Umumiy geografik ma’lumotlar. Dunyo siyosiy xaritasining shakllanishi - География - Рефераты

Umumiy geografik ma’lumotlar. Dunyo siyosiy xaritasining shakllanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Umumiy geografik ma’lumotlar. Dunyo siyosiy xaritasining shakllanishi Geografiya faning dunyoga kelishi Tayanch so‘z va iboralar: gorizont tomonlari; arxipelag; botiq; Yer po‘sti; geografik qobiq; iqlim mintaqalari; ko‘rfaz; materk sayozligi. Bizning yer t o‘g‘ risidagi zamonaviy bilimlarimiz bir vaqtda vujudga kelgan emas, ular asta - sekin paydo b o‘ lganlar va odamzodning sanoqsiz avlodlari k o‘ p asrlar davomi da qilgan ishlarini natijasidan kelib chiq qan . Geografiyaning rivojlanishi butun insoniyatning umumiy madaniy rivoj lanishi bilan amalga oshgan, zamonaviy geografiya esa o‘ tgan asr tarixi bilan chambarchas bo g‘ liq. Nomalum joylarga kelib qolgan qadimgi sayyohlar haqiqatdan doimo k o‘ rganlarini tasvirlab kelgan edilar; daryonlarni tog‘larni, o‘ rmonlarni, dengizlarni odamlarni, ularning h o‘ jaligini, urf - odatlarini, dostonlarini, tabiat va kasallik bilan kurashish usullarini, ularning tarixini va h.k. Bu vaqtlarda butun atrof - muhit inson uchun ilmiy bilish o b’ ekti bo‘lgan. U sha uzoq davrlarda geografiya shunday asos bo‘lib hizmat qilgan, shunday hilma - hil malumotlar t o‘ plami bo‘lganki, shular asosida k o‘ pdan - k o‘ p fanlar o‘ z negizini boshlagan: fizika, astronomiya, iqtisodiyot va etnografiya, tibbiyot va tarix. Geografiya tarixi - butun jahon tarixini aso siy boblaridan biri bo‘lib, geografiya taraqqiyoti odamzodning dunyo qarashiga katta ta’sir k o‘ rsatdi. Haqiqatdan, geografiyaning kerakligiga hech kim shubha bilan qara gan emas. Odamlar yangi yerlarni ochib kelib, yer kurrasidagi “oq dog‘ larni” o‘ chirib kelgan edilar. Geografiya yetqazib bergan ma’lumotlar boshqa fan larni ta’minlab turar edi, insonning amaliy faoliyati xilma-xil hodisalar va jarayonlar to‘g‘risida chuqirlashgan bilimlar talab qilar edi. Shunday qilib, yangi ilmiy y o‘ nalishlar paydo bo‘lar edi.

Yorqin va dra matik davrdagi Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin (XV asr oxirlari - XVII asr o‘ rtalari) yangi yerlar t o‘g‘ risidagi malumotlar hayratga solganda, geografiyadan ajralib chiqqan ilmiy mustaqil fan sohalari tez avj olib rivojlangan. Geografiya entsiklopedik fan bo‘lgan, u mamlakat va halqalar t o‘g‘ ri sidagi xilma-xil bilimlar yi g‘ indisi dan iborat bo‘lgan. Undan o‘ zining aniq tekshirish ob ’ yektlari mavjud bo‘lgan tor fanlar ajralib chiqdi. Bu - geomorfologiya – relyef t og‘ risidagi fan, gidrologiya - suvlar t o‘g‘ risidagi fan, iqlimshunoslik - havo massalarini o‘ rganuvchi fan va h.k. O‘ zaro bog‘liq va o‘ zaro aloqador zamonaviy tabiatshunoslikdagi naza riy tasavvur geograflar uchun o‘ ziga hos bo‘lgan tabiatni tekshirishda geog rafik qulay yo‘l b o‘ lib qoldi. Geografik qulay yo‘l nim a uchun kerak, uni ustunligi nimadan iborat? Balki atrofimizdagi tabiiy muhitni tushinish uchun fizika, biologiya, geologiya, himiya fanlarini bilishi yetarlidir? Vaholanki, bu bilimlar zarur b o‘ lib yetarli emas ekan. Tabiat va uning ob’ektlariga kom pleks “k o‘ pqirrali” qarash zarur. Bizning atrofimizni 4 ta o‘ zaro ta’sir qiluv chi va bir - biriga o‘ tuvchi atmosfera, gidrosfera, litosfera, biosfera qobiqlari o‘ rab turadi. Yerning geografik qobi g‘ i bu bir butun, qonuniyat orqali o‘ rga niladigan tabiiy qism - tabiiy geografiyaning umumiy ob’yekti bo‘lib qoldi. Shunday qilib, zamonaviy geografiyaning asosiy maqsadlaridan biri – bu yerning geografik qobi g‘ ida bo‘layotgan jarayonlarni tekshirishdan iborat. Ammo , biz omillar r o‘ yhatida insonning h o‘ jalik faoliyatini eslatib o‘ tmadik. Bu alohida omil va tabiiy jarayonni ilmiy tahlil qilish zamonaviy geografiyaning mustaqil vazifasidir. Tabiat orqali tu g‘ ilgan odam tabiat atrofiga faqat mehnati va idroki yordamida aktiv moslashib boradi, u o‘ z faoliyatida tabiatga ta’sir k o‘ rsatib uni o‘ zgartira boshlaydi. Tabiat ustidan q o‘ lga kiritilgan g‘ alabalarga hursand bo‘lish kerak emas. Har bir q o‘ lga kiritilgan g‘ alaba uchun tabiat o‘ z qas d ini oladi. Bugungi kunda jamiyatni tabiatga k o‘ rsatayotgan ta ’ siri gl o bal masshtabda olib borilyapti. Yer sharida aholi soni juda tez o‘ sayapti - 6 mld.dan ortiq. Natijada , tabiatdan to‘laroq foydalanish va hom ashyoni qazib chiqarish o‘ sayapti. Tabiatni

o‘ zgarishida insonning h o‘ jalik faoliyati hal qiluvchi sabab bo‘lib qolmoqda. Sivilizatsiya rivojlangan sari inson faoliyati natijasida tabiat chekina boshladi, k o‘ pincha g‘alabalar hona vay ron bo‘lgan yerlarni, - kesib olingan o‘ rmonlarni, hayvonlari va qushlari y o‘ q bo‘lib ketgan o‘ rmonlarni qoldirdi. Bu gl o bal muammoni yechishda geograflar bevosita ishtirok etmoq dalar. Tabiatga nisbatan o‘ ylamasdan qilingan munosabat jamiyat uchun havfli bo‘lib qoldi. Tabiatni honavayron bo‘lishi yoki ekologik krizis - bu jamiyatning krizisi, bu hattoki sivilisatsiyani nobud bo‘lishiga olib kelishi hech gap emas. Shunday qilib, geografiya tabiat va jamiyatning o‘ zaro ta’siri muam mosida ijtimoiy fan sifatida qatnashgan. Ijtimoiy - iqtisodiy geografiya nima bilan shu g‘ ullanadi? Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya ijtimoiy fan b o‘ lib, u aholi va h o‘ jalikni, butun dunyoda, ayrim hududlarda, mamlakatlarda rivojlanish va joylashish qonuniyatlarining tatqiq etadi. Bu fan halqaro munosabatlarga jamiyat bilan tabiatning o‘ zaro aloqalariga, butun jahon muammolariga oid masalalariga ham t o‘ xtalib, jahon taraqqiyotining hozirgi bosqichini yahshiroq tushinishga yordam beradi. Tabiat va jamiyat o‘ rtasidagi munosabat murakkab muammo bo‘lib, uning vazifalarini chuqur o‘ rganish faqat bir fan orqali emas, balki bir necha y o‘ nalishlarni birlashtirgan holda tabiatdan oqilona foydalanishda kengroq va qulay y o‘ llarni qidirish zarur. Tabiiy geografiya yerning geog rafik qobi g‘ ini bir butun moddiy usulda o‘ rgandi, uning tarkibidagi umu miy qonuniyatlarni, tuzilishini va kelib chiqishini geografik jarayonlar ener getikasini,ularni bir-biri bilan aloqalarni, materik va okeanlar tabia tidagi asosiy o‘ hshashliklar va farq qiluvchi omillarni o‘ rganadi. Geog rafiyadan ajralib chiqqan tor fanlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin. Landshaftshunoslik - geokompleks usullarni o‘ rganadi. (geokompleks - yerning geografik qobi g‘ ining tabiiy b o‘ linmalari). Yuqori po g‘ onali kompleks bir butun geografik qobiq, uni har zamonda landshaft qobi g‘ i bilan tenglashtiradi. Tuproqshunoslik - yerning maxsus moddiy jinsi t o‘g‘ risidagi fan. Tuproq - bu tirik

modda va litosferani o‘ zaro ta’siridan kelib chiqqan natija, hilma - hil iqlim va relyef sharoitlarida shakllanadi. Geomorfologiya - ustki geografik qobi g‘ dagi boshqa komponentlar bilan o‘ zaro ta ’ sirini o‘ rganadigan fan. Bu o‘ zaro ta ’ sir natijasida yer usti rel y efini ng hilma - hil shakllari, ularning kelib chiqishi va rivojlanishini o‘ rganadi. Glyatsiologi y a - muzlikshunoslik (g eokripto logiya) - bu fan yer ustidagi (muzlik, dengiz muzliklari, qorliklar, qor k o‘ ch ki lari va boshqalar) va litosferadagi (doimiy muzlik, yer ostidagi muzliklar) muzlar paydo b o‘ lish sharoitlarini rivojlanishi va shakllarini o‘ rganadi. Okeanologiya - dunyo okeani t o‘g‘ risidagi fan. Iqlimshunoslik - havo massalarini shakllanish va rivojlanish qonu niyatlari t o‘g‘ risidagi fan. Bio geo grafi y a - umumlashtiruvchi fan. Organizmlar va ularning turkumlari ni geografik joylashish qununiyatlarini aniqlaydi. Mamlakatshunoslik - umumlashtiruvchi geografik y o‘ nalish, tabiiy - ijtimoiy kompleksni maxsus darajasi - davlatning bir butun tabiiy - ijtimoiy sifati o‘ rganiladi. Tarixi y geografi y a - tabiiy - ijtimoiy usullarni ochilishi, vujudga keli shi va tarixiy rivojlanishini o‘ rganadi. Xulosa: zamonaviy geografiya bilimlarning o‘ zaro bog‘langan bir butun usuli dir . Dunyo siyosiy xaritasining shakllanishi Dunyoni xozirgi siyosiy xaritasini shakllanishi uzoq tarixiy jarayon bo‘lib, kishilik jamiyati rivojlanishining butun yo‘lini aks ettiradi.Dunyo siyosiy xaritasi asrlar davomida o‘zgarib kelgan, u davlatlarning paydo bo‘lishi va parchalainb ketishini, ular chegaralarining o‘zgarishini, yangi yerlarni kashf qilinishi va mustamlaka etilishini, metropoliya va mustam - lakalarni paydo bo‘lishi,dunyoni bo‘lib olish va qayta bo‘lib olishini aks ettirib kelgan.XX asrning boshlarida jahon xududlarini bo‘lib olinishi tugagan edi va buyuk imperialistik mamlakatlar o‘rtasida ularni qayta taqsimlash uchun kurash boshlandi.(1-jahon urushi.)

2-jahon urushidan so‘ng dunyoning siyosiy xaritasida bir qancha sotsialistik davlatlarni paydo bo‘lishi, mustamlakachilik tizimining parcha - lanishi va o‘nlab ozod bo‘lgan mamlakatlarni vujudga kelishi urushdan keyingi butun davr asosini G‘arb bilan Sharqning jahon bo‘ylab qarama- qarshi turishi ular o‘rtasidagi sovuq urushni tashkil etdi. Ko‘pdan-ko‘p har biy siyosiy ittifoqlardan, shu jumladan ikkita yirik ittifoq:Shimoliy Atlan tika shartnomasi tashkiloti (NATO) va Varshava shartnomasi tashkiloti, vujudgha keldi.Yer kurrasining turli joylarida yuzlab harbiy bazalar bunyod etildi, mahalliy urushlar bo‘lib o‘tdi. XX asrning 80- yillarida xalqaro munosabatlarda qarama- qarshi turishdan o‘zaro bir-birini tushunish va hamkorlikka o‘tish boshlandi. Xal - qaro keskinlik kamaya boshladi, dunyo tinchroq va havfsizroq bo‘lib qol - di.O‘zaro ishonchsizlik, xafvsirash va dushmanlik o‘rniga yahshi qo‘sh - nichilk qaror topa boshladi. XX asrning 90-yillarida dunyo siyosiy xaritasida, ayniqsa Yevropada, katta o‘zgarishlar yuz bera boshladi: Yugoslaviya hududidagi xarbiy hara - katlar natijasida u Serbiya, Sloveniya, Makedoniya, Xorvatiya, Bosniya va Gersogoviniya, Chernogoriya kabi mustaqil davlatlarga parchalandi, bunga millatlararo munosabatlar sabab bo‘ldi. GFR va GDR birlashdi, poytaxti Berlin bo‘lib qoldi. SSSR parchalanishi natijasida dunyo siyosiy xaritasida 15 mustaqil davlat paydo bo‘ldi.Chexoslavakiya parchalanib xaritada Chexiya va Slovakiya davlatlari o‘rin topdi. II-jahon urushidan keyingi butun davr mobaynida Fors ko‘rfazini o‘z ichiga olgan Yaqin Sharq asosiy”Olovli nuqta” bo‘lib qoldi.Bu yerda say - yoramizdagi turli madaniyat va dinlar juda murakkab xolda yonma-yon shakllanib borgan. Dunyo mamlakatlarini guruhlashtirish. Dunyo mamlakatlarini quyi dagi xususiyatlariga ko‘ra guruhlashtirish mumkin: 1. Hududining kattaligiga ko‘ra dunyoda har birining maydoni 3 mln km²dan ortiq 7 ta eng katta davlat ajratiladi.Ularning butun maydoni yer yuzi quruqligining yarmidan ko‘prog‘ini egallaydi.Bu: 1) Rossiya Federatsiyasi – 17100000 km² 2) Kanada – 9900000 km² 3) Xitoy Xalq respublikasi – 9600000 km²

4) AQSH – 9500000 km² 5) Braziliya – 8500000 km² 6) Avstraliya – 7700000 km² 7) Hindiston – 3200000 km² 2. Aholi soniga ko‘ra har biridagi aholi 100 mln kishidan ortiq bo‘lgan eng katta 11 ta mamlakat ajratiladi.Bu davlatlardagi aholining soni yer yuzi aholisining 3/5 qismiga to‘g‘ri keladi: 1) Xitoy – 1.330 mlrd 2) Hindiston –1.1 mlrd 3) AQSH – 300mln 4) Indoneziya – 245mln 5) Braziliya – 182mln 6) Pokiston – 151 mln 7) Rossiya – 150mln 8) Bangladesh – 138.5 mln 9) Nigeriya – 134 mln 10) Yaponiya – 127.2 mln 11) Meksika – 105 mln Dunyoning siyosiy xaritasida o‘rta va kichik mamlakatlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Mitti mamlakatlar ham bor, ularni odatda mikrodavlat deb atashadi, Mamlakat nomi Maydoni (km²) Aholisi (ming k. hisobi) Vatikan 0,44 900 San-Marino 61,2 27336 Lixteynshteyn 160 32528 Monako 195 31842 Andorra 468 67627 Mamlakatlar ko‘pincha geografik o‘rni xususiyatlariga qarab ham guruxlashtiriladi. Bu xususiyatiga ko‘ra dengiz bo‘yida, yarimorolda, orol - larda joylashgan mamlakatlar, arxipelag-mamlakatlarga bo‘linadi. Xududi bevosita dengizga tutash bo‘lmagan mamlakatlar (40 taga yaqin) alohida guruhni tashkil etadi. Dunyo mamlakatlarini toifalashtirish. Jahon mamlakatlari ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra ham bir-biridan farq qiladi. Ularni 2 guruhga bo‘linadi: Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar.

Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar ikkita toifaga ajratiladi: Birinchi toifani yuksak rivojlangan AQSH, Yaponiya, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Kanadadan iborat “katta yettilik” deb nomla - nuvchi mamlakatlar tashkil etadi. Rivojlangan mamlakatlarni ikkinchi kichik toifasiga kamroq rivoj langan, birinchi navbatda Yevropa mamlakatlari kiradi.Bu mamlakatlar har birining siyosiy va iqtisodiy qudrati uncha katta bo‘lmasa ham, lekin umu man olganda ular jahon ishlarida katta, shu bilan birga tobora ortib bora yotgan ahamiyat kasb etadi. Misol: Ispaniya, Shveytsariya, Avstriya, Bel giya, Niderlandiya, Lyuksemburg, Daniya, Irlandiya, Islandiya, Norvegiya, Shvesiya, Finlandiya. Uchinchi toifa sotsializm tuzimi barbod bo‘lib, bozor iqtisodiyoti yo‘nalishida rivojlanayotgan mamlakatlarga ajratiladi.Ular ikki guruhga ajratiladi: 1. Sharqiy Yevropa mamlakatlariga Polsha, Vengriya, Chexiya, Slo va - kiya, Ruminiya, Bolgariya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gerso goviniya, Serbiya, Chernogoriya, Makedoniya. 2. Sobiq sovet ittifoqi tarkibidan ajralib chiqqan mamlakatkarga Rossiya, Latviya, Litva, Estoniya, Belorussiya, Ukraina, Moldova, Gru ziya, Armaniston, Ozarbayjon, Qozog‘iston, Uzbekiston, Turkmaniston, Qirg‘i - ziston, Tojikiston kiradi. Qolgan barcha mamlakatlar va BMT xududlari rivojlanayotgan mam la - katlar guruhiga kiritiladi. Ular butun yer yuzi maydonining yarmini egal laydi, aholisi esa dunyo aholisi sonini yarmidan ortig‘ini, Xitoyni qo‘shib hisoblaganda 70% dan ortig‘ini tashkil etadi.Rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo siyosiy haritasida Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi va Okeanida ekvatordan shimolga va janubga katta masofaga cho‘zilgan mintaqani egallaydi. Bu mamlakatlardan ayrimlari (Eron, Tailand, Efiopiya, Misr, Lotin Amerikasi mamlakatlari va boshqalar) 2-jahon urushidan ancha oldin mustaqillikka ega bo‘lgan. Ko‘pchiligi esa mustaqillikka urushdan keyin erishgan.Ular 5 toifaga bo‘linadi: 1- toifa. Tayanch mamlakatlar-Xitoy, Hindiston, Braziliya, Meksika.

2- toifa. Yangi sanoatlashgan mamlakatlar-Koreya respublikasi, Singapur, Malayziya, Tayvan, Gonkong (Osiyo yo‘lbarsi), Tailand, Indo - neziya 3- toifa. Neft eksport qiluvchi mamlakatlar-Saudiya Arabistoni, Quvayt, Qatar, BAA, Eron, Iroq, Liviya, Jazoir, Nigeriya, Angola, Vene suela, Indoneziya (OPEK). 4- toifa. O‘z taraqqiyotidan sezilarli darajada orqada qolayotgan mam - lakatlar - KXDR, Vyetnam, Laos, Mongoliya, Kuba, Albaniya, (Sotsializm tuzumi xozirgacha saqlanib qolayotgan mamlakatlar) 5- toifa. Eng kam rivojlangan 42 ta mamlakat kiradi: Osiyoda – Bangladesh, Nepal, Afg‘oniston, Yaman. Afrikada-Mali, Niger, Chad, Efiopiya, Somali. Lotin Amerikasida - Gaiti kabi mamlakatlar.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Алиев М. Г. , Ишанходжаева Д. А. , Хачиев Г. А. Экономи ка и финанс ы регионов мира в цифрах сравнения. – Т. , 2003. 2. Вавилова Е. В. Экономическая и социальная география мира. Учебное пособие. – М. , 2006. 3. Soliyev A . , Muhammadaliev R . . Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. –T., 2005. 4. Soliyev A., Ahmedov E., Muhammadaliyev R. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T. : Universitet, 2003. 5. Социально – экон омическая география зарубежного мира. Под ред В. В. Вольского –М.: Крон-пресс, 2003. 6. Социально – экономическая география зарубежного мира. – Дрофа , 2001. 7. Энциклопедический справочник Страны мыра. – Смоленск : Русич , 2002. 8. Страны и на роди. Восточная и централная Азия. –М.: Мысль 1982. 9. Страны и народи Юго-Восточная Азия. –М.: Мысль, 1982.

Похожие

Dunyoning siyosiy xaritasini shakllanishi

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar

Qadimgi Yunon va Rim siyosiy tuzumining shakllanishi

Yaponiya xo`jaligiga umumiy iqtisodiy geografik

O`zbekistonning umumiy tabiiy -geografik tavsifi geografik o`rni, chegaralari, maydoni va umumiy tavsifi