Qadimgi Yunon va Rim siyosiy tuzumining shakllanishi - География - Рефераты

Qadimgi Yunon va Rim siyosiy tuzumining shakllanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Qadimgi Yunon va Rim siyosiy tuzumining shakllanishi Reja: 1. Sparta davlatining paydo bo‘lishi. 2. Qadimgi Rim davlatining tashkil topishi va rivojlanishi. 3. Antik dunyo davlatlarida huquqing umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari.

Qadimgi Yunon va Rim siyosiy tuzumining shakllanishi Ma’lumki, insoniyat sivilizatsiyasi tarixi va unga xos davlat va huquq tarixi Qadimgi Sharqdan boshlanadi. Undan kelib chiqqan sivilizatsiyaning yangi va yuqori darajasi O‘rta yer dengizida Yevropaning janubida tashkil topgan antik jamiyatning rivojlanishi bilan bog‘liq. Tarix fanida «Antik dunyo» 1 iborasi, odatda, Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim, shuningdek, ellinistik davlatlar tarixiga nisbatan ishlatiladi. Qadimgi Yunoniston – Bolqon yarim oroli, Egey va O‘rta yer dengizlaridagi bir qancha orollarni o‘z ichiga olgan mamlakat. U tabiiy jihatdan 3 qismga: Shimoliy Yunoniston, O‘rta Yunoniston va Janubiy Yunoniston (Peloponnes)ga bo‘linadi. Maydonining 2/3 qismi tog‘liklardan iborat. Yunoniston tarixi Qadimgi Sharq mamlakatlari tarixi bilan bir vaqtda va u bilan o‘zaro aloqador holda rivojlangan. Qadimgi Yunoniston tarixi quyidagi besh davrga bo‘lib o‘rganiladi: – egey yoki krit-miken davri (mil. avv. III–II minginchi-y.). Ilk davlatlarning paydo bo‘lishi davri; – Gomer davri (miloddan avvalgi XI–IX asrlar). Doriylar mustamlakasi davrida ibtidoiy munosabatlarga qaytish va undan keyin umumyunon rivojlanish davri; – arxaik davr (miloddan avvalgi VIII–VI asrlar). Polis shaklidagi sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topish jarayoni nihoyasiga yetgan; – klassik davr (miloddan avvalgi V–IV asrlar). Antik polislarda quldorlik munosabatlarining eng yuqori darajada rivoj topishi; – ellinizm davri (miloddan avvalgi IV asrning II yarmi va I asrning o‘rtalari). Eron davlatining yunon-makedoniya istilosiga uchraganidan so‘ng Yaqin Sharq yerlarida quldorlik jamiyatining yanada rivojlanishi davri. U g‘arb tomonidan Rim, sharqiy qismi Parfiya tomonidan bosib olinishi bilan tamomlanadi. 1 Izoh: Antik so‘zi lotincha «antiguitas» – qadimgi, eski so‘zidan olingan.

So‘nggi arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, miloddan avvalgi III ming yillikdayoq Bolqon yarim orolining janubida va uning atrofidagi orollarda ibtidoiy jamoa munosabatlari buzila boshlagan. Antik sivilizatsiya o‘zining eng yuksak cho‘qqisiga miloddan avvalgi I ming yillikda va yangi era boshlarida erishgan. Ayni shu vaqtda yunonlar va rimliklar insoniyat faoliyatining barcha sohalarida, jumladan siyosiy-huquqiy sohalarda ham katta yutuqlarga erishganlar. Shu munosabat bilan antik davlatchilik alohida o‘rin tutadi. Yunon-rim dunyosida dastlabki shahar-davlatlar O‘rta yer dengizi bo‘g‘ozida miloddan avvalgi III–II ming yilliklardayoq sharq dunyosining muhim ta’siri ostida tashkil topgan 1 . Qadimgi Yunonistonda davlatning tashkil topishi jarayoni qabilalarning ko‘chib o‘tishi va aralashuvi munosabati bilan to‘lqinsimon, uzilib-uzilib sodir bo‘lgan. Bunda ichki va tashqi omillar qo‘shilib birdek ta’sir ko‘rsatgan. Antik dunyo davlatchiligi tashkil topishi jarayonining xususiyatlarini ko‘p jihatdan tabiiy-geografik omillar belgilab bergan. Masalan, birgalikdagi sug‘orish ishlari va jamoa yer egaligi kam bo‘lgan. Hunarmandchilik esa mehnat unumdorligini oshiruvchi sifatida keng tarqalgan. Dengiz savdosi ayniqsa keng taraqqiy etgan. Tabiiy sharoitlar boshqa jihatdan ham Yunonistonda davlat hokimiyatini tashkil etishga ta’sir ko‘rsatgan. Yunonlarning ko‘pchilik qismi yashagan dengiz qirg‘oqlarini kesib o‘tgan tog‘ tizmalari va ko‘rfazlari mamlakatning siyosiy birlashtirilishiga to‘siq bo‘lgan. Shunday qilib, tabiiy to‘siqlarning o‘zi bu yerda ko‘p sonli, uncha katta bo‘lmagan va bir-biridan ancha ajralib qolgan shahar- davlatlar – polislarning tashkil topishiga sharoit yaratgan. Polis tizimi nafaqat Yunonistonga, balki butun antik dunyoga xos bo‘lgan davlatchilikning muhim va xarakterli belgisi hisoblanadi. Polislarining ichki ehtiyoji ularning dengiz savdosi orqali o‘zaro aloqaga kirishiga va polislar tizimining vujudga kelishiga, O‘rta yer dengizi siyosiy madaniyati, sivilizatsiyasini tashkil etishlariga olib kelgan.

Qadimgi yunonlarda shahar-davlatlarning ichki tuzilishi xilma-xil bo‘lgan. Ularning boshqaruv shakli turlicha bo‘lgan. Jamiyatda klassik quldorlik va antik demokratiya gullab-yashnagan. Polislar dastlab yagona podsho – tiran (basiley, reks va h.k.)lar tomonidan idora etilgan. So‘ngra podsho va aristokratiya hukmron bo‘lgan. Tiraniya davrida ham tiran o‘z hokimiyatini saqlash maqsadida polis aholisiga tayangan. Keyinchalik monarxiyalar tugatilib, respublika tuzumi va polislarning mustahkam tizimi yaratilgan. Qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi III ming yillikning oxirlari va II ming yillikdan to doriy qabilalari bosqiniga qadar Miken, Pilos, Tirinf, Krit nomli yirik davlatlar faoliyat ko‘rsatgan. Miloddan avvalgi XIII–XII asrlarda doriy qabilalari Bolqon yarim orolining shimolidagi yerlardan janub tomon siljib, O‘rta va Janubiy Yunonistonga bostirib kiradilar. Natijada mavjud davlatlar tor-mor etiladi. Bu yerdagi aholi qaytadan ibtidoiy munosabatlar girdobiga tushadi. Gomer davrida shahar-davlat – viloyatlar boshqaruvi qabilaviy boshqaruv shaklida harbiy demokratiya sharoitida faoliyat ko‘rsatadi. Qabila (filo) boshliqlari – basiley (filobasiley)lar bo‘lgan. Hokimiyat doimiy organ oqsoqollar kengashi – bule ixtiyorida bo‘lgan. Ijtimoiy hayotda xalq yig‘inlari muhim ahamiyat kasb etgan. Doriylar istilosi natijasida yuz bergan uzilishdan so‘ng Yunonistonda yangidan kichik-kichik quldorlik davlatlari tashkil topa boshlagan. Bo‘linib ketgan mayda viloyatlardan birinchi shahar-davlat – polislar tashkil topgan. Miloddan avvalgi XI–VIII asrlarda yunonlar dunyosida Afina, Sparta, Korinf, Megara, Agros, Fiva, Siklon va boshqa juda ko‘p kichik-kichik shahar-davlatlar bor edi. Miloddan avvalgi VI–V asrlarda bir necha yuz qadimgi yunon polislari ichida harbiy jihatdan ancha yirik va kuchli Afina va Sparta shahar-davlatlari birinchi o‘ringa chiqqan. Aynan ular Yunoniston tarixida muhim rol o‘ynagan. Afinada xususiy mulkchilik, quldorlik, savdo-sotiq ancha rivojlanib, antik demokratiyaning eng yuqori cho‘qqisiga chiqqan.

Sparta esa unga qarama-qarshi o‘laroq, aristokratik harbiy-lager davlat bo‘lgan. Boshqacha aytganda, Afina – quldorlik demokratiyasining, Sparta esa – quldorlik aristokratiyasining namunasi bo‘lgan. Ular o‘rtasida Yunonistonda hukmronlikni qo‘lga olish uchun kurash boshlanib, butun yunon dunyosi polis tizimining zaiflashishiga olib kelgan. Afina davlati tarixi miloddan avvalgi VII–VI asrlarda tashkil topishidan boshlanadi. U miloddan avvalgi V–IV asrlar o‘ta rivojlanadi. Afinaning halokatga uchrashining sababi faqat qulchilik tuzumi bo‘lmay, balki davlatning ichki polis tizimi zaifligida bo‘lgan. Miloddan avvalgi V asrning oxirlariga kelib Afinada mulkiy tengsizlik kuchayadi. Miloddan avvalgi 431-yilda boshlangan Peloponnes urushi natijasida Afina ittifoqqa kirgan davlatlar va Sparta tomonidan mag‘lubiyatga uchraydi. Miloddan avvalgi 336-yilda Afina va butun Yunoniston Aleksandr Makedonskiy imperiyasi tarkibiga qo‘shib olingan. Keyinchalik ham butun Yunoniston uning avlodlari davlati tarkibida bo‘lgan. Miloddan avvalgi II asrda rim legionlari Afinaga bostirib kirgan va natijada Afina butun Yunoniston singari Rim davlatining provinsiya (viloyat)laridan biriga aylangan. Sparta davlatining paydo bo‘lishi. Qadimgi Yunoniston tarixiga katta ta’sir o‘tkazgan yana biri Spartadir. Sparta davlati Peloponnesning janubida joylashgan bo‘lib, uning poytaxti Sparta deb ataladi. Uning tashkil topishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Spartada miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda davlatning vujudga kelishi asosida ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishining umumiy qonuniyatlari yotadi. Biroq davlatning shakllanishi jarayoni bilan birga urug‘doshlik tashkilotining ko‘pgina qoldiqlari saqlanib qolishda davom etgan. Ilgari axayya qabilalari tomonidan bosib olingan Peloponnes yarim orolidagi kichkinagina Lakonika viloyatiga miloddan avvalgi XII asrda doriy qabilalari bostirib kirgan. Qattiq urushlardan so‘ng axayyaliklar va doriylar o‘zaro ittifoq tuzib, Sparta jamoasini tashkil etganlar. O‘zlarini spartaliklar deb ataganlar. Ularga axayyaliklar va doriylardan bo‘lgan ikki podsho boshchilik qilgan. Kichkina Lakonika (300 kv. km.) yangi jamoaga torlik qilishi natijasida qo‘shni Messiniyani egallash uchun urush boshlangan. 100yilga cho‘zilgan bu

urush natijasida Sparta g‘alabaga erishgan. Bosib olingan yerlar qabilalarning umumiy mulki bo‘lib, aholisi qullar – ilotlarga aylantirilgan. Quldorlar-hukmdorlar hamda qullar va to‘la huquqli bo‘lmagan fuqarolar tabaqasi tashkil etilgan. Spartaliklarda bu vaqtda ikki urug‘-qabila sardori (podshosi), oqsoqollar kengashi va xalq yig‘ini mavjud bo‘lgan. Bosib olingan aholi ularga nisbatan 20 baravar ko‘p bo‘lgan. Natijada yangi mustahkam siyosiy hokimiyat tashkil etish zarurati tug‘ilgan. Shu tariqa aytish mumkinki, Sparta davlatining tashkil topish jarayoni o‘zga xalqlar yerlarini bosib olish natijasida ancha tezlashgan. Spartada hukmron sinfning qudratli harbiy tashkilotga aylangan yaxlit ijtimoiy tuzilishi uning yunon davlatlari ichida tez yuksalishiga ko‘maklashgan. Miloddan avvalgi V asrga kelib, u deyarli butun Peloponnes ustidan o‘z gegemonligini o‘rnatgan. Miloddan avvalgi. V asrning oxirgi choragi va IV asr boshlariga kelib iqtisodiyotning yuksalishi, mulkiy tabaqalanishning kuchayishi natijasida siyosiy huquqsiz fuqarolar sonining oshishi va boshqa omillar hisobiga Sparta jamoasining birligiga putur yetgan. Harbiy qudrati pasaygan. Miloddan avvalgi IV asrda Yunoniston Makedoniya tomonidan bosib olinishi natijasida Messeniyaning qo‘ldan ketishi Sparta davlatining iqtisodiy asosini yemirgan. Miloddan avvalgi III asrda butun aholi ijtimoiy hayotini yaxshilash, harbiy qudratni tiklash, to‘la huquqli bo‘lmagan fuqarolarga huquqlar berish yo‘li bilan eski tartiblarni qaytadan o‘rnatishga bo‘lgan urinish amalga oshmaydi. Quldorlik jamiyatining rivojlanishi ijtimoiy va siyosiy tartiblarni halokatga olib kelgan. Ichki kurashlar ta’sirida kuchsizlanib qolgan Sparta boshqa yunon davlatlari kabi miloddan avvalgi II asr o‘rtasida Rim davlati hokimiyati ostiga tushib qolgan. Qadimgi Rim davlatining tashkil topishi va rivojlanishi. Antik dunyodagi eng qudratli, yirik davlat – Italiyada tarkib topgan Rim respublikasi edi. U O‘rta yer dengiz davlatlari ichida eng kuchlisi bo‘lgan. Keyinchalik miloddan avvalgi I asr va milodning II asrida Rim quldorlari butun Shimoliy Afrikani, Yevropaning ancha qismini va Old Osiyo mamlakatlarini o‘z hukmronligi ostiga olgan va qariyb besh yuz yil hukm surgan g‘oyat katta davlatga aylangan.

Qadimgi Rim davlati tarixini quyidagi davrlarga bo‘lib o‘rganamiz: – Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va quldorlik davlatining tashkil topishi davri. Bu miloddan avvalgi 753-yilda Rim shahriga asos solinishidan to miloddan avvalgi 509-yilda oxirgi Rim podshosi Tarkviniy Superbning Rim aholisi tomonidan haydab yuborilishigacha bo‘lgan vaqtga to‘g‘ri keladi; – Respublika davri. Miloddan avvalgi 509–27-yillar. Bu davrning o‘zi ham 2 bosqichga bo‘linadi: ilk respublika (mil. avv. V–III asrlar) va kechki respublika (mil. avv. III–I asrlar); – Monarxiya davri. Miloddan avvalgi 27-yildan milodning 476- yiligacha. Bu davr ham 2 bosqichga: prinsipat (mil. avv. 27-yildan ɬɨ milodning 284-yillarigacha) va dominat, ya’ni mutlaq yakka hokimlik (milodning 284–476- yillari)ga bo‘linadi. Bundan keyingi davr Rim quldorlik davlatining inqirozi davri bo‘lib, milodning 476-yilida G‘arbiy Rimni franklar qabilalari bosib olganlar Rim Sharqiy Rim esa Vizantiya nomi bilan 1453-yilda usmonli turklar Konstantinopolni bosib olgunlariga qadar yashaydi. Miloddan avvalgi I asrga kelib Rimda ham polis tizimi tugagan. Qullar qo‘zg‘oloni natijasida miloddan avvalgi I asrda yirik davlatchilikka asoslangan imperiya vujudga kelgan. Lekin, uzoq vaqtlargacha polis tizimining ta’siri sezilib turgan. Keyingi davrlarda ham respublika polis institutlari byurokratik monarxiya tashkil etishga ta’sir ko‘rsatgan. Keyingi Rim imperatorlari hokimiyatining mustahkamlanishi va xristianlikning qabul qilinishi natijasida polis tartiblari batamom tugatilgan. Antik dunyo davlatlarida huquqing umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari. Antik davrda huquq birdaniga shakllanmagan. U ishlab chiqilishi bo‘yicha ilk bosqichlarda sharq mamlakatlari huquqiy tizimiga o‘xshash bo‘lgan. Antik yunoniston va Rimda huquqning rivojlanishi alohida polislar doirasida amalga oshirilgan. Shahar-davlatlarda demokratik institutlarning rivojlanishi huquqning diniy-mifologik jihatlardan xolos bo‘lishi natijasida tug‘ilgan. Yozilmagan odatlar

o‘rniga yozma qonunchilik kelgan. Huquq, shunday qilib, antik dunyoda polis hayotini tartibga soluvchi nufuzli va majburiy me’yorlar majmuiga aylangan. Yunonistonda qonunlar huquq ijodkorligining asosiy shakli sifatida e’tirof etilgan. Rimda qonunlar huquqning muhim manbai sifatida o‘rnatilgan va odat huquqi kodifikatsiya qilingan. Yunon an’analariga asosan huquqning qadimiy kodifikatsiyalari Zalevka tomonidan Lokrada (Italiya), Xaronda tomonidan Katon (Sitsiliya) va boshqa yunon shahardavlatlarida o‘tkazilgan. Shunga o‘xshash huquqiy to‘plamlardan biri – Drakont qonunlari miloddan avvalgi VII asrning oxirida Afinada tuzilgan. Afinada xalq majlislari tomonidan yangi demokratik qonunlarning qabul qilinishi tartibi miloddan avvalgi VI asrda Solon va Klisfen islohotlari bilan joriy qilingan. Rimda esa an’anaviy huquqiy odatlar qayta ishlanib, XII jadval qonunlarida yozib qo‘yilgan. Bu qonunlarda shuningdek, xalq majlislarining qarorlari qonun hisoblanadi, degan qoida nazarda tutilgan. Yunon shahar-davlatlarida fuqarolar yoshliklaridanoq qonunlarga va polisda o‘rnatilgan tartiblarga bo‘ysunish va ularga hurmat ruhida tarbiyalangan. Afinada demokratik tizim o‘rnatilgan bo‘lsa-da, u qullar va chet elliklar uchun emas edi. Huquqqa sig‘inish va qonunlarni hurmat qilish nisbatan ko‘proq darajada Rim jamiyatida vudjudga kelgan. Qonunlarga so‘zsiz amal qilish yuridik majburiyat emas, balki sharafli ish hisoblangan. Yunonistonda Suqrot, Rimda esa mashhur yurist Sitsiron o‘z siyosiyhuquqiy ta’limotlarini yaratganlar. Shu tariqa huquqiy davlat g‘oyasining ilk shakllanishi yuz bergan. Klassik Rim huquqi antik va butun qadimgi dunyo huquqi tarixidagi eng yuksak cho‘qqidir. Antik dunyoning eng buyuk yutuqlaridan biri – Rim xususiy huquqidir. Bu shakli, mazmuni, mantiqiy asoslanganligi, qat’iy va aniq bayon qilinganligi uchun uni keyingi davrlarda retsepsiya qilinishiga (andoza qilib olinishiga) sabab bo‘lgan. Rim huquqi bilan birga rim yurisprudensiyasi ham rivojlangan. Rim yurisprudensiyasi asosida yuridik kasb tug‘ilgan. Unga mos ravishda esa maxsus huquqiy ta’limga asos solingan.

Afina davlati. Afinaning tashkil topishi miloddan avvalgi II ming yillikda 4 ta qabilaning birlashuviga (sinoyikizm) borib taqaladi. Tesey ana shu qabilalarni yagona afina xalqi qilib birlashtiradi. So‘ngra umumiy markaziy boshqaruv uchun oqsoqollar kengashi tuzilgan. Ijtimoiy tuzumda dastlabki islohotlar natijasida erkin kishilar uch toifaga bo‘lingan: yevpatridlar – nasl-nasabi olijanob bo‘lgan aristokratlar, aslzodalar; geomorlar – dehqonlar; demiurglar – hunarmandlar. Davlat boshlig‘i – basiley (bazilevs) mansabi saqlangan. miloddan avvalgi IX–VIII asrlarda yevpatridlardan saylab qo‘yiladigan arxontlik mansabi joriy qilingan. Arxontlar (boshliq yoki el og‘asi) 9 kishidan iborat bo‘lib, dastlab umrbod muddatga, so‘ngra 10 yil va keyinchalik 1 yil muddatga saylangan. Ularga basileyning asosiy funksiyalari o‘tgan. Ular ichida birinchi arxont juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. So‘ngra oqsoqollar kengashi o‘rnida yangi boshqaruv organi – areopag tashkil etilgan. Uning a’zolari yevpatridlardan iborat bo‘lib, tarkibiga sobiq arxontlar kirgan. Areopagning vakolatlariga arxontlarni saylash va nazorat qilish, oliy sud hokimiyatini amalga oshirish kirgan. Miloddan avvalgi VII asrda mamlakat hududi aholining qaysi qabilaga mansubligidan qat’i nazar hududiy okruglar – navkrariylarga bo‘lingan (48 ta). Ijtimoiy tabaqalanishning kuchayishi natijasida demos – xalq talabi bilan miloddan avvalgi 621-yilda Drakont qonunlari e’lon qilingan. Unda og‘zaki huquq yozib qo‘yilgan. Xun olish cheklanib, xususiy mulkning himoya qilinishi va sud ishlarining aniqlanishi progressiv hodisa sifatida belgilangan. Xalqning urug‘ zodagonlariga qarshi kurashi davomida miloddan avvalgi 594-yilda yevpatridlar vakili Salon birinchi arxont qilib saylangan va iqtisodiy- siyosiy islohotlar o‘tkazgan. Siyosiy islohotlar pirovardida fuqarolar mulkiy senziga qarab to‘rt turga bo‘lingan. Bu toifalar qo‘shinga ham alohida tatbiq etilgan. Salon Areopagning vakolatlaridan xalq yig‘inlarida muhokama qilinadigan ishlarni tayyorlash funksiyasini olib, uni zaiflashtiradi. Bu ishlarni tayyorlash

uchun yangi davlat organi – bule (to‘rt yuzlar kengashi)ni tuzgan. Unga eski 4 urug‘dosh qabilalar yig‘inlarida 100 kishidan saylangan. Islohotlar natijasida xalq yig‘in (ekklesiya)larining roli osha boshlaydi. Yuqoridagilardan tashqari har qanday afina fuqarosi qatnashishi mumkin bo‘lgan yangi oliy hakamlar sudi – gelieya ta’sis etilgan. Umuman olganda, Salon islohotlari kompromiss (kelishuvchanlik) xarakterga ega bo‘lib, keyingi taraqqiyot uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Miloddan avvalgi 560-yilda kambag‘al dehqonlar (diakriylar) tepasida turgan Pisistrat davlat to‘ntarishi o‘tkazib tiran bo‘lib qolgan. U Salon islohotlarini davom ettirib, yevpatridlarning yerlarini musodara qilgan. U shuningdek, dehqonlarga kredit bergan, sayyor sudlar lavozimini ta’sis etgan va davlat hisobiga 1/10 daromad solig‘ini joriy etgan. Afina hokimiyati tepasiga miloddan avvalgi 510–509-yillarda Klisfen kelgach, miloddan avvalgi 509-yilda bir qancha islohotlar o‘tkazgan. Uning islohotlari urug‘chilik tuzumini tamomila tugatgan va Afina quldorlik demokratiyasi tizimini shakllantirgan. Uning asosiy tadbirlari ma’muriy-hududiy islohot bo‘lgan. 4 qabila bo‘linishi bekor qilinib, hududiy belgilariga qarab ma’muriy-hududiy birlik sifatida 10 ta fila tashkil etilgan. O‘z navbatida bir fila uchta trittiyga bo‘lingan. Butun Attika hududi eng quyi ma’muriy birlik – yuzta demga bo‘lingan. Har bir filaning tarkibiga 10 ta dem kirgan. Filalar soni o‘zgarishi natijasida to‘rt yuzlar kengashi har bir filadan 50 kishidan iborat holda besh yuzlar kengashiga o‘zgartirilgan. Klisfenning so‘ngi tadbiri – o‘nli strateglar hay’atini ta’sis etishdan iborat bo‘lgan. Unga har bir filadan bitta vakil kirgan. Ular xalq yig‘inlarida bir yil muddatga ovoz berish yo‘li bilan saylangan. Strateglar xalq lashkariga galma-gal qo‘mondonlik qilganlar. Islohotlar vositasida asta-sekin siyosiy hokimiyatni amalga oshiruvchi maxsus va doimiy harakatdagi apparat vujudga kelgan. Siyosiy hokimiyat davlat hokimiyati shaklida amalga oshirila boshlangan, uni amalga oshiruvchi apparat esa davlat apparatiga aylangan. Afinada davlatning kelib chiqishi demos g‘alabasi

bilan tugagan. Natijada Afinada demokratik respublika shaklidagi quldorlik davlati vujudga kelgan. Miloddan avvalgi V–IV asrlar Afina davlatining rivojlangan davri bo‘lib hisoblanadi. Miloddan avvalgi V asrning birinchi yarmida Afina yunon dunyosining eng ilg‘or davlatlaridan biriga aylangan. Miloddan avvalgi 478-yilda Eronga qarshi urushda Spartadan so‘ng 140–160 ta yunon davlatlaridan iborat dengiz ittifoqiga u boshchilik qiladi. Astasekin dengiz ittifoqi Afina dengiz davlatiga aylangan. Ittifoqchi davlatlar Afina davlati organlari va mansabdor shaxslari tomonidan boshqarilgan. Bu davrlarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy munosabatlarida o‘zgarishlar amalga oshgan. Fuqarolarning siyosiy huquqlari kengaygan. Bular Basileylar Efialt va Perikl islohotlarida o‘z ifodasini topgan. Bunda Efialt tomonidan areopagning vakolatlari mutloq qisqartirilib, xalq majlisi, 500 lar kengashi va gelieyaning vakolatlari kengaygan. Demokratiyaning ravnaq topishi Perikl nomi bilan uzviy bog‘liq. Uning davrida Salonning senzga oid islohotlari o‘z ahamiyatini yo‘qotgan. Chunki endi davlat mansablariga barcha to‘la huquqli fuqarolar ega bo‘lishlari mumkin edi. Negaki, imperiya boshqaruvi va uni ushlab turishga barcha fuqarolar jalb etilgan. Kambag‘allar ko‘chirilib, yerlarga ega bo‘lganlar. U kambag‘al fuqarolarni ish bilan band etishga harakat qilgan. Davlat mansablarini bajarganlik uchun haq tayinlagan. Miloddan avvalgi VI–V asrlarda ijtimoiy tuzum borasida antik qullik shakli ancha rivojlangan. Qullarga oddiy mehnat quroli sifatida qarash mavjud bo‘lgan. Bu davrda quldorlik son jihatdan ham, sifat jihatdan ham o‘sgan. Afina davlati mohiyatiga ko‘ra erkin fuqarolar manfaatlarining himoya qilinishini va ko‘p sonli qullarning tutqunlikda ushlab turishni ta’minlaydigan siyosiy tashkilot hisoblangan. Boshqaruv shakli bo‘yicha demokratik respublika bo‘lib, afina fuqarolari siyosiy hayotda faol qatnashishi mumkin bo‘lgan. Bu holat miloddan avvalgi 330 yillargacha davom etgan.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, Afina davlatining asosiy organlari: xalq yig‘ini, Besh yuzlar kengashi va gelieya hisoblangan. Ular mansabdor shaxslar faoliyatini yo‘naltirib turganlar va nazorat etganlar. Xalq yig‘ini – ekklesiya davlat hokimiyatining oliy organi bo‘lib, u dastlab yiliga 10 marta, keyinchalik 40 marta chaqirilgan. Favqulodda holatlarda ham chaqirilishi mumkin bo‘lgan. Unda 20 yoshga to‘lgan to‘la huquqli afinalik fuqarolar ishtirok etishgan. Eng muhim masalalarni hal etish uchun 6000 kishi, ya’ni butun to‘la huquqli afinaliklarning 1/5 qismi ishtirok etishi talab qilingan. Istalgan kishi unda o‘z fikrini bildirishi, hatto qonun loyihalarini kiritishi mumkin bo‘lgan. Qaror ochiq – qo‘l ko‘tarish va yopiq – qutiga narsa tashlash yo‘li bilan chiqarilgan. Demokratik muassasalardan yana biri besh yuzlar kengashi – Bule bo‘lgan. Uning a’zolari qur’a tashlash yo‘li bilan 30 yoshga to‘lgan afina fuqarolari orasidan saylangan. U oliy hokimiyat va ma’muriy organ bo‘lib, xalq majlislariga masalalar loyihasini tayyorlagan va muhokama qilgan. Uning qarorlarini ijro etgan. Moliyaviy boshqaruvni olib borib, davlatning daromad manbalari ustidan nazorat qilgan. Shuningdek, tashqi davlat bilan diplomatik munosabatlarni ham o‘rnatgan. U ish yuritish uchun 10 ta komissiya (pritaniy)ga ajralgan. Kengash raisi har yig‘ilishdan oldin saylangan va u xalq yig‘iniga ham boshchilik qilgan. Xizmat muddati tugashi bilan a’zolari hisobot bergan va javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lgan. Oliy sud organi, ya’ni hakamlar sudi – gelieya yirik demokratik muassasa bo‘lgan. U davlatga qarshi va mansabdor jinoyatlari bo‘yicha birinchi instansiya, boshqa ishlar uchun apellatsiya instansiyasi hisoblangan. U xalq yig‘inida qabul qilingan qonun loyihalarini rad etishi mumkin bo‘lgan. Qonun chiqarish jarayoniga ko‘ra qonun loyihasi xalq kengashiga kiritilgan, so‘ng loyiha Besh yuzlar kengashida ko‘rilib, bu haqda unga xulosa berilgan, keyin xalq yig‘ini loyihani qabul qilgan va natijada u gelieya tomonidan rad etilmasa kuchga kiritilgan.

Birinchi arxont – arxont-eponim hisoblangan. Keyinchalik u oilaviy ishlar va merosga taalluqli ishlar bo‘yicha sud funksiyalarini saqlab qoladi. Ikkinchi arxont – arxont basiley bo‘lib, diniy ishlarni yuritgan va sudda jinoiy ishlarni ko‘rgan. Uchinchi arxont – arxont-polimarx bo‘lib, u endilikda ilgari harbiy qo‘mondonlik funksiyalarini yo‘qotib, faqat meteklar va boshqa chet elliklar (ksenlar) bilan bog‘liq asosiy ishlar bilan shug‘ullangan. Boshqa oltitasi arxont-fesmofetlar deb atalib, gelieyaga taalluqli ishlarni tayyorlaganlar va afina sudlarida adolatli sud qilishga rahbarlik qilganlar. Afina davlatida ko‘plab boshqaruv lavozimlari kollegial bo‘lgan. Hammasi bo‘lib 700 ga yaqin maxsus mansabdor shaxslar bo‘lib, ular tegishlicha turli vazifalarni bajarganlar. Fila va demlarda ham o‘z mansabdor shaxslari faoliyat yuritgan. Afinada oliy sud organi Gelieyadan tashqari Areopag ham ba’zi sud funksiyalarini saqlab qolgan. Eng og‘ir jinoyatlar bo‘yicha Xalq yig‘ini ham birinchi instansiya sudi sifatida maydonga chiqishi mumkin bo‘lgan. Perikl zamonidan boshlab sayyor sudlar ham tashkil etilgan. Areopag arxont-basiley raisligida qasddan odam o‘ldirish jinoyatlari bo‘yicha ishlarni ko‘rib hal etgan. Xalq yig‘inining topshirig‘i bo‘yicha davlatga qarshi jinoyat ishlarini tergov qilishi mumkin edi. Qolgan turdagi jinoiy va fuqaroviy ishlar turli maxsus hay’atlar tomonidan ko‘rib hal etilgan. Qo‘shin asosan 18 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan erkin fuqarolardan xalq lashkarida iborat bo‘lgan. Safarbarlik yoshi xalq yig‘ini tomonidan belgilangan. Tinchlik vaqtlarida afina fuqarolari 18 yoshdan 20 yoshgacha harbiy ta’lim o‘tganlar va qo‘riqlash xizmatiga jalb etib turilganlar. Urush vaqtlarida har bir fila ma’lum sondagi piyoda, otliq, yengil qurollangan va og‘ir qurollangan askarlar berishi lozim bo‘lgan. Miloddan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan doimiy yollanma maxsus chegara qo‘shinlari, miloddan avvalgi IV asrga kelib qo‘shin va flotda yollanma harbiy xizmatchilar paydo bo‘lgan. Afina davlatida politsiya funksiyalarini maxsus xizmatchilari – toksotlar bajargan. Ular asosan qullardan iborat bo‘lib, jami 200 ga yaqin bo‘lgan.

Sparta davlati. Sparta davlatining siyosiy tuzumi Lakonika viloyatiga miloddan avvalgi XII asrda doriy qabilalari bostirib kirishi va axayyaliklar bilan doriylar ittifoqi, ya’ni Sparta jamoasining tashkil etilishidan boshlanadi. Miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda Sparta jamoasi tomonidan Messiniya bosib olinishi natijasida yangi shakldagi mukammal davlat apparati vujudga keldi. Davlatning shakllanishi jarayonida urug‘doshlik tuzumi ham saqlandi. Spartaning bu davrdagi ijtimoiy va siyosiy tuzumi afsonaviy qonunshunos Likurg tomonidan yozilgan «retra»larda mustahkamlangan. Likurg tarixiy shaxs sifatida mavjud bo‘lmagan, uning islohot o‘tkazgan vaqti ham aniq o‘rnatilmagan. «Retra»larni ko‘pchilik miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda paydo bo‘lgan deb hisoblaydi. «Likurg tuzumi» esa miloddan avvalgi VII asrning oxiri – VI asrning boshida batamom tashkil topgan deydilar. Retralar spartaliklarning birligini ta’minlash va ularning birgalikdagi hukmron tashkilotini yaratish vazifalarini hal etishga qaratilgan. Ijtimoiy tuzumda ibtidoiy jamoa munosabatlarining muhim qoldiqlari saqlanib qolgan o‘ziga xos sinfiy quldorlik jamiyati tashkil topgan. Mahalliy aholining hayoti qulchalik ham qadrlanmagan, chunki ularning soni o‘sib ketmasligi muhim bo‘lgan. Spartaliklar to‘la huquqli fuqarolarni tashkil etgan. Ular «tenglar jamoasi» deb yuritilgan va hukmron sinfning harbiylashtirilgan birlashmasi bo‘lgan. Butun yerlarda faqat spartaliklarga biriktirilgan ilotlar ishlagan. Butun yerlar taxminan 9000 ta teng, bo‘linmas va ajralmas chek (ulush, kler)larga ajratilgan. Ularni sotish, hadya qilish yoki vasiyat qilish mumkin emasdi. Spartaliklar beshta qishloq birlashmasidan iborat bo‘lib, harbiy lagerni eslatadigan shaharlarda yashaganlar. Ularning turmush tarzi juda qattiq tartibga solingan. Butun hayotlari sof harbiycha tarzda o‘tgan. Harbiy majburiyat ularning asosiy majburiyati, harbiy ishlar esa munosib mashg‘uloti hisoblangan. Kuchli va mustahkam jangchilar tarbiyalab yetishtirish uchun maxsus tarbiya tizimi mavjud edi.

Yangi tug‘ilgan har bir chaqaloq Sparta oliy mahkamasi – gerusiyaga, ya’ni oqsoqollar kengashiga olib borilgan. Shundan so‘ng maxsus komissiyada chaqaloqning tirik qolishi yoki o‘ldirish kerakligi hal qilingan. O‘g‘il bolalar juda qattiqqo‘llik bilan chidamli, kuchli va sog‘lom qilib bo‘lg‘usi jangchi sifatida tarbiyalangan. Ular 7 yoshgacha onasi qo‘lida tarbiyalangan. 7 yoshdan 18 yoshgacha maktabda yashagan va harbiy ta’lim-tarbiya olgan. 18–20 yoshdan 60 yoshgacha harbiy xizmat o‘talgan. Qizlarni tarbiyalashga g‘oyatda e’tibor berilib, katta hurmatga sazovor bo‘lganlar. Faqat sog‘lom onadan sog‘lom bola tug‘iladi, deb hisoblaganlar. Ular uy-ro‘zg‘or ishlarini qilmasdan, bolalik chog‘idan sport bilan shug‘ullanganlar, bilim olganlar. Spartaliklarning tenglar jamoasidan umumiy tushki ovqat, ya’ni fiditiyadan natura haq to‘lay olmagan kambag‘allar chiqarilgan. Tenglar jamoasi, ya’ni fiditiya a’zoligidan chiqqanlar esa siyosiy huquqlarini yo‘qotgan. Taqsimlangan ulush yerlar katta o‘g‘ilga meros bo‘lib o‘tishi natijasida o‘z yeri bo‘lmaganlar – qashshoqlar (gipomeyon)lar darajasiga o‘tgan va ular ham siyosiy huquqlarini yo‘qotganlar. Natijada spartaliklar soni qisqarib borgan va miloddan avvalgi IV asrning oxiriga kelib ularning soni 9000 dan 4000 ga tushib qolgan. Ilotlar – Messiniyaning qulga aylantirilgan aholisi bo‘lib, davlat mulki hisoblangan. Ular amalda o‘z xo‘jaliklarini, oilasi va tomorqasini mustaqil yuritganlar. Hosilning bir qismini tasarruf etganlar. Ularning hayoti qaram dehqonlar holatiga yaqin bo‘lgan. Ilotlar mamlakat aholisining asosiy qismini tashkil etgan. Z.M.Chernilovskiy ma’lumotlariga qaraganda Spartada 200 000 dan ortiq ilotlar mavjud bo‘lgan 2 . Ijtimoiy tuzumda bundan tashqari Peloponnes hududidagi tog‘li joylarda yashovchi qabilalar – periyek (qo‘shni)lar ham mavjud bo‘lgan. Ular siyosiy huquqsiz bo‘lib, Spartaning mansabdor shaxslari – garmostlar tomonidan nazorat etilgan. 2 Qarang: ɑɟɪɧɢɥɨɜɫɤɢɣ Ɂ.Ɇ. ȼɫɟɨɛɳɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. – Ɇ., 1996. – ɋ. 73.

Boshqarish shakliga ko‘ra aristokratik davlati boshqaruvchi ikkita podsho keng vakolatlarga ega bo‘lmagan va aslida arxagetlar deb atalgan. Ular urush vaqtlarida qo‘shinga qo‘mondonlik qilganlar. Ular eforlar, ya’ni – barcha muassasalar ustidan nazorat qiluvchi oliy mansabdor shaxslar chaqirsa, ular huzuriga borishga majbur bo‘lishgan. Asosan kohinlik vazifasini bajarib kelganlar. Ularning hokimiyati meros tariqasida o‘tgan. Davlat tuzumida xalq yig‘ini – apella mavjud bo‘lib, unda 30 yoshga to‘lgan spartalik erkaklar ishtirok etganlar. Unda urush va sulh masalalari muhokama qilingan, qonun qabul qilingan, mansabdor shaxslar saylangan, boshqa davlatlar bilan ittifoq tuzilgan, arxaget mansabining meros bo‘lib o‘tishi haqidagi va urushlar vaqtidan arxagetlardan qaysi biri qo‘shinga qo‘mondonlik qilishi masalalari hal etilgan va h.k. U oqsoqollar roziligi bilan arxagetlar tomonidan odatda har oyda chaqirilgan. Xalq yig‘ini davlat hayotida uncha katta o‘rin tutmagan. Miloddan avvalgi IV asrga kelib uning ahamiyati juda pasayib ketgan. Davlatda kuchli boshqaruv organi gerusiya – oqsoqollar kengashi bo‘lgan. Gerusiya – «geront» – oqsoqol so‘zidan olingan. Unga 60 yoshga kirgan 28 kishi va 30 yoshga kirgan ikki podsho kirgan. Gerontlar umrbod majlis qilganlar. Bir o‘rin bo‘shasa, o‘rniga yangisi saylangan. Nomzodlar xalq yig‘inida taklif etilgan. Gerusiya xalq yig‘inida ko‘rilishi lozim bo‘lgan masalalarni oldindan ko‘rib chiqqan, tashqi munosabatlarni olib borgan. Vaqt o‘tishi bilan uning vakolatlari kengayib borgan. Agar ular xalq yig‘ini qaroridan norozi bo‘lsa tark etgan, natijada yig‘in tarqalib ketgan. Bundan tashqari, u davlatga qarshi jinoyatlarni ko‘rib chiqqan, arxagetlarga qarshi sud jarayonlarini olib borgan. Barcha muassasalar ustidan nazoratni oliy mansabdor shaxslar – eforlar olib borgan. Bu mansab miloddan avvalgi VIII asrlarda urug‘ boshliqlari va urug‘ aristokratiyasi o‘rtasidagi ziddiyatlar natijasida paydo bo‘lgan. Dastlab ular arxagetlar yordamchisi bo‘lib, mulkiy nizolar bo‘yicha sud ishlarini yuritganlar. Miloddan avvalgi VI asrning o‘rtalariga kelib eforlarning vakolatlari juda oshgan. Jumladan, u Gerusiya va xalq yig‘inini chaqirish huquqiga, gerusiya bilan kelishib xalq yig‘ini qarorini bekor qilish huquqiga ega bo‘lgan. Butun ichki va tashqi

masalalarni hal etgan, barcha aholi, mansabdor shaxslar, podsholar va davlat muassasalari, xalq yig‘ini faoliyati ustidan nazoratni olib borishgan. Har yili besh nafar efor saylab qo‘yilgan, ular yangi saylangan eforlarga hisob bergan. Spartada armiya juda yaxshi tashkil etilgan. Yuqorida aytilganidek, spartalik erkaklarning hammasi harbiy xizmatga majbur edi. Bu armiya miloddan avvalgi VI–V asrlarda Yunonistonda eng yaxshi tashkil etilgan, intizomli va kuchli armiya bo‘lgan. Qo‘shin oldida yengil qurollangan ilotlar, og‘ir qurollangan periyeklar, ulardan keyin yosh spartaliklar, oxirida 60 yoshgacha bo‘lgan kishilar jangga kirgan. Qo‘shinlar 12 ta harbiy qism (lox)ga bo‘lingan. Ular tepasida loxaglar turgan. Qo‘mondonlikni podsholar amalga oshirib, polimarxlar ularga yordam berganlar. Qo‘shin tarkibida «300 ta suvoriy»dan iborat otliq askarlar bo‘lib, urush vaqtlarida podsholarni qo‘riqlaydigan, tinchlik vaqtida mamlakat xavfsizligini ta’minlaydigan o‘ziga xos otliq gvardiyani tashkil etganlar. Rim davlati. Qadimgi Rim davlatining tashkil topishi. Miloddan avvalgi 753- yilda Rim shahriga asos solingan vaqtda (Romul va Rem tomonidan) Tibr daryosi bo‘ylaridagi qabilalarda ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi jarayoni yuz berayotgan edi. Bu yer uchta qabila: qadimgi lotin, sabin va etrusklarning xuddi Afinadagi sinoykizmga o‘xshab urushlar yo‘li bilan birlashtirilishi natijasida Rim jamoasi tashkil topgan. Qadimgi rim urug‘lari a’zolari patritsiylar deb atalgan. Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi mulkiy tabaqalanishga va xususiy mulkning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Turli manbalar asosida qulchilik kelib chiqqan. Kambag‘allashgan jamoachilar, kelgindilar va ozodlikka chiqqan qullardan – kliyentlar guruhi paydo bo‘lgan. Qulay shart-sharoitlar natijasida Rimga ko‘chib kelganlar plebeylar deb atalgan. Ular o‘rtasida jiddiy ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy farqlar mavjud bo‘lgan. Rim jamoasi tepasida senat tomonidan saylab qo‘yiladigan reks (ryex – podsho) turgan. Uning vakolatlari cheklangan bo‘lib, asosan harbiy, diniy va sud vakolatlariga ega bo‘lgan. Reks senatga raislik qilgan, fuqarolar lashkari – legionga boshchilik qilgan. Umummajburiy qarorlar chiqargan.

Rim jamoasining muhim boshqaruv organi urug‘larning oqsoqollari kengashi – senat bo‘lgan. U sud vazifasini ham bajargan. Har bir urug‘ boshlig‘i senatga a’zo bo‘lib kirgan. Rim jamoasi 300 ta urug‘dan iborat bo‘lganligi uchun senat ham 300 ta senatordan tashkil topgan. Jamoaning muhim masalalari xalq yig‘inida ko‘rilgan. Biroq uning qarorlari senat va reks tomonidan bekor qilinishi mumkin bo‘lgan. U muhim hukumat organi ham hisoblanadi. Rim jamoasining tashkil etilishi izchilligi va mukammalligi bilan ajralib turgan. Qabilalar – tribalar deb atalib, urug‘lar birlashmalari – kuriyalardan tashkil topgan. Tribada 10 kuriya bo‘lgan, har bir kuriyaga 10 ta urug‘ kirgan. Shunday qilib, aholisi 3 ta qabila 300 ta urug‘dan iborat edi. Xalq yig‘ini ham aynan kuriyalar bo‘yicha chaqirilgan va qaror qilgan. Rim jamoasi boshqa xalqlar uchun yopiq bo‘lgan. Plebeylar va patritsiylar o‘rtasida ijtimoiy tengsizlik natijasida yuzaga kelgan urush miloddan avvalgi VI asrda plebeylarning g‘alabasi bilan tugaydi. Oqibatda ijtimoiy jamoa tuzumi yemirilib, davlatning tashkil topish jarayoni yuz beradi. Plebeylar g‘alabasi va qadimgi Rimda davlatning tashkil topishi miloddan avvalgi VI asrda reks Serviy Tulliy tomonidan o‘tkazilgan islohotlar bilan mustahkamlanadi. Bu islohotlar Rimning ijtimoiy tuzumi asosiga mulkiy va hududiy tamoyillarni qo‘ygan. Ular yangi davlat organlarini shakllantirish yo‘lidan borgan. Islohotlar natijasida aholi mulkiga ko‘ra ma’lum qo‘shin beruvchi 6 ta sinfga ajratiladi. Buning natijasida senturiyalar majlisi (senturiya - yuzlik) deb ataluvchi xalq majlisi vujudga kelgan. Erkin aholi hududiy belgilariga qarab bo‘linishida 4 ta shahar va 17 ta qishloq tashkil etilgan. Ayni bu davrda XII jadval qonunlari qabul qilinganligini unutmaslik kerak. Bu davrda shuningdek, qator podsholar va oliy mansabdor shaxslar tomonidan plebeylar huquq holatini yaxshilashga qaratilgan joriy qonunlar ham amalga kiritilgan.

Miloddan avvalgi 509-yilda oxirgi (yettinchi) reks Tarkviniy Superb haydab yuborilgandan so‘ng Rimda respublika tuzumi o‘rnatilgan. Bu davrda Rim ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, hududiy va harbiy jihatdan ancha mustahkamlanadi. Chegaralari kengayib, u dunyodagi eng qudratli davlatga aylanadi. Miloddan avvalgi III asrga kelib qishloq jamoalari 31 ta yetgan. Respublika davrida davlat hokimiyati sodda shaklda tashkil etilgan. Keng hududlar ustidan markaziy boshqaruvni amalga oshiruvchi oliy organlar tizimida jiddiy o‘zgarishlar kuzatilmagan. Bu esa boshqaruv samarasini kamaytirib, vaqt o‘tishi bilan respublika tuzumining qulashi sabablaridan biri bo‘lib qolgan. Rim respublikasida aristokratik va demokratik boshqaruv belgilari qo‘shilib ketgan. Bu oliy organlar – xalq majlislari, senat va magistraturaning vakolatlari va o‘zaro munosabatlarida ham o‘z aksini topgan. Davlat chegaralarining kengayishi va erkin kishilar sonining oshishi munosabati bilan majlislar tarkibida o‘zgarishlar kuzatilgan. Rim respublikasida xalq majlislarining quyidagi uch turi: senturiyalar, tribalar va kuriyalar komitsiyalari (kengashlari) mavjud bo‘lgan. Senturiyalar davlat boshqaruvida katta o‘rin tutgan. Senturiyalar komitsiyasi (majlisi) vakolatlariga quyidagilar kirgan: respublikaning oliy mansabdor shaxslari (konsullar, pretorlar, senzorlar)ni saylash, urush e’lon qilish, sulh tuzish va o‘lim jazosiga hukm qilinganlar shikoyatlarini ko‘rib chiqish masalalarini hal qilish kabilar kirgan. Triba xalq majlislari triba aholisidan iborat bo‘lib, ularning vakolatlari quyidagicha bo‘lgan: quyi mansabdor shaxslar (kvestor, edillar va boshq.)ni saylaganlar, jarimaga undirish haqidagi hukmlar ustidan tushgan shikoyatlarni ko‘rganlar. Miloddan avvalgi III asrga kelib, ular qonun chiqarish vakolatini ham qo‘lga kiritadilar. Kuriyalar kengashi bu davrlarda o‘z ahamiyatini yo‘qotgan va asosan vasiyat qilish, o‘g‘il qilib olish kabi masalalarni hal qilgan. Davlat mexanizmida senat muhim o‘rin tutgan. U respublikaning oliy davlat organi hisoblangan. Senatorlar saylanmagan. Ularning soni dastlab 300 ta, miloddan avvalgi I asrda 600 ta, keyinchalik esa 900 taga ko‘paytirilgan. Rasman senat maslahatchi organ bo‘lib, uning qarorlari senatus-konsult deb atalgan. Lekin

senatning vakolatlari juda keng bo‘lgan. Xalq majlislarining qarorlarini tasdiqlagan va faoliyatini nazorat etgan. Uning vakolatlariga davlat xazinasini va harbiy hayotni boshqarish, davlat mulkini idora qilish, soliqlarni joriy etish, diniy marosimlar bo‘yicha qarorlar qabul qilish ham kirgan. Senatning tashqi siyosiy vakolatlari ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Magistraturalar deb davlat mansabdorlariga aytilgan. Ularga nisbatan saylab qo‘yishlik, muddatlilik, kollegiallik, haq to‘lamaslik va javobgarlik tamoyillari amalda bo‘lgan. Hamma mansabdorlar senturiyalar yoki tribalar majlislari tomonidan bir yilga saylangan. Magistrlarning hokimiyati oliy va umumiyga bo‘lingan. Oliy hokimiyat faqat diktatorga, konsullarga va pretorlarga berilgan. Mansabdor shaxslar o‘z vakolatlari doirasida farmoyishlar berib, bajarilishini nazorat etganlar. Magistrlik odatiy va odatdan tashqari (favqulodda) magistrlikka bo‘lingan. Oddiy-odatiy-doimiy magistraturalarga konsullar, pretorlar, senzorlar, kvestorlar, edillar va boshqa mansablar kirgan. Konsullar ikki nafar (biri patritsiylardan, biri albatta plebeylardan) bo‘lib, oliy magistratlar bo‘lgan va butun magistratura tizimiga boshchilik qilgan. Ular har yili senturiya kengashlarida saylangan. Harbiy va fuqarolik hokimiyati ular qo‘lida bo‘lgan. Pretorlar lavozimi miloddan avvalgi IV asrda konsullarning yordamchilari sifatida paydo bo‘lgan. Konsullar yo‘q vaqtida Rim shahrini boshqargan, sud ishlarini yuritishga rahbarlik qilganlar. Shuningdek, viloyatlarni boshqarganlar, senat topshirig‘i bilan legionlarga qo‘mondonlik qilganlar va umummajburiy qarorlar qabul qilib, huquqning yangi me’yorlarini chiqara olganlar. Ular dastlab 1 ta, keyin 2 ta saylanadigan bo‘lgan. Biri rim fuqarolari va yana biri chet elliklar ishlarini ko‘rganlar. Asta-sekin ularning soni 8 taga yetgan. Senzorlar – rim fuqarolarining ro‘yxatini tuzish, ularni mulkiy ahvoliga qarab darajalarga ajratish hamda senatorlar ro‘yxatini tuzish uchun senturiya komitsiyalari tomonidan 5 yilda 1 marta 2 tadan saylangan. Ular vakolatiga axloqi kuzatib turish va tegishlicha ediktlar chiqarish ham kirgan.

Kvestorlar – kichik magistratlarga mansub bo‘lib, ular triba komitsiyalarida saylangan. Vaqt o‘tishi bilan ular senat roziligi ostida moliyaviy xarajatlarni yurita boshlaganlar, xazinachilik vazifasini bajarishgan, davlat arxivini qo‘riqlashgan, viloyat hokimlariga yordamchi bo‘lganlar va harbiy xazinaga mudirlik qilganlar. Shuningdek, ba’zi jinoiy ishlar bo‘yicha tergov olib borganlar. Respublikaning oxiriga kelib ularning soni 20 taga yetgan. Edillar ham ikkita bo‘lishgan. Ular kichik magistratlardan bo‘lib, shaharda jamoat tartibini, bozorda savdoni va obodonchilikni kuzatganlar, shaxsni oziq- ovqat bilan uzliksiz ta’minlashga javob berganlar, bayramlar va xalq tomoshalarini tashkil etganlar. «Yigirma oltita erkaklar» kollegiyalari 26 kishidan tashkil topib, beshta kollegiyadan iborat bo‘lgan. Ular qamoqxonalar, pul zarb etish, yo‘llarni tozalash masalalarini va ba’zi sud ishlarini yuritganlar. Har bir magistrat ixtiyorida o‘z mahkamasi, unda ko‘pdan-ko‘p xattotlar, jarchilar va boshqa xizmatchilar bo‘lgan. Odatdan tashqari magistrlardan Diktator – senatning taklifi bilan konsullarning biridan tayinlangan. Ba’zi hollarda senturiyalar kengashi bevosita diktator tayinlashga haqli bo‘lgan. Diktator cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, barcha magistratlar unga bo‘ysungan. Harbiy va fuqarolik hokimiyati 6 oy mobaynida diktator qo‘lida bo‘lgan. Veto huquqi unga ta’sir etmagan va uning faoliyatidan shikoyat qilish mumkin bo‘lmagan. Odatdan tashqari favqulodda magistratlar qatoriga detsemvirlar komissiyasini ham kiritish mumkin. Bu komissiya plebeylarning teng huquqlar uchun navbatdagi kurashlardan biri ko‘tarilgan davrda mil.avv. 450 – 451-yillardagi XII jadval qonunlarini tayyorlash uchun tashkil etilgan edi. Rim respublikasi tarixida armiya juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Armiya o‘ta intizomli va yaxshi qurollangan edi. Armiyaning bosh ko‘tarishi natijasida miloddan avvalgi 88-yilda Sulla davrida mavjud hokimiyat ag‘darib tashlanadi. Binobarin, miloddan avvalgi II–I asrlarda quldorlik munosabatlari rivojlanishi natijasida sinfiy va ijtimoiy ziddiyatlar yanada keskinlashadi. Bu davrda aka-uka

Tiberiy va Gay Grakxlar (tribunlar) tomonidan triba majlislari orqali zodagonlar siyosiy nufuzini zaiflashtiruvchi, kambag‘al va yersiz dehqonlarni mulk egasiga aylantirishga qaratilgan qonunlar amalga kiritilgan. Siyosiy vaziyat keskinlashuvi natijasida davlat muassasalarini yangi tarixiy sharoitlarga moslashtirishga qaratilgan harakatlar qilingan. Bunday harakatlardan eng muhimi Sulla diktaturasi davrida (mil. avv. 82–79-y.) amalga oshirilgan edi. Sulla diktaturasidan keyin qisqa vaqt o‘tgach YU. Sezar diktaturasi o‘rnatilib, u miloddan avvalgi 45-yilda imperator unvonini olgan. Miloddan avvalgi 27-yilda Rim davlatining imperiya davri boshlanadi. Imperiya davrida imperator hokimiyatining kuchayib borishi ko‘zga tashlangan. Boshqaruv imperator boshchiligidagi amaldorlardan iborat byurokratik va harbiy apparat ixtiyoriga o‘tgan. Milodning 476-yilida esa german qabilalari G‘arbiy Rim imperiyasini bosib olishi natijasida bu davlat tugatilgan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Dunyoning siyosiy xaritasini shakllanishi

Umumiy geografik ma’lumotlar. Dunyo siyosiy xaritasining shakllanishi

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar

Yevrosiyo aholisi va siyosiy xaritasi

Siyosiy geografiya