Тупроқларни таснифлаш - Геология - Рефераты

Тупроқларни таснифлаш

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

Тупроқларни таснифлаш Режа: 1. Тупроклар таснифи 2. Тупроқ таснифининг рус мактаби 3. Тупроқлар таснифининг Ғарбий Европа мактаби

Узоқ йиллардан буён турли олимлар томонидан турли мамлакатларда тупроқ таснифи олиб борилишига қарамай жаҳонда ягова қабул қилинган тасниф ҳам, илмий принцип ҳам мавжуд эмас. Тупроқшунослик буйича жаҳонда етук мутаҳассисларнинг мавжудлигига қарамай тупроқ таснифининг турли миллий системаси турли услубиётга эга. Тупроқни таснифлаш тупроқ қопламининг давомийлиги ва дискретликнинг йўқлиги; турли тупроқлар орасида намлик, шўрланиш, чиринди миқдори эрозияланиш каби параметрлардаги ўтма шаклларнинг кўплиги; тупроқ хоссаларининг вақт ва фазовий (горизонтал) вариабиллиги, тупроқ хоссаларининг вақт (сутка, фасл, кўп йиллик, аср) давомидаги динамикасининг катталиги, тупроқ кесмасидаги реликт ва ҳозирги замон белгиларини қосил қилувчи табиий тупроқ эволюциясининг узоқ давом этганлиги; шароитнинг турли- туманлиги, тупроқдан фойдаланиш технологияси ва турлари билан боғлиқ антропогеи таoсирларга нисбатан тупроқ реакциясининг ҳар хиллиги; жаҳон тупроқларининг ва уни ўрганиш даражасининг турли туманлиги; тупроқ қопламининг горизонтал вариабиллигини камайтириш, гомогенлик ва экологик мослашувга келтириш учун одамларнинг хўжалик фаолиятида олиб борган сай-ҳаракатларига боғлиқ. Илмий тадқиқотларнинг интенсивлигига қарамай тупроқшунослик ҳозиргача юқоридаги назарий ва амалий қийинчиликларни бартараф этаолгани йўқ. Тупроқларнинг таснифи умумий ва амалий қисмларга ажратилади. Умумий таснифлаш одамларнинг тупроққа таoсири

ҳисобга олинмаган ҳолда амалга оширилади. Амалий таснифлаш эса ердан фойдаланишнинг талабига қишлоқ хўжалик экинларини экиш, ерни мелиорациялаш, ҳосилдорликни ошириш, инженерлик ишларини олиб бориш кабиларга кўра тузилади. Умумий таснифлаш кўп мақсадли бўлиб, ҳар қандай амалий мақсадларни назарда тутади. Бунда тупроқнинг комплекс хусусиятлари генезиси, яoни пайдо бўлиши ва эволюцияси ҳисобга олинади (2-жадвал). Тупроқ таснифининг рус мактаби В.В.Докучаевнинг илмий тадқиқотлари билан боғлиқ. В.ВДокучаев тупроқ таснифини тупроқ қесмаси, тузилиши ва генезиси учун муҳим аҳамиятга эга бўлган литогенези ва тупроқ ҳосил бўлиш жараёнининг нисбатига асосланиб тузган эди. Н.М.Сибирцев ҳамма тупроқларни учта синфга, синфлар ичида тупроқ типларига ажратади. 2-жадвал. Тупроқлар таснифи (В.М.Фридланд, 1979). Тупроылар таснифи Кимёви й Умумий Амалий Петрограф ик Табиий Интеграл - миыдорий Дифференциал миыдорий Генетик Ъар турли Бони- тиров - кала ш Баъо -лаш Агро ишла б чиыа- риш Мел иора -тив Сани -тар Махсус Таянчл и

В.В.Докучаевнинг тупроқ ҳосил қилувчи омиллар ва илғор омилни ажратиш ҳақида таoлимоти қатор таснифий схемаларни ишлаб чиқишда кенг фойдаланилмоқда. Н.Г.Вқсоцкий (1906) тузган тупроқлар таснифи гидротермик режимнинг хусусиятига асосланган бўлиб, И.П.Герасимов, А.А.Завалишин ва Е.Н.Ивановлар (1939) томонидан ривожлантирилди. С.А.Захаров (1927) тупроқ яратувчи омилларни ҳисобга олиб тупроқларни систематикага солди. П.С.Коссович (1911) биринчи марта тупроқларни эволюцион-генетик таснифлашга ҳаракат қилди. К.К.Гедройц (1925) алмашинувчи катионлар миқдорига аоосланган тупроқ типларини ҳосил бўлиш системасини тузди. Е.Н.Иванова ва Н.Н.Розов (1966-1967) лар тупроқлар таснифининг батафсил схемасини тавсия қилдилар. Унда 10 та тупроқ синфи мавжуд бўлиб, вертикал бўйича биофизик-кимёвий тупроқ группалари, горизонтал бўйича намланиш қаторлари берилган эди. В.Р.Волобуев (1964) органоминерал реакция типини тупроқлар таснифининг энг юқори таксономик даражаси сифатида ажратишни таклиф қилди. М.А.Глазовская (1966, 1972) юқори таксономик даражада тупроқни оксидланиш-тикланиш шароити ва тупроқ кесмаси реакциясининг типларини ажратиб булар асосида 11 геокимёвий ассоциацияга бўлади. Иккинчи даражада тупроқ ҳосил бўлиш жараёнларининг илғорлик ҳолатига кўра 27 тупроқ генерациясини

ажратди. Учинчи таксономик даражада тупроқ кесмаси тузилишининг типига кўра 37 тупроқ оиласига бўлинади. Тупроқ оиласи доирасида тупроқ типи ажратилади. В.А.Ковда ва унинг шогирдлари (1966, 1968, 1973, 1977) П.С.Коссович ва Б.Б.Полқнов таoлимотларидан фойдаданиб тарихий-генетик тупроқ таснифини туздилар. Унда жаҳон тупроқларини тупроқ-геокимёвий формацияга, тупроқ-стадиал группага, тупроқ-иқлимий фацияга ва тупроқ типларига ажратилди. И.П.Герасимов (1975) элементар тупроқ жараёнлари систематикасига асосланган тупроқ таснифини ишлаб чиқди. В.М.Фридланд (1980, 1981) таснифий схемасига кўра дунё тупроқлари синлитоген, органоминерал, постлитоген, торфли синорганотен, торфли посторганоген устунларга бирлаштирилган. Ҳар бир устун бўлимларга (28), бўлимлар қаторларга (53) ва улар ўз навбатида катта типлар ва типчаларга бўлинади. Дунё тупроқларининг умумий схемасини тузиш бўйича энг сўнгги ҳаракат Б.Г.Розанов (1981, 1982)нинг тадқиқотларига тегашлидир. Б.Г.Розановнинг дихотомик системасига кўра дунё тупроқ олами, тупроқ ҳосил бўлишига кўра табиий ва сунoий кичик тупроқ оламларига бўлинади. Сўнгра тупроқ шохчалари - тупроқ кичик шохчалари ажратилади. Навбатда тупроқ синфлари, тупроқ кичик синфлари, тупроқ бўлимлари, тупроқ кичик бўлимлари ва нихоят тупроқ тартиблари бўлинади. Рус тупроқшунослик мактаби, шундай қилиб, тупроқ таснифининг аниқ схемасини тузиш учун турли-туман усуллардан фойдаланганлигига қарамай ҳамма усулларда тупроқ-генетик

концепция ривожлантирилиб борилади. Тупроқ таснифининг АҚШ мактаби содда ва қарама-қарши йўналишларни бошдан кечирди. М.Уитни раҳбарлигида биринчи марта тупроқ-картографи к ишлари амалга оширилди. Бунда мамлакат 13 та провинцияга ажратил ди ва улар орасида тупроқ сериялари бўлинди. 1912 й. Ж.Коффи АҚШ тупроқларини бешта бўлимга ажратди. 1922 й. К.Ф.Марбут, 1928 й. К.Шоу тупроқларнинг таснифини туздилар. 1938 й. М.Болдуин, Ч.Келлог, Ж.Торплар, Н.М.Сибирцев ва Я.Н.Афанасpевларнинг принципларига асосланган тупроқлар таснифининг зонал схемасини ишлаб чиқдилар. Унда тупроқлар зонал, азонал ва интразонал қаторларга ажратилиб, ҳар бир қатор ўз навбатида катта тупроқ группаларига бўлинади. Қатор мамлакатлар, жумладан, Туркия тупроқшунослари ҳам юқоридаги тупроқ таснифини қабул қилдилар. 1975 й. Гай Д.Смит рахбарлигида Р.Тавернpе, П.Лееманс ва Ер Департаменти Тупроқ Хизматининг бир группа олимлари иштирокида "7-Тахмин" номи билан ишлаб чиқилган тупроқларнинг янги тасниф системаси қабул қилинди. Бу системага кўра қатор, кичик қа т ор, катта группа, группача, оила ва серия каби олти т а таксономик бирликлар қатори ажратилди. Тупроқ яратувчи диагностик белгилар ёки диагностик қатламларга кўра алpфисоллар, аридисоллар, энтисоллар, гистосоллар, инсептисоллар, моллисоллар, оксисоллар, сподосоллар, ултисоллар, ветисоллар каби юқори даражадаги ўнта қатор

ажратилди. Тупроқлар таснифининг Ғарбий Европа мактаби В.В.Докучаев ғоялари таoсирида ривожланди. 1964-1967 йилларда Ж.Обер ва Ф.Дюшофур рақбарлигида юқори таксономик даражадагн 12 та тупроқ синфлари ажратилди. Германияда Э.Романн, Г.Штремме, В.Кубиена кабиллр тупроқларни литосфера трансформациясининг маҳсули сифатида тасаввур қилдилар ва таснифлашнинг бўлим – синф – тип – типча сингари таксономик даражаларини ажратдилар. Асримизнинг 60-йилларида 1:500000 харитасининг лойиҳаси учун ҳаракатлар тупроқларни Халқаро даражада систематикалаштиришга киришилди. Натижада 1974 й. 26 тупроқ группаси, 106 тупроқ бирлиги ажратилди. 1987 й. эoлон қилинган янги систематик рўйхатда эса 27 тупроқ группаси, 144 тупроқ бирлиги мавжуд эди. ФАО/ЮНЕСКО ёрдамида ЮНЕП ташаббуси билан Халқаро тупроқшунослар жамияти тупроқлар таснифининг халқаро рефератив базасини ишлаб чиқишга киришдилар. Ўзбекистон тупроқларнинг таснифи рус тупроқшуносларининг ғоялари асосида ривожлантириб борилди. Ўзбекистоннинг тупроқларини таснифлашда бўз тупроқларнинг тоғолди ва паст тоғларнинг тупроқлари эканлиги, Ўзбекистон ҳудуди қуруқ субтропик иқлим поясида жойлашганлиги, кенглик зоналари ва

вертикал минтақаларнинг автоморф тупроқларига мувофиқ, келувчи гидроморф ва ўтма тупроқлари мавжудлиги, суғрриладиган тупроқларнинг инсон таoсирида ўзгариши билан бирга зонал хусусиятлари сақланиб қолган алоқида тупроқ типи деб ажратиш асосий ҳолатлар деб қаралади. Туркистон (Ўрта Осиё)да дастлаб К.Д.Глинка (1908-1910) текислик ва тоғ тупроқларини ажратган эди. Бу фикр Н.А.Димо, С.С.Неуструев, И.П.Герасимовлар томонидан ривожлантирилди. Туркистон (Ўрта Осиё) текисликларида 1931 йили И.П.Герасимов бнр қатор тупроқ яратилиш жараёнларини ажратди. Бу жараёнларга кўра Туркистон (Ўрта Осиё) суббореал иқлим поясига киради ва уиинг чекка жанубидир деган фикрга асосланган. Кейинроқ И.П.Герасимов (1983), Е.Р.Коровин, А.Н.Розанов (1938) Б.В.Горбунов, Н.В.Кимберг, С.А.Шувалов (1941) Ўзбекистон тупроқларини тасниф қилишда унинг субтропик табиатини асос қилиб олдилар. Е.Н.Иванова ва Н.Н.Розовлар (1960) эса субтропик иқлим яратилиши синфига бўз ва жигарранг тупроқларгина киради деб сур-қўнғир ва тақирли тупроқларни эса суббореал тупроқ яратилиш группасига қўшиб юборганлар. Қатор мақола ва монографияларда бундай ҳато тушунчанинг асоссиз исботлаб берилди. Қандай минтақада бўлмасин ва ёғин миқдоридан қатpий назар бир-биридан кескин ажралиб турадиган нам илиқ баҳор ва қуруқ иссиқ ёз каби икки хил вегетация фазасининг ҳукумронлиги арид ва гумид поясларда тупроқ яратилиши жараёнини белгилаб беради.

Турон фациясидан қар қандай тупроқ-иқлим поясларидаги субтропик тупроқ яратилиш жараёни учун хос бўлган нарса алюмо- ва ферросиликатларнинг парчаланиши ҳамда тупроқ кесмаси ўрта қисмининг темирланишидир. Тупроқ минерал қисмининг ўзгариши ҳақида тўхталиб Н.А.Димо (1915) тупроқ горизонтининг ичидаги нурашга катта эoтибор берган эди. Қизилқум, Сандиқли, Устюрт, Қарши ва Карнабчўл кабиларда скелетли ва умуман қумли чўлда соз (глинасимон) маҳсулотларнинг нураши ҳамда қўнғир раигли зичлашган қатлам ҳосил бўлиши қайд этилди. Қумли чўлнинг кучли ишқорий шароитида SiО 2 ҳаракатчан ҳолатга келади ва нисбатан пастки қатламларда кремнезём гидратларидан иборат қатқалоқ чўкмаси пайдо бўлади. Алюмосиликатлар ва қисман SiО 2 нинг нураб (полуторнқш) оксидларнинг нисбатан тўпланиши бўз-кўнғир, бўз ўрмон қўнғир тупроқларида ҳам кузатилади. Мезокермик фазада автоморф тупроқларнинг сувда эрийдиган тузлари ювилади, тупроқ эритмаси билан сингдирувчи комплекс орасида ўзаро алмашиниш содир бўлади, арид шароитда синдирувчи комплексдан Na + , қисман, Са +2 Мg +2 сиқиб чиқарилади; гумид шароитда эса унга Н + киради, гумуснинг ва биологик жараёнларнинг активлиги ортиб тупроқнинг алюмосиликат қисмида кимёвий нураш содир бўлади. Ксеротермик фазада моддалар деярли юқорига ҳаракат қилиб бошлайди, шўрхокланиш, СаСО 3 тўпланиши содир бўлади. Сингдирувчи комплексга (Н + ўрнига) арид шароитда Na + , гумид шароитда Са +2 киради. Б иологик жара ё нлар тўхтайди ёки

секинлашади. Карбонатли ва карбонатсиз шароитда тупроқ яратилиши ва нураш жараёнлари ҳар хил кечади. Карбонатли муҳитда ишқорлар, ишқорий ер металлар ва углевод тузлари ювилади ва (полутора) оксидлар охирги маҳсулот сифатида тўпланади. Гидрослюда бейделлизацияга учраб посқгорскит ҳосил бўлиши ҳам аниқланган. Кейинги этапда алюмосиликат таркиби қайта грутшалашади, асослар билан бирга кремнезем ҳам вдвилиб тушади. Натижада глиналашган қўнғир горизонтда оксидлар (асосан Ғе 2 О 3 ) кўпаяди, гидрослюда каолинитгача парчаланади. Узоқ вақт илмий мунозаралар ва текширишлардан сўнг Ўзбекистоннинг чўл (текислик) қисмида қумли, созли ва тошлоқ чўлларга мос келувчи қумли чўл, тақирлашган ва бўз-қўнғир туироқлар тарқалган деган хулосага келинди. Органик моддаларнинг яратилиши, минерализацияси, синтези, иссиқлик, ҳаво ва сув режими алоҳида хусусиятга эга бўлган агроирригацион яратмали қатламнинг пайдо бўлиши, биологик фаол элементларнинг кўпайиши кабилар суғориладиган тупроқларни алоҳида воҳа тупроқ типи сифатида ажратиш имконини беради. Бу масалалар билан М.А.Орлов (1933, 1934, 1937, 1947), А.Н.Розанов (1951), С.Н.Рижов, К.Б.Саакянц (1958), Е.Н.Иванова, Н.Н.Розов (1960), Б.В.Горбунов, Н.В. Кимберг (1962, 1965), Н.Г.Минашина (1987) ва бошқалар шуғулландилар. Чўл зонаси сугғрилганда минерализация жараёни содир бўлиб чиринди тўпланиши юз берса чириндига бой бўлган тўқ тусли бўз тупроқларда чириндининг камайиши юз беради. Демак чўл зонаси

ва бўз тупроқлар поясида суғориш туфайли тупроққа келиб қўшиладиган органик моддалар ва уларнинг чиришида фарқлар ҳосил бўлади. Шунинг учун воҳа тупроқларини таснифлашида уларнинг зонал хусусиятлари билан бир қаторда зоналараро хусусиятлари (автоморфлиги, гидроморфлиги) ва деққончилик таoсирида ўзгариш даражаси ҳисобга олинади. Б.В.Горбунов, Н.В.Кимберг (1962), Б.В.Горбунов (1965) Ўзбекистонда суғориладиган тупроқларни чўл зонасининг ўтлоқ-воҳа тупроқлари, чўл зонасининг ботқоқли-ваҳа тупроқлари, тақир-воҳа тупроқлари, бўз тупроқли пояснинг ўтлоқ-воҳа тупроқлари, бўз тупроқли пояс ботқоқ-воҳа тупроқлари, бўз-воҳа тупроқлари каби типларга бўладилар. Воҳа тупроқлари иккита асосий принц и пиал стадияда ривожланишни ўз бошидан кечиради. Биринчи стадияда воҳа тупроқлари ўзида табиий тупроқ типи белгиларини сақлаб туради. Чунончи бўз-қўнғир тупроқлар хайдалганда юқоридаги қатқалоқсимон қатламлашган бўз рангли қатлам бузилади, аммо тўқ қўнғир рангли зич карбонатли қатлам кам ўзгаради, чиринди миқдори ҳам деярли ўзгармайди. Иккинчи стадияда my тупроқ учун хос бўлган морфологик, кимёвий, физикавий ва бошқа хоссалар пайдо бўлади. Чунончи сизот сувлари чуқурда жойлашган чўл зонасининг воҳа тупроқларида гипссиз, карбонатсиз бир хил бўз рангли қатламлашмаган тупроқ кесмаси мавжуд бўлади. Қўриқ тупроқларга нисбатан чириндисининг умумий заҳираси кўп,

чириндили катлам вужудга келади. Суғориш таoсирида тупроқ даврий равишда намланиб турганлигидан тупроқ яратилишига оналик жинсининг таoсири озаяди. Сур-қўнғир, тақир ва қумли чўл тупроқлари тупроқ яратувчи оналик жинс таркибига кўра бўлинар экан, воҳа тупроқларида бундай жинсларнинг таoсири озайганлигидан бир типли шароит пайдо бўлади ва уларни бирлаштириб ягона тупроқ типига киритиш имконияти яратилади. Тақирланиш жараёни чўл зонаси учун хос бўлиб бу зонадаги тақир, тақирли, сур-қўнғир тупроқлар ва қолдиқ шўрхокларнинг усти ёрилиб кетади, қатқалоқлашади. Хатто чўл зонасидаги воҳа тупроқларида ҳам қатқалоқланиш ва кесакланиш содир бўлади. Ташлаб юборилган чўл зонасининг воҳа тупроқлари тақирлашиб қолади. Шуларга асосланиб чўл зонасидаги сизот сувлари чуқурда ётган воҳа тупроқларини тақирли воҳа тупроқлари типиra киритилади. Таснифлаш схемаси тупроқларнинг эволюцион даражасига кўра қайир-аллювиал, алювиал-гидроморф ва элювиал гидротермик қаторлари бўйича жойлаштирилган. Кейинга таксономик даражаси шўрланиш, шўртобланиш ва тупроқ ҳамда уни ҳосил қилган оналик жинсларнинг гранулометрик таркибига кўра ажратилади. Шўрланишига кўра: 1) 2 метр қатламда 0,3 фоиздан оз тузи бўлган шўрланмаган тупроқлар; 2) 100 см дан чуқурда 0,3 фоиздан ортиқ тузи бўлган чуқур шўрлашган тупроқлар; 3) 30-100 см чуқурликда тузга бой шўрхаклашган тупроқлар; 4) 0-30 см чуқурликда максимал миқдорда тузи бўлган шўрлашган тупроқлар

ажратилади. Суғориладиган тупроқларда туз миқдори жуда ўзгарувчан бўлиб, минераллашган сизот сувли шароитда 2 метр қалинликда 0,3 фоиздан оз туз бўлса "ювилган" тупроқлар деб юритилади. Бу миқдордан ортиқ тузли тупроқлар шўрлашган группага киради. Булардан ташқари тупроқдаги тузларнинг таркиби Ю.П.Лебедев (1951) бўйича тасниф қилинади. Тупроқ механик таркиби Н.А.Качинский (1958) таснифи бўйича ажратилади. Тупроқ яратувчи жинслар генетик группаларига кўра қуйидагича бўлинади: 1) элювийлардан иборат, туб жинслар: а) карбонатсиз элювийлар (гранитлар, гранидиоритлар, порфирлар, глинали сланец ва бошқалар); б) охактошли, доломитли элювийлар; в) тузли жинслардан иборат элювийлар (учламчи давр глиналари, мергеллари, қумтошлари ва бошқалар). Элювийлар Качинский шкаласи бўйича майин жинсларнинг қалинлигига кўра яна ажратилади; 2) тўртламчи давр жинслари: а) делювиал; б) пролювиал; в) аллювиал; г) эол каби ғовак жинслар. Ўзбекистондаги воҳа тупроқлари энг қенг тарқалган жой тўртламчи давр ғовак жинслардир. Тўртламчи давр жинслари кўпинча қатламлашган бўлади. Лёсслар ва агроирригацион яратмалар эса қатламлашмагандир.

Адабиётлар руйхати: 1. Алижон Мақсудов Ўзбекистон тупроқлари маърузалар матни. Фаргона 1996 йил 2. www.ziyonet.uz 3. www.NUR.uz

Похожие

Тупроқларни систематикалаштириш

Фойдали қазилма конларининг таснифлаш усуллари

Шўр доғларни ювиш ва ўзлаштириш

Тупроқ дегумификацияси ва ундаги гумус холатини тиклаш

Тупроқларнинг зичланиши ва унга қарши кураш чоралари