Тупроқларни систематикалаштириш - Геология - Рефераты

Тупроқларни систематикалаштириш

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Тупроқларни сис т ематикалаштириш Режа: 1. Тупра қ лар н и си с тема тикалаштириш . 2. Тупроқ номенклатураси. 3. Тупроқ таксономияси. 4. Ту п роқ диаг н ос ти каси.

Тупра қ лар н и си с тема тикалаштириш . Ҳ ар қандай фанда бўлгани каби тупроқшуносликда ҳам илмий тадқиқот қилиш учун тупроқларни маoлум систематикага солиш муҳим аҳамиятга эгадир. Тупроқ Систематикаси - у ёки бу таксоннинг 1 ўзига хос хусусиятлари таққослашга асосланиб тупроқларнинг турли-туманлиги ва улар орасидаги алоқадорликларни аниқлаш ҳақидаги таoлимотдир. тупроқ систематикасининг асосий мақсади Ердаги ҳамма тупроқларнинг тўла систематикасини (таснифини) яратишдан иборатдир. Тупроқ систематикаси тарихий-таққослаш, географик-таққослаш, тупрақнинг эволюцион ривожланиши кабиларга асосланади ва тупроқшуносликнинг ҳамма бўлимларидан фойдаланади. Тупроқ систематикаси у ёки бу тупроқларнинг дунё тупроқ қоплами умумий тизимидаги ўрнини ва ҳолатини аниқлаб беради. В.В.Докучаев, И.М.Сибирцев К.Д.Глинка, Л.И.Прасолов, Е.И.Иванова, Н.Н.Розов, В.М.Фридланд кабилар тупроқ систематикаси соҳасига катта ҳисса қўшдилар. Тупроқ систематикасининг биринчи ва муҳим вазифаси дунё туирокларини сифат жиҳатидан фарқлаш, иккинчи вазифаси жойнинг тупроғига тавсиф беришдир. Демак, тупроқ систематикаси тупроқнинг ялпи аниқлагичи бўлиб, фанга маoлум бўлган ҳар бир тупроқнинг муфассал тавсифини беради. Учинчи вазифаси ўрганилаёттан тупрақнинг мантиқий изчил (кетма- кет), тўла рўйхатини тузиш ва жойни навбатдаги илмий таснифлаш (классификация) га тайёрлашдир. Юқорида айгилган вазифалар номенклатура, таксономия ва тупроқ диагност и каси ёрдамида амалга о ш ирилади. Тупроқ номенклатураси. Ҳозирги кунда дунё тупроқшунослик фанида тупроқ номенклатурасининг ўэ диагностикаси ва таснифига асосланган рус, америка (АҚШ) ва халқаро (ФАО/ЮНЕСКО) йўналишлари мавжуд. Тупроқ номенклатурасининг рус мактабига В.В.Докучаев асос солган

ва ранг хусусиятлари мезон қилиб олган. Кейинги тадқиқотларда тупроқ номенклатурасига унинг ранг ёки бошқа аломатларини ифодалай-диган белгилари қўшиб айтила бошлади. Тупроқшунослик ривожланган сари унинг номенклатураси мураккаблашиб борди. Унинг номига тупроқ хоссалари, ҳосил бўлиш жараёни, генезиси ҳақидаги таoриф қўшиб айтиладиган бўлди. Натижада тупроқ номенклатураси мураккаб ва узундан-узоқ бўлиб кетди, чунки мавжуд номенклатура қоидасига кўра тупроқни номлашда кетма-кет келадиган таксономик даражалар санаб _________________________ 1 таксон - грекча taxis - жойланиши, ҳолати; nomos - қонун дегани бўлиб тасниф бирлигининг номи сифатида системадаги ўрни ва даражасини кўркатади. ўтиладиган бўлди. Масалан: "кам ривожланган дағал скелетли. юпқа қатламли шағалли ва енгил созли охактошли аллювийлар устида ҳосил бўлган типик бўз тупроқ" (Д.И.Тарасов). Бундай номенклатура илмий термин эмас, балки тупроқни тасвирлашга айланиб қолди (Б.Г.Розанов, 1988). Рус тупроқшунослари тупроқ номенклатурасини қисқартириш ва соддалаштириш юзасидан тадқиқотлар олиб бормоқда. Рус тупроқ номенклатураси жаҳон тупроқшунослигига ўз таoсирини ўтказди: "подзол", "чернозем", "серозем", "глей", "солонец", "солончак" каби русча терминлардан халқаро терминлар сифатида фойдаланила бошланди. Тупроқ номенклатурасининг америка (АҚШ) мактаби мураккаб ва қарама-қарши йўлни босиб ўтди. Дастлаб тупроқ-картографик ишларига раҳбарлик қилган М.Уитни таклифига кўра тупроқнинг географик номига гранулометрик таркибини қўшиб номлана бошланди. К.Ф.Марбут рус тупроқ типига мос келувчи "катта тупроқ группаси" (Great soil group) тушунчасини киритди. Асримизнинг 50-йилларига келиб янги, грек-лотин сўз тузилиши принципи асосида тупроқ номенклатурасини тузишга киришилди. Бу янги тизимнинг айрим элементлари халқаро тупроқ номенклатурасига қабул

қилинган бўлса-да, уни жаҳон тупроқшунослига тўладигича қабул қилмади, Халқаро ФАО/ЮНЕСКО тупроқ номенклатураси 1968 йили Австралияда ўтказилган тупроқшуносларнинг IX Халқаро конгрессида тасдиқланган 1:5000000 масштабли дунё тупроқ харитасининг тузилиши муносабати билан пайдо бўлди. ФАО/ЮНЕСКО номенклатурасига кўра тупроқ бирлигининг номи грек, лотин ва рус тилидаги сўз ўзагига "sol" ёки "zem" қўшимчаларини қўшиш ёрдамида ҳосил қилинади. Кичик бирликларни номлаш бирлик номига тулроқнинг асосий хоссаларини аниқлайдиган сўзни қўшиш билан ҳосил қилинади: "флювисол" (fluvisols) - тупроқ бирлигини, -"карбонатли флювисол" (Calcic fluvisols) - тупроқ кичик бирлигини билдиради. Халқаро тупроқ номенклатурасини тузиш масаласи бир неча марта кун тартибига қўйилган бўлиб ҳозирча мунозаралидир. Тупроқ таксономияси. "Тупроқ" сўзи бошқа табиий-тарихий жисмлардан фарқ қилиб обoектга маoлум аниқлик киритади. Янада аниқлик зарурати унга қандайдир қўшимча-киритишни талаб қилади. Бу вазифани таксономик бирликлар тизими ёрдамида ҳал қилиш мумкин. Таксономия грекча "taxis" - тузилиш, тартиб, ёки лотинча "takso" - баҳолаш ва "nomos" - қонун деган сўзлардан таркиб топган. Таксономик бирликлар (таксонлар) обoектнинг муайянлиги, тузилиши ва синфини кўрсатувчи систематика ёки кўрсаткичлардир. Тупроқшуносликдаги таксономик бирликлар табиатдаги тупроқ группаларининг мавжудлигини акс эттирувчи тартибли бир-бирига бўйсунувчи систематик (тизим) категориялардир. Ҳозирги замон тупроқ таксономиясига В.В.Докучаев асос солган бўлиб, бу таксономия тупроқ типи ва унинг ҳосил бўлиш жараёнига асосланган. Тупроқ типи биологик , иклимий, гидралогик ва ўзаро боғлиқлик асосида ривожланадиган тупроқнинг катта группасидир. Тупроқ типи тупроқ систематик бирликларининг асоси, таянчидир. Тупроқ типлари майда

бирликларга бўлинади ва каттароқ бирликларга умумлашади. Типдан йирик бўлган таксономик бирликлар тупроқ таснифини ўрганишда кўриб чиқилада. Тупроқ типи бирлигининг асосий белгилари: а) органик моддалар ва чиринди парчаланиш жараёнининг бир типлилиги; б) Массанинг парчаланнш ва органо-минерал янги яратмаларнинг синтези каби комплекс жараёнларнинг бир типлилиги; в) моддалариинг миграцияси ва аккумуляцияси ҳолатининг бир типлилиги; г) тупроқ кесмаси тузилишининг ва генегетик горизонтлар ҳолатининг бир типлилиги д) тупроқ ҳосилдорлигини оширишга қаратилган мелиорация тадбирларнинг бир типли йўналиши. Тупроқ типи тупроқ систематикаси бирликларининг таянчи ўлароқ ҳамма жойда қабул қилинган. Масалан, Россияда - "тип почвқ"; Францияда - "gruppe du sol ", АҚШ ва Канадада - " greit soil group", Германияда - "Bodentip", ФАО/ЮНЕСКО бўйича - "soil unit". Тупроқ типчаси асосий ҳамда қўшимча жараёнларнинг содир бўлишига кўра тип ичида ажратилади. Тупроқ оиласи типча таркибидаги тупроқ группаси бўлиб, тупроқ ҲОСИЛ қилувчи жинслар, сизот сувларининг ҳолати ва тупроқ ҳосил қилувчи субстратнинг реликт белгилари каби комплекс маҳаллий шароитларга кўра ажратилади. Тупроқ тури асосий тупроқ ҳосил бўлиш жараёнининг даражасига кўра тупроқ оиласи таркибидан ажратилади. Тупроқ турчаси (кичик тури) йўлдош жараёнларнииг ривожланиш даражасига кўра тур ичида бўлинади. Тупро қ хили турча ичида тупроқнинг гранулометрик фарқларидан ажралиб туради. Тупроқ туркуми жинсларнинг генетик ёки литологик ҳолатига кўра ажрат и лади. Тупро қ туркум ч аси тупроқн и нг эрозияга тортилганлигига кўра бўлинади.

Кўриниб турибдики , тупроқ номенклатураси ғоят мураккаб бўлиб , терминологик эмас тасвир и й хусусиятга эга. Юқоридагилар собиқ иттифоқ миқёсида қабул қилинган бўлиб, бошқа давлатлардаги тупроқ номеклатураси ҳам шунга яқиндир. Ту п роқ диаг н ос ти каси. Тупроқ диагностикаси унинг систематикасини аниқлаш мақсадида тупроқни тасвирлаш жараёнидир. Тупроқ диагностикаси В.В.Докучаев ва унинг шогирдлари ишларида шаклланган бўлиб, профил (кесма) усули, комплекс услуб, географик-таққослаш, генетик принциплардан иборатдир. 1. Профил усулида тупроқ кесмаси тасвирланади. 2. Комплекс услубида тупроқнинг морфологик, физикавий, кимёвий, физик-ким ё вий, биологик, агрономик хоссалари анализ қилинади. 3. Географик-таққослаш тупроқ қосил қилувчи омилларнинг боғлиқлигига асосланган. Тупроқ ареали ва тарқалиш ҳисобга олинган қолда тупроқлар бир-бирига таққосланади. 4. Генетик принцип тупроқ яратилиши, тарихий шаклланиши ва жойнинг геологик тарихи кабиларга боғлиқ, ҳолда ривожланишиии аниқлашдан иборат. Бунда шўрланиш - шўрсизланиш, деградация- реградация каби даражаларни аниқлаш муҳим аҳамиятта эга.

Адабиётлар: Составление и использование почвеннқх картография. Под. ред. А.Д. Кашанского, Москва: Агропромиздат, 1987. 20-28-бетлар. Евдокимова Т.И. Почвенная сҳемка. Москва, МГУ, 1987, 6-234-бетлар. www . ziyonet . uz www . QMII . uz Кузибоева О. Тупроқшунослик» фанидан ма ър узалар матни

Похожие

Тупроқларни таснифлаш

Шўр доғларни ювиш ва ўзлаштириш

Тупроқ дегумификацияси ва ундаги гумус холатини тиклаш

Тупроқларнинг зичланиши ва унга қарши кураш чоралари

Тупроқ эрозияси ва унга қарши тадбир