Тупроқ пайдо қилувчи омиллар, уларни ўрганиш ва ифодалаш - Геология - Рефераты

Тупроқ пайдо қилувчи омиллар, уларни ўрганиш ва ифодалаш

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Тупроқ пайдо қилувчи омиллар, уларни ўрганиш ва ифодалаш РЕЖА: 1. Иқлим 2. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси 3. Релpеф 4. Сизот сувлари 5. Тупроқ пайдо қилувчи жинслар 6. Вақт 7. Инсоннинг хўжалик фаолияти.

Тупроқ пайдо қилувчи омиллар. Табитада тупроқларнинг кўп тури бўлиши ва ун географик тарқалишининг бош қонуниятлари табиий шароитларининг хилма- хиллиги ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги ва ўзаро таoсири билан белгиланади. Турли хил тупроқлар ўртасидаги чегараланган аниқлаш қиёсий - географик усулга асосланади. Унинг моҳияти тупроқлар билан тупроқ пайдо қилувчи омиллар ўртасидаги алоқани аниқлашдан иборат. 1. Иқлим. Иқлимий шароитлари ер шари бўйлаб тупроқлар тарқалишининг энг умумий қонуниятларини белгилайди. Иқлим тупроқ пайдо бўлиш жараёнига тўьридан тўьри таoсир қилади, бунда у тупроқнинг гидрометрик тартиботини белгилайди. Иқлим ўсимлик ва ҳайвонот дунёси орқали жараёнга бевосита таoсир қилади. Иқлимнинг тупроқ пайдо бўлиш жараёнига таoсирини характерловчи асосий кўрсаткичларига қуйидагилар киради: ҳаво ва тупроқнинг йиллик ўртача ҳарорати, актив ҳароратлар йиьиндиси, 0С, 5С, 10С, ҳаво ва тупроқ ҳарорати йиллик тебранишнинг амплитудаси, совуқсиз даврнинг узунлиги, радиацион баланс миқдори, ёьинлар, миқдори (ойлик, йиллик, иссиқ ва совуқ даврлар учун), континенталлик даражаси, буьланиш, намланиш коэффициенти ва бошқалар. Яна ёьин ва шамол тезлигини ҳарактерловчи қатор кўрсаткичлар борки, улар сув ва шамол эрозиясининг ифодаланишини (юз беришини) белгилайди. Иқлим шароитларии ер шари экваторидан қутблар ва тоьли ўлкаларда тоь этакларидан унинг чўққилари томон қонуний ҳолда ўзгаради. Айни шу йўналишда ўсимликлар, ҳайвонот дунёси ва тупроқ қоплами ҳам ўзгаради. Кенглик ва вертикал минтақавийлик қонунлари В.В.Докучаев томонидан кашф қилинди ва шакллантирилди. Тупроқ - географик районлаштиришда ер шарининг тупроқ қопламида тупроқ -иқлимий минтақа-камарлар ажратилади.

Бундай бўлиниш асосан иқлимнинг термик хусусиятларига асосланади - қутб, бореал, суббореал, субтропик ва тропик минтақа - камарлар. Минтақа- камарлар ўз навбатида намланган таритботи ва ўсимлик қоплами типларига кўра тупроқ -биоиқлимий вилотларга бўлинади. Улар қуйидагилар: жуда намли (экстрагуминли), намли (гумидли), ўтувчи (субгумидли ва субаридли), қуруқ ва ўта қуруқ (аридли ва экстрааридли). тупроқ -биоиқлимий вилоятлар доирасида биогидрометрик шароитларнинг кенглик йўналишидаги ўзгаришлар билан боьланган тупроқ минтақалари ва минтақачалари ажратилади. Ҳар бир тупроқ минтақаси учун муайян тупроқ типлари тўплами тавсифлидир. Биогидротермик шароитларининг ьарбдан шарққа томон бўлган ўзгаришлари билан боьлиқ ҳолда тупроқ минтақалари ишлаб чиқаришида тупроқ фациялари жаратилади. Фациялар иқлимнинг континенталлик даражасини характерлайди. Фация таркиьида иқлимнинг махаллий ўзгаришлари билан боьлиқ ҳолда тупроқ провинциялари ажратилади. Иқлим тупроқларнинг мезо ва микрокомбинацияларининг шаклланиши учун шароит яратади. Тупроқларнинг пайдо бўлиши в ривожланиши релъефнинг турли элементларидаги миқдорий шароитлар билан белгиланади. 2. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси. Ўсимликлар, ҳайвонот микроорганизмлар ўсимлик формацияларини ва биологик ценозларни ҳосил қилади. Ўсимлик формациялари ва уларнинг тупроқ пайдо бўлиш жраёнига таoсири ҳақидаги талимот В.Р.Вилямс томонидан яратилди. У дарахт, ўтлоқ ўтли, дашт ўтли, чўл каби контраст формацияларни ажратади. Ҳар бир формация учун муайян биоценозлар ҳосил бўлиб, уларнинг мавжудлик ва ривожланиш қонуниятлари минтақавий (асосан иқлимий) ва маҳаллий шароитларига боьлиқ (намланиш, тупроқ ва она жинсларнинг таркиьи ва хоссалари, миқроиқлим, сизот сувлариинг жойлашиш чуқурлиги ва минераллашганлик даражаси ва ҳ.к.).

Тупроқ ва биоценозлар ва биогеоценозлар таркибига киради, улар доимо ўзаро алоқа ва таoсирида бўлади. Ҳар бир тупроқ минтақаси ва минтақачаси учун муайян ўсимликлар гуруҳлари остидан шаклланадиган маoлум тупроқ типи ва типчалари тавсифидир. масалан: шимолий сийрак тайгада глейли подзоллашган тупроқлар кенг тарқалган, тук нина баргли ўрмонлар остида - подзол, жанубий тайгадаги аралаш ўрмонлар остида чимли -подзол тупроқлар шаклланади. Типчоқ-қовилли даштларда эса жанубий қора тупроқлар, типчоқ-тувоқли қуруқ даштларда - каштан тупроқлари тарқалган. Ўсимлик гуруҳлари ва алоҳила турлари билан маoлум кўринишларини мос бўлиши индикацион геоботаник усулиа асос бўлади. Бу усул дала шароитида йирик масштабли тупроқ текширишларида ва тупроқ қопламини аэрометариаллари бўйича дшифровка қилишда кенг қўлланилади. Ўсимлик гуруҳлари айниқса турли механик таркибли (оьир, енгил) тупроқларда яққол фарқланади. намланиш даражаси ҳар хил бўлган тупроқларда ҳам ўсимлик турлари кескин фарқланади: автоморф, ярим- гидроморф, гидроморф. Тупроқларнинг мезо ва микрокомбинациялари тикланишига тупроқ фанаси катта таoсир кўрсатади. Айниқса микро ва монорелъефнинг (тепалик ва дўнгликчалар) ўзгаришига таoсир қилувчи турлар (юмронқозиқ, термитлар ва бошқалар) фаолияти катта. Бундай ҳудудларни хариталашда ҳайвон инларининг, дўнг тепаликчаларининг миқдорий ҳисобини олиш керак бўлади, базан бундай жойларда алоҳида тупроқ айирмалари ажратилади. 2. Релpеф. Тупроқ пайдо қилувчи жараёнларга релъеф таoсири турли хилдир. Релpеф иссиқлик ва намликни қайта тақсимланишига таoсир қилади. Нураш ва тупроқ пайдо бўлиш жараёнларига ҳам таoсир қилади. Баландликнинг ўзгариши иқлимни ўзгартиради. Тик (вертикал) минтақавийлик шу билан боьлиқ. Релpеф денудацион ва эрозия жараёнларини белгилайди.

Денудация - минерал маҳсулотларнинг (сув, шамол, муз, узогирлик кучи таoсир қилади) юқори жойлардан қуйи жойларга силжишдир. Релpефнинг муайян ҳудудда ўзаро генетикавий алоқада бўлган ва қонуний уйьунлашган элементар шакллари унинг типларини ҳосил қилади. Ўлчамларига кўра релъеф типлари учта: 1. Макрорелъеф 2. Мезорелъеф 3. Микрорелъефга бўлинади. Микрорелъеф - ер юзасининг йирик шаклалри (текислик, тоьлар системаси, баландлик). Уларнинг келиб чиқиши геологик жараёнларга боьлиқ (тектоник, вулқон, аккумуляция). Баландлик ўзгаришларининг амплитудаси бундай регионларда: текисликларда ўнлаб метр, тоьларда минглаб метрга етади. Мезорелъеф - ўрта релъеф шакллари - сув айиргичлар, қияликлар, тепаликлар, адирлар, жарликлар. Майдони юз ва минглаб кв. м. сатхни эгаллайди. Нисбий баландлиги ўртача 1-100 м ва ундан кўп. Микрорелъеф - кичик шакллари бўлиб, 10-100 лаб кв. м. ни эгаллайди. Нисбий баландлик ўзгариши 1 м атрофида (қияликлар, пастликлар, чуқурлар, дўнг ва бошқалар). -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Релpефнинг горизонтал бўлиниш даражасига кўра таснифи -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Бўлиниш даражаси Сув айиргичи билан талвеги оралиьидаги масофа, метр ҳисобида Кучсиз бўлинган 1000 дан катта Ўртача бўлинган 100-1000 Кучли бўлинган 50-100

Ўта кучли бўлинган 50 дан кичик -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Релъефнинг тик (баландлик) бўлиниш даражасига кўра таснифи -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Бўлиниш даражаси Сув айиргичи билан талвеги орасида баландлик ўзгариши амплитудаси, м текис ҳудудларда | дўнгли ҳудудларда Кичик бўлиниш 2,5 25 дан кичик Ўртача бўлиниш 2,5-5,0 25-50 Чуқур бўлиниш 5-10 50-100 -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Қиялик (ён баьир)ларнинг нишоблик даражасига кўра таснифи -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Қиялик кўриниши Нишоблик даражаси Жуда кишик нишоблик 1 0 Кичик нишоблик 1-3 0 Ўрта нишоблик 3-5 0 Кучли нишоблик 5-10 0 Тик қиялик 10-25 0 Жуда тик қиялик 20-45 0 Тик жарлик 45 0 -------------------------------------------------------------------------------------------- ---------------------- Нанорелъеф - ер сатҳи кўринишларининг энг кичик шакллари. Нисбий баландлик ўзгариши 30 см атрофида.

4. Тупроқ - сизот сувлари - тупроқ пайдо бўлишига катта таoсир кўрсатади. Айрим олимлар тупроқ сизот сувларини алоҳида фарқлайдилар. 5. Тупроқ пайдо қилувчи жинсларнинг таркиби ва ҳоссаларига кўра тур, айирма ва хатто тупроқ типлари ажратилади. 6. Вақт-тупроқ кесмаси ривожланиш даражасига таoсир қилади. Кесмали тупроқ ҳосил бўлиш жараёнининг бошланьич босқичида бўлган тупроқлар кам ривожланган тупроқлар дейилади. Асосий минтақавий тупроқлар тўла шаклланган бўлади. Улар ўз ривожланишининг климакс-мувозанат ҳолида, яни тупроқ хоссалари тупроқ пайдо қилувчи шароит ва омиллар билан мувофиқлашган ҳолатда бўлади. МДҲ Европа қисмидаги минтақавий етилган тупроқлар ёши С нинг актив изотопи (радиоуглерод) билан аниқланади. Улардан органик қатламлар юзлаб ва минглаб ёшга эгалиги аниқланган. Тупроқ пайдо қилувчи омиллар ўзгарганда шаклланган тупроқларнинг хоссалари ҳам ўзгаради. Бу жран тупроқларнинг эволюцияси дейилади. Тупроқ эволюцияси 3 та иклга ажратилади: биологик, биоморфологик ва биоиқлим цикллари, қайсики, ўсимликлар қоплами, релъеф ва иқлим шароитларининг ривожланиш даражасига мослашган. Ер шарининг тупроқлари ҳудуднинг ривожланиш тарихига монанд турли ёшга эга. М.А.Глазовская (1973) томонидан ер шари регионларининг ёши жиҳатидан фарқ қилувчи тупроқ - генетикавий харитаси тузилган. Денгиз бўйлари, аллювиал ва тоь тупроқлари нисбатан ёш тупроқлар ҳисобланади. Қадимий мувозанат ва учламчи давр ётқизиқларида (нураш қобиқларида) шаклланган тупроқлар қадимий тупроқлар ҳисобланади. 7Инсоннинг хўжалик фаолияти. Ҳудудни саноат ва қишлоқ хўжалиги учун ўзлаштирилганда, тупроқ қоплами жиддий ўзлаштиришларга учрайди. Ўзгариш тупроқ пайдо қилиш омилларига, айниқса ўсимлик қоплами, тупроқ хоссалари ва унинг кесмасида кучли бўлади.

Тупроқларнингўзгариш даражаси қишлоқ хўжаликда фойдаланишда қўлланиладиган табирлар ва улар таoсирининг интенсивлигига боьлиқ. Одатдаги ҳайдов тупроқ кесмасининг устки (20-30 см) қатламлари тузилишини ўзлаштиради. Фикрлаш керак: Қўриқ тупроқлар; Янги ўзлаштирилган тупроқлар 5-10 йил давомида ўзлаштирилган ёки паст агротехника шароитларида фойдаланилаётган; Маданийлашган тупроқлар - юқори унумдорлиги билан характерланади. Бунга узоқ вақт давомида юқори агротехника ўьит, шунингдек мелиорацияни қўллаш натижасида эришилади. Қайта ўзгарган тупроқлар бошланьич ҳолатидан хоссаларининг кескин ўзгарганлиги билан базан тупроқлар ҳосил бўлиш жараёнларининг ўзгариши билан фарқ қилади. (М, калматажланган тупроқлар). Сунъий тупроқлар. Табиий шароитлардан деярли тўла ўзгарган иссиқхона ва парник тупроқлари. Шундай қилиб омиллар тупроққа турлича таoсир қилади. Иқлим таoсири тупроқларнинг ер шари бўйлаб тарқалишининг энг умумий қонуниятларида кўринади. Иқлим кўрсаткичлари обзорли кичик масштабли тупроқ хариталарини тузишда фойдаланилади. Айниқса катта ҳудудларнинг тупроқ географик районлаштириш карталарини тузишда. Ўсимлик қопламининг характеристикаси ҳамма турдаги тупроқ карталарини тузишда фойдаланилади. Аммо айтиш керакки қишлоқ хўжалигида актив фойдаланиладиган ҳудудларнинг йирик масштабли тупроқ карталарини тузишда табиий ўсимликларнинг кескин камайиши ёки йўқ қилиб юборилиши билан табиий ўсимликлар қоплаимнинг роли пасайиб қолади. Релъеф ўрта ва айниқса йирик ҳамда мукаммал масштабли тупроқ карталарини тузишда асосий омилдир. У тупроқ контурларини кўп ва хилма- хил бўлишига сабаб бўлади. Контурларнинг мазмунини, шаклини,

ўлчамларини аниқлайди ва уларнинг табиий чегараларини тупроқ карталарига катта аниқлик билан тушуришни таминлайди. Тупроқ пайдо қилувчи жинслар ва сизот сувлари асосида ажратиладиган тупроқ контурлари асосан релъеф ва ўсимликлар қоплами билан уйьунлашган бўлади ва бу омилларни карталаштириш бораисда аниқланади. Агарда тупроқ пайдо қилувчи жинслар ва сизот сувлари ўсимлик ва релъеф билан мослиги бўлмаса тупроқ контурлари кесмалар ва бурьу скважиналари ёрдамида карталаштирилади. Инсон омили таъсирида шаклланган контурларни ажратиш асосан тупроқ кесмалари ва скважиналар орқали амалга оширилади. Албатта морфологик белгилар воситасида.

Адабиётлар : 1. Составление и использование почвеннқх картография. Под. ред. А.Д. Кашанского, Москва: Агропромиздат, 1987. 20-28-бетлар. 2. Евдокимова Т.И. Почвенная сҳемка. Москва, МГУ, 1987, 6-234-бетлар. 3. www.ziyonet.uz 4. www.QMII.uz 5. Кузибоева О. Тупроқшунослик» фанидан ма ър узалар матни

Похожие

Тупроқ яратилиш шароити ва тупроқ яратувчи омиллар

Тупроқ эрозияси ва унга қарши тадбир

Тупроқ дегумификацияси ва ундаги гумус холатини тиклаш

Ер ости сувларининг пайдо булиши ва таснифномалари

Тупроқларни таснифлаш