл ўсимликлар ассоциациясидан ажралиб туради. Ўсимликларнинг юқоридаги хоссалари оч тусли бўз тупроқлар кесмасининг яратилишида муқим аҳамиятга эга. Янада юқорироқда эфемер-эфемероидларга кечроқ вегетация қиладиган соябонгулдошлар Phlomis tapsoides, Ph. bucharica, Cousinia resinosa, Psorolia dmpacea ва бошқ. кўпшлиб ўсади. Тўқ тусли бўз тупроқлар поясида паст бўйли ўтчил ўсимликлар ўрнини

баланд бўйли ўтчил ўсимликлар эгаллайди. Уларнинг вакиллари Agropyrum truchophorum, Hordeum bulbosmn, Ferula Jaeschkeana sovina ва бошқалар, пирей-ўтлоқли тоғ қуруқ дапгга деб ҳам юритилади. Пирей-ўтлоқли ўсимликлар, ассоциацияси ёздаги қурғоқчилик даврида ўсишдан тўхтайди. Бу ўсимликлар Эрон, Олд Осиё, Юнонистон, Италия, Испанияда ҳам турқалгандир. Дағал скелетли, шағ а лли ва тошли жинсларда тоғ ксерофи т лар и тарқалган. Улар Нурота, Туркистон, Кўҳитонг ва Боботоғларнинг бутали дарахтли зонасида ҳам турқалган. Чалабута ўсимликларининг барглари тиканга айланиб кетган, яримшарсимон ёки ёстиқсимон: Acantholimon, Acantbophylmn, Gepsophia ва бошқалар. Шинолда 1400 метрда, жанубда 2000 метрда пирей-ўтлоқи ўсимликлар орасига ўрмон-бутали ўсимликлар кириб келади. Демак. ўрмон-бутали ўсимликлар айрим парчалар сифатидагина ҳосил. бўлган дейиш мумкин. Ўрмон ўсимликларидан арча (можжевелpник) энг кенг тарқалган. Унга учқат, тубулға, четан, зирк ва бошқалар қўшилиб ўсади. Улар орасида салқин севувчи ўтлар, ёхуд мўхлар тарқалган. Ғарбий, сернам ёнбағирларда баoзан арчазорлар ўрнини юнон ёнғоғи, заранг, терак, мевалилар эгаллайди, Арча Чотқолда 2200 м, Туркистонда 2600 м, Ҳисорда 3000 м юксакликда тугайди. Ўзбекисконнинг юксак тоғ минтақаси ўсимлик турларага камбағал бўяиб топчоқ, қилтаноғ, <ули каби бопюқлилар тарқалган. Наи тупроқларда ва водийларда чаёнўт, наврўзгул, - айиқтовон каби алpп ўтлоқларига хос ўсимликлар ўсади. Дарё водийларида ботқоқ қиёғи, ўтлар, терак, қорабароқ, юлғун, қамиш, қўға кабилар ўсади. Юқорироқ, террасаларда пирей, қизилмия, кендир, янтоқ ўсади. Аммо бу жойлар ҳозир шоли ва пахта майдонлари билан банд бўлиб бормоқда. Ўзбекистоннинг воҳалари ва баҳорикор ерларида маданий ўсимликлар

ўстирилади. Воҳаларда боғ-роғлар, пахта, беда, буғдой, полиз экинлари баҳорикор ерларда буғдой ва арпа етиштирилади.

Адабиётлар: Составление и использование почвеннқх картография. Под. ред. А.Д. Кашанского, Москва: Агропромиздат, 1987. 20-28-бетлар. Евдокимова Т.И. Почвенная сҳемка. Москва, МГУ, 1987, 6-234-бетлар. www . ziyonet . uz www . QMII . uz Кузибоева О. Тупроқшунослик» фанидан ма ър узалар матни

Похожие

Тупроқ пайдо қилувчи омиллар, уларни ўрганиш ва ифодалаш

Тупроқ эрозияси ва унга қарши тадбир

Тупроқ дегумификацияси ва ундаги гумус холатини тиклаш

Тупроқларни таснифлаш

Ўртача юксак ва юксак тогларнинг тупроклари