Siyosiy geografiya - География - Рефераты

Siyosiy geografiya

Загружено в:

13.12.2022

Скачано:

0

Размер:

35.42578125 KB

Siyosiy geografiya Reja: 1. Siyosiy geografiya, uning obyekti va predmeti. 2. Siyosiy geografiyaning Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanlari tizimidagi o’rni va aloqalari. 3. Siyosiy geografiyaning shakllanishi va unda g’arb olimlarining xizmatlari. 4. Siyosiy geografiyaning tuzilishi. Siyosiy geografiya va geosiyosat.

Siyosiy geografiya turli geografik makondagi siyosiy tashkilotlar va ularning hududiy tarkibini o’ganishga asoslangan ta’limotidir. Olimlar siyosiy geografiyani 3 miqyosda o’rganishadi: xalqaro, regional yoki davlat miqyosi va lokal miqyos. Davlat miqyosidan yuqorida siyosiy geograflar ko’plab davlatlarni qamrab oladigan Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi tashkilotlarni ham o’rganishlari mumkin. Davlat miqyosida esa olimlar davlat boshqaruv usulining qanday tashkil etilganligini ko’rib chiqishadi. Davlat miqyosidan pastdagisida geograflar, masalan, saylov okruglari chegaralarini o’rganishlari mumkin. Siyosiy geograflar, shuningdek, dunyo siyosiy jarayonlarida davlatlar rolining o’zgarishini ham o’rganishadi 1 . Siyosiy geografiya hozirgi bosqichda:  dunyodagi mamlakatlarning davlat va jamiyat qurilishining bosh belgilari va xususiyatlari, mamlakatlarning ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlari;  mamlakatlarning siyosiy-geografik, ya’ni (geostrategik) mikro, mezo va makro holati, davlat chegaralarining, hududiy tarkibining shakllanish bosqichlari;  mamlakatlar aholisining milliy, ijtimoiy-siyosiy-iqtisodiy hayotdagi roli va o’rnini;  mamlakatlarning jahon hamjamiyatidagi, xalqaro siyosiy, iqtisodiy va nodavlat tashkilotlardagi o’rni, mamlakatlarning siyosiy maqsadlari va xalqaro munosabatlar tizimidagi ishtirokini tadqiq qiladi. Siyosiy geografiya keng ma’nodagi ijtimoiy geografiyaning bir qismidir. U iqtisodiy, ijtimoiy-iqtisodiy va sotsial geografiya bilan bir qatorda o’zining alohida blokini shakllantirmoqda. Ushbu blokka harbiy va elektoral (saylovlar) geografiyani ham kiritish mumkin. Mazkur fan yaqinda vujudga kelmagan bo’lsada, MDH mamlakatlari shu jumladan bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanib borayotgan O’zbekiston uchun ham yangi sanaladi. Ushbu fanning ayrim masalalari (masalan, siyosiy karta, davlatlarning siyosiy tuzimi va h.k.) iqtisodiyijtimoiy geografiyaning qator kurslarida ma’lum darajada yoritilgan bo’lsa-da, u, maxsus kurs sifatida o’qitilmagan. 1 Dr Christion Sawyer ap Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. 2012.195-P. 244.

Siyosiy geografiyaning tadqiqot obekti bo’lib hududiy siyosiy tizimlar (sistemalar) xizmat qiladi. Uning predmeti esa muayyan mamlakat yoki butun jahon miqyosida jamiyatning siyosiy-hududiy tashkil etilishini o’rganishdan iborat. Shuningdek, bu fan davlatlar va ularning chegaralari (limologiya), davlat tuzumi, ma’muriy-hududiy tuzilishi, mamlakat doirasida siyosiy partiya va kuchlarning joylashishi, hududiy tarkibini o’rganadi. So’nggi yillardagi jahon hamjamiyati va geosiyosiy tizimidagi muhim o’zgarishlar hamda davlatlararo tashkil etilgan harbiy-siyosiy uyushma yoki ittifoqlar siyosiy geografiya tadqiqot predmetini yanada kengaytirmoqda. Mazkur fanning tarixi ham ancha uzoq. Agar keng ko’lamda qaraydigan bo’lsak, uning vujudga kelishi dastlabki davlatlarning paydo bo’lishiga borib taqaladi, chunki siyosiy geografiya uchun davlat (demak, uning hududiy yaxlitligi, chegarasi, boshqarish tashkilotlari, harbiy va siyosiy kuchlari) asosiy mazmun kasb etadi. Ammo siyosiy geografiyaning fan sifatida shakllanish tarixi uncha uzoq emas. Dastavval, siyosiy geografiya tushunchasi, ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, XVIII asrning 20-50-yillarida Peterburgda (Rossiyada) xizmatda bo’lgan nemis olimlari G.V.Kraft va X.N.Vintsgeymlar tomonidan tilga olingan. Ular ushbu tushunchani geografiya fanining bir qismi, tarixiy geografiya va statistika (davlatshunoslik) bilan aloqadorligini ta’kidlashgan. Siyosiy geografiyani haqiqiy fan sifatida shakllanishini esa ko’pchilik nemis geografi va sotsiologi Fridrix Fon Rattsel nomi bilan bog’laydir. U 1898-yilda Siyosiy geografiya nomi bilan kitob nashr etganligi uchun siyosiy geografiyaning otasi deb tan olingan. Shu bilan birga Rattselning aynan mazkur asari tufayli shved olimi R.Chellen geosiyosat tushunchasini yaratdi. Geosiyosat haqida mulohaza yuritishdan avval geosiyosat tushunchasi mazmun va mohiyati, ahamiyati, fan sifatida shakllanishi, o’qitishning zarurati haqida ma’lumotga ega bo’lish lozim. Bu fan orqali uning shakllanish bosqichlari asosiy kategoriyalari davlat kuch-qudratining shakllanishi, siyosat va geografiya

fani orasidagi aloqadorlik haqidagi bilimlar egasi bo’lamiz. Bu fanni o’rganish jarayonida fanning rivojlanishiga, fan sifatida shakllanishida o’zini ulkan hissasini qo’shgan olimlar, siyosatchilar, geosiyosiy yo’nalishlar, oqimlar geosiyosatning rivojlanishidagi asosiy paradigmalari to’g’risida ilmiy ma’lumotlar olamiz. Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit (muhit) ga bog’liq holda rivojlanishini o’rganadigan fandir. XX asrda dunyo siyosiy kartasining tubdan o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy-ekologik va demografik muammolarning keskinlashuvi geosiyosat faniga bo’lgan e’tiborni kuchaytirib yubordi. Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekologiya, sotsiologiya, harbiy fanlar, siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqozo etadi. Geosiyosat fani siyosiy geografiya asosida shakllandi va rivojlandi. Siyosiy geografiya jahondagi davlatlarning turg’un (statik) holatdagi tavsifini tuzish bilan shug’ullanadi. Siyosiy geografiyani ko’proq davlatlarning joylashishi, hududining shakli, o’lchamlari, chegaralari, xo’jaligi, aholisining savodxonlik darajasi, madaniyati qiziqtiradi. Geosiyosat fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o’zaro aloqalarini, ularning yerga va madaniy omillarga ta’sirini o’rganadi. Ushbu fan asosiy e’tiborini tabiiy muhit omillarni harbiy-siyosiy, iqtisodiy va ekologik xavfsilik maqsadlarida faol foydalanishga qaratadi. Geosiyosat fanining o’rganish obyekti: sayyoraviy (planetar) makon, geosiyosiy jarayonlar va hodisalardir. Sayyoraviy makonga quruqlik, suvlik (Dunyo okeani), havo qobig’i, davlatlar va ularning resursdari kiradi. Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtai nazardan geosiyosiy bosqichlarning yoki ma’lum bir kuchlarning navbatma-navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga, ta’sir doirasiga va chegaralariga ega bo’ladi. Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena geosiyosiy bosqichi o’ziga xos o’rin egalladi. Bu bosqich Vena kongressining (1814-1815-yy.) tuzilishi

bilan xarakterlanadi. Buning asosi sifatida geografik hududni nazoratda tutish tamoyili olingan. Mazkur bosqichda jahon kuchlari markazi sifatida Rossiya va AvstriyaVengriya imrperiyasi, Britaniya kolonial imperiyasi, Germaniya imperiyasi (1871yildan), XIX asrning o’rtalaridan jahon kuchlari markazi sifatida Fransiya o’zini namoyon eta boshladi. 1877-yildan boshlab Turkiya sultoni Usmonli turklar imperatori maqomini qabul qildi. Bu bosqichda yirik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va boshqa ko’rinishdagi nizolari, bir markazning rivojlanishi (AQSh, Germaniya) yoki, aksincha, parchalanishi, yoki ta’sir doirasining pasayishi (Rossiya, Ispaniya) kuzatiladi. Bu bosqichdagi eng yirik siyosiy voqealardan biri ikkita yirik ittifoqning shakllanishi hisoblanadi. Birinchi ittifoq Uchlik ittifoqi hisoblanib, unga Germaniya, Avstriya-Vengriya va Italiya kirgan edi. ikkinchi ittifoq Atlanta hisoblanib, unga Fransiya, Angliya va Rossiya davlatlari birlashgan edi. Uchlik ittifoqining birinchi jahon urushida (1914-1918) parchalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichi ning boshlanishi bilan xarakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o’zgarishiga olib keldi. Kuchli siyosiy markaz bo’lib hisoblangan Germaniya, Avstriya-Vengriya, Rossiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning parchalanishidan paydo bo’lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal shartnomasining mualliflari o’z ta’sir doiralariga kiritishni maqsad qilib oldilar. Versal shartnomasi siyosiy yetakchilikni quruqlikda Fransiyaga, dengizda esa Angliyaga tegishini ta’minlab berdi. G’olib davlatlar siyosatchilari nuqtai nazaridan Rossiya uchun Yevropada joy yo’q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hisoblangan Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiyalari koloniyalari g’olib davlatlar tomonidan bo’lib olindi. AQSh Prezidenti Vilsonning rejalariga ko’ra, Rossiya davlati bir necha ta’sir doiralarga bo’linishi kerak edi. Masalan, Kavkaz Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O’rta Osiyo esa biron-bir Yevropa davlatining

protektorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning o’zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo’lmagan qaram davlat tuzish ko’zda tutilgan edi. Shu maqsadda jahonning 15 ta yirik davlati o’z qo’shinlarini Rossiya hududiga kiritdi. Birinchi jahon urushida eng katta yutuqqa AQSh burjuaziyasi erishdi. U o’z kuchini his qilgan holda, 1922-yilda Vashington konferensiyasida AQSh Angliya bilan bir qatorda, harbiy dengiz flotiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritdi. Birinchi jahon urushida eng katta Millatlar ligasi yordamida g’olib davlatlar tomonidan Germaniya va Rossiya o’rtasida Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo’lgan bir guruh davlatlardan iborat sanitar kordon tashkil etildi va bu bilan ikki yirik davlatning to’g’ridan-to’g’ri aloqalariga chek qo’yildi. Ikkinchi jahon urushi Versal tinchligiga chek qo’ydi. Urushning barcha qiyinchiliklarini sobiq Ittifoq o’z bo’yniga oldi, lekin ushbu urushdan u harbiy va geosiyosiy jihatdan mustahkam bo’lib chiqdi. O’z tarixida birinchi marta Rossiya atrofida yirik geopolitik blokni tashkil etdi. Keyinchalik ushbu blokni mafkuraviy va axborot qurollari yordamida parchalash uchun yarim asr vaqt sarflandi. Posttam geosiyosiy bosqichi 1945-yildan boshlandi. Berlin shahri yaqinida joylashgan bu shaharchada imzolangan shartnoma Germaniya va uning ittifoqchilari ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng Yevropadagi kuchlar muvozanatini o’zida aks ettirdi, yangi geosiyosiy kuchlarning holatini, yangi chegaralarini aniqlab berdi. Shartnoma jahonning ko’p qirralikdan biopolyar tizimga o’tganligidan dalolat berar edi. Ya’ni, bir tomondan, kontinental (quruqlik) kuchlarini namoyon qiluvchi sobiq Ittifoq va uning ittifoqchilari, ikkinchi tomondan, ko’proq dengiz kuchlarini o’zida namoyon qiluvchi AQSh geosiyosat olamida tan olindi. Bu ikki qutbning qarama-qarshiligi Potstam bosqichining mazmunini aniqlab berdi. Uning ahamiyatga molik tomoni shunda ediki, ikkita yirik qutbning qarama-qarshiligi sovuq va yadro urushglari o’rtasidagi muvozanatda kechdi. Sobiq ittifoq iqtisodiyoti tashqi o’zgarishlar va rivojlanishlarga nisbatan moslashuvchanlik darajasi past bo’lganligi uchun inqirozga yuz tutdi.

Belovej geosiyosiy bosqichi yangi davlatlarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Birinchi navbatda, jahonning yangi hukmdorlari barxatli va ma’lum kuchga tayangan holda Sobiq Ittifoq atrofida, so’ngra Rossiyada yangi jahon qoidalarini shakllantirmoqdalar. Ular Versal shartnomasi qoidalariga asoslangan holda ish yuritmoqdalar. Qadimgi davrlardanoq olimlar geografik muhitning inson siyosiy hayotiga ta’sirini o’rganishga qiziqqanlar. Arastu o’zining Siyosat deb nomlangan asarida quyidagi fikrni aytib o’tgan: Iqlimi sovuq bo’lgan mamlakatlarda istiqomat qiluvchi kishilar dovyurak bo’lishadi, ammo ularda xayoliy orzular va ixtirolar qilishga moyillik yo’q. Shuning uchun ham ular boshqa xalqlarga nisbatan ko’proq vaqt ozodlikni saqlab turishadi, biroq o’z qo’shinlariga boshchilik qilish va ularni boshqarish qobiliyatiga ega emas, ular siyosiy rahbarlikka muhtojdirlar. Janubiy xalqlar, aksincha, chuqur o’ylaydigan va qiyin holatlardan chiqib ketishga ustadirlar. Ammo ular g’ayratli emaslar. Shuning uchun ham qullik va tobelik ularga xos tabiiy holatdir. Oraliq mintaqalarda istiqomat qiluvchi yunonlar esa o’zlarida shimol hamda janub xalqlariga xos bo’lgan eng yaxshi hislatlarni jo qilganlar. Bunday siyosiy nazariyada geografik determizm an’analariga yo’l ochib berilgan edi. Mazkur yondashuv Jon Boden tomonidan rivojlantirildi. U insonning rivojlanishiga geografik muhit xalq xarakteri va ruhiyati orqali ta’sir ko’rsatadi, degan xulosaga kelgan. Uning fikricha, inson hayoti uchun eng qulay va yaxshi sharoitlar mo’tadil mintaqada, 40°-50° shimoliy kengliklar oralig’ida mavjud. Aynan mana shu hududlarda qudratli davlatlar vujudga kelganligini ko’rsatib o’tadi. Jon Boden mustaqil davlatlarning kuch-qudrati va taraqqiyoti ularni o’rab turgan tabiiy sharoitning ta’siriga bevosita bog’liq, deb hisoblagan. Sharl Monteskye ijtimoiy hayot shakllarining rivojlanishida iqlim hal qiluvchi ahamiyatga ega, deb hisoblagan hamda mamlakat qonunlari uning geografik sharoitlariga mos bo’lishi zarurligini asoslab bergan.

Geografik determinizm g’oyalari Germaniyada XVIII va XIX asrlarda siyosiy geografiyadan geosiyosatgacha bo’lgan davrni bosib o’tdi. Geografik determinizm (lotincha, determino – aniqlayman) g’oyasiga binoan, ijtimoiy sharoitni mamlakatning geografik joylashishi va tabiiy sharoitini belgilab beradi. Geografik determinizm g’oyasi vakillarining fikricha, kishilik jamiyatining rivojlnishini geografik sharoitning xususiyatlari belgilab beradi. Masalan, Ritter dunyoni ikki qismga bo’ladi – suvlik (okeanlar) va quruqlikka. U quruqlik Shimoliy yarimsharda, suvlik esa Janubiy yarimsharda asosiy maydonni tashkil qilishini ta’kidlaydi. Shimolda joylashgan quruqlikni Eski Dunyo (Evropa, Osiyo) va Yangi dunyo (Shimoliy va Janubiy Amerika) ga bo’ladi. Uning fikricha, Eski dunyo g’arbdan sharqqa katta masofaga cho’zilganligi sababli iqlimiy jihatdan bir xillikka ega. Yangi dunyo esa shimoldan janubga tomon katta masofaga cho’zilganligi tufayli iqlimiy farqlari juda katta. Mazkur iqlimiy farqlar Ritterning fikricha, mintaqada istiqomat qiluvchi xalqlar xarakteriga katta ta’sir ko’rsatadi. O’z navbatida, tashqi siyosat turli yo’nalishlardan iborat. U, avvalambor, boshqa davlatlar bilan tinch-totuv yashash, iqtisodiy, madaniy, fan-texnika, global ekologik muammolarni hal qilishdagi xalqaro aloqalarni o’z ichiga oladi. Tashqi siyosatning bir ko’rinishi – geografik siyosat, ya’ni geosiyosatdir. Bu siyosatning mazmunini ham ikki xil talqin qilish mumkin: avvalgi reaksion ma’noda va hozirgi to’g’ri mazmunda. Birinchisi, ko’proq g’arb mamlakatlarida alohida oqim sifatida, asosan, nemis, ingliz va shved olimlari (Fridrix Rattsel, Rudolf Chellen, Karl Xausxofer, Alfred Mexen, Xelxord Mokkinder va b.) tomonidan yaratilgan bo’lib, u o’ta reaksion, o’zga davlatlar va millatlarni kamsitish, ularning hududlariga tahdid-tajovuz qilish, bosib olishni anglatadi. Aytish joizki, aynan ana shunday geosiyosat mamlakatlar o’rtasidagi nizolar, jang-u jadallar sababchi bo’lgan: nemis fashizmining II Jahon urushini boshlashi ham g’oyaviy jihatdan reaksion geosiyosatga asoslangan edi.

Yer yuzining turli qismlarida mavjud bo’lgan hududiy kelishmovchiliklar asosida turli davlatlarning birinchi yo’nalishdagi geosiyosati yotadi. Yugoslaviya hududidagi janjallar, Isroil-Falastin munosabati, Panjob va Kashmir, Tog’li Qorabog’, Checheniston kabi juda ko’p muammoli hududlar shular jumlasidan. Geosiyosatning hozirgi zamon, to’g’ri ma’nosi u yoki bu davlatning jahonning boshqa mamlakatlari, eng avvalo, qo’shni davlatlar bilan tinch-totuv yashash, ular bilan turli sohalarda hamkorik qilishni bildiradi. Shuningdek, bu yerda mamlakatning jahon okeaniga va bozoriga arzon, qulay, beg’araz yo’llar orqali chiqishi ham nazarda tutiladi. Hozirgi geosiyosat bu avvalgi hududiy siyosatdan tubdan farq qiladi va u davlatlarning tashqi munosabatini bildiradi. Bunday siyosat, o’z navbatida, turli tarmoq-soha siyosatlaridan tashkil topadi. Mamlakatning geografik mazmundagi ichki siyosatini mintaqaviy siyosat shaklida qabul qilgan ma’qulroq, garchi geo-yer, hudud, mintaqa atamasiga to’g’ri kelsa-da, uning aynan shu ko’rinishi to’g’riroqdir. Sababi davlatning bunday siyosatini hududiy siyosat darajasida talqin qilish ba’zan kishilar ongiga singib qolgan tushunmovchilikka, noto’g’ri xulosalarga olib kelishi mumkin. Davlatlar va xalqlar hayoti uning butun xilma-xilligiga ko’p darajada geografik atrof-muhit va iqlim sabab bo’lganligi haqidagi fikr-mulohazalar uning butun tarixi davomida insonning ijtimoiy sharoitlarini kuzatib boradi. Fridrix Rattselgacha ijod qilgan ko’p faylasuflar, olimlar, siyosiy arboblar geograf olimlar siyosiy jarayonlar va hodisalarga e’tibor qaratgan. Geosiyosatchilarning o’zlari ko’pincha, Monteske, Gerder, nemis geograflari Karl Ritter, Ferdinond Rixtxofen va boshqa ko’zga ko’ringan olimlar ularning ajdodlari ekanligini ta’kidlashar edi. Geografik maktab yo’lida burilgan ijtimoiy tizimlar XIX asrda G.T. Bokl, V.Kuzen, E.Renon, I.Ten kabi mualliflar tomonidan vujudga keltirilgan. Qadimda klassik uyg’onuvchilar bilan mos ravishda, geografik determinizm haqidagi tasavvurlar, bu insoniyat jamiyatining rivojlanishi mustasno tarzda geografik olimlarga bog’liq deb hisoblanar edi, davlat chegaralarining o’rnatilishi esa kuchli haqiqatga asoslanadi va butunlay bosib olishlarga bog’liq bo’ladi.

Geografik muhitni (birinchi navbatda iqlimni) urf-odatlarga, an’analariga va ayrim umumtarixiy jarayonlarga ta’siri haqidagi savolni antik mualliflar – tibbiyot otasi Gippokrat, tarixning otasi Gerodot, Rim tarixchisi Polibiy va boshqalar ko’rib chiqishar edi. Qadimgi greklar birinchi bo’lib, geografik muhit ta’siriga, insonni sotsial mavjudligiga e’tibor qaratishdi. Bu hech aqlga sig’maydigan qiziqish edi, u amaliyotda sinalgan tasavvurlar bilan bayon qilinar edi. Sivilizatsiyaning rivojlanib borishi, shahar-davlatlar soni va ular aholisining o’sib borishi birgalikda sof geosiyosiy muammolar ham vujudga kelar edi: ortib borayotgan aholi uchun hududni kengaytirish zarurati, erkin hudularni o’zining parametri bo’yicha mustamlakaga aylantirish, chegaraviy muammolar va hokazolar. Ularni hal qilishda ko’pincha qo’shnilar bilan urush qilishga to’g’ri kelar edi. Ular o’zlariga ma’lum bo’lgan dunyoni iqlimiy sharoitlar bilan mos tarzda bo’la boshlashdi. Qadimgi grek faylasufi Parmenid (mil.avv. VI asrda) 5 ta haroratli zonalar yoki mintaqalar nazariyasini olg’a surdi: 1 ta issiq, 2 ta sovuq va 2 ta oraliq. Parmenid nazariyasiga tayanib, Arestotel (mil.avv. 384-322) greklar o’rnashgan oraliq zonaning kuchliligini ta’kidlar edi. Bizning davrimizga kelib esa, iqlimiy mintaqalar nazariyasi yangicha nomlana boshladi. Tarix shimoliy kenglikni 20-600 oralig’idagi hududda, ya’ni quruqlikning katta qismi joylashgan shimoliy yarimsharda vujudga kelgan degan, nuqtai nazar keng tarqalgan. Dunyoning siyosiy quvvati, asosan, mo’tadil iqlim zonalarida rivojlandi va tortish kuchining tarixiy markazlari janubdan shimolga bo’lgan yo’nalishda harakatlanar edi, lekin baribir shu hudud chegarasida. Gippokrat (mil.avv. 460-370-yillar) Havo, suvlar va hududlar haqidagi risolasida, inson organizmi xususiyatlariga, aholi xarakterining xususiyatlariga va, hattoki, jamoat tuzumiga geografik sharoitlar va iqlimning ta’siri haqida fikr yuritgan. Keyinchalik geografik konsepsiyalarga bir mamlakatni boshqarishga nisbatan holatini taqqoslash uchun muhim xususiyatlar sifatida, quruqlik va dengiz hududi tushunchalarini qo’sha boshlashdi. Mamlakatlarni ichki va tashqi hayoti

uchun geografik sharoitlar ahamiyatini Ploton, Polibiy, so’ng rimliklar Sitseron va ayniqsa Strabonlar ta’kidlagan edilar. Antik siyosiy va geografik g’oya musulmon sharqidan meros qilingan edi. Insoniyat tarixiga tabiat ta’sirining ulkan ahamiyatini arab tarixchisi va faylasufi Abu ar-Rahmon Abu Zayd Ibn Xoldun (1332-1406) bergan edi. Shimoliy Afrika musulmon davlatlarining siyosiy hayotida sezilarli rol o’ynagan jamoat arbobi. Ibn Xoldun nazariyasiga ko’ra, jamiyat siyosiy hayotiga tabiatni belgilovchi ta’sirini asosiy omil – iqlim hal qiladi. Faqat iqlimi mo’tadil mintaqalardagi odamlar madaniy faoliyat bilan shug’ullanish qobiliyatiga ega, janubda yashovchilar esa (ya’ni ekvatorga yaqin mamlakatlar), madaniyatni rivojlantirish uchun undovchi sabablarga ega emas, chunki ular na mustahkam uylarga, na kiyim-kechakka muhtoj, ozuqani esa tayyor holda tabiatni o’zidan oladilar; sovuq shimol mamlakatlari xalqlari esa butun o’zini quvvatini ozuqa topishga, kiyim-kechakni tayyorlashga va uy-joy qurishga sarflaydilar; demak ularning fan, adabiyot va san’at bilan shug’ullanishga vaqti yo’q. Zamonaviy siyosiy adabiyotlarda geosiyosat tushunchasi ba’zan juda keng va ko’p rejali talqin qilinadi, natijada, ilmiy fan tomonidan tadqiqotning barcha sohasini bajaruvchi xos xususiyatlardan mahrum bo’ladi. Geosiyosat mamlakatlarni xalqaro-siyosiy vaziyati, xalqaro munosabatlar tizimidagi ularning o’rni, harbiy-siyosiy birlashmalarda ularning qatnashish sharoitlarini baholash uchun ishlatiladi. Umumjahon va regional balans kuchlarining saqlanishida yoki o’zgarishida muhim rol o’ynovchi iqtisodiy, siyosiy, harbiy-strategik, ekologik, resursli va boshqa tadqiqot majmualarining savollariga muhim ahamiyat beriladi. O’z-o’zidan ma’lumki, sanab o’tilgan aspektlar qaysidir darajada geosiyosatga taalluqlidir, lekin bu holatda o’z-o’zidan savol tug’iladi: huddi shuningdek, bu savollarni ko’rib chiquvchi xalqaro munosabatlar va tashqi siyosatning umumnazariy tadqiqotlaridan geosiyosat nimasi bilan farq qiladi? Bu boradagi ensiklopediyalardagi mavjud tushuncha va izohlar ham to’liq hisoblanmaydi.

Geosiyosiy kuzatuvlar hududiy qamrovining mavzusi, yondashuvlarining xilma-xilligiga qaramay, alohida mamlakatlar va regionlardagi barcha o’zgarishlar va tashqi siyosiy, strategik muammolar o’rtasidagi bog’liqlik tashxisini kirituvchi umumiy negizini ajratish mumkin. Ilgari geosiyosiy tashxisning mustaqil o’zgaruvchilari qatoriga asosan, geografik holat, mineral xomashyoli va boshqa tabiiy resurslar mavjudligi va chegaralanganligi, mamlakat chegarasining xususiyatlari (relyefi, gidrografik tarmog’i, hayotiy muhim markazlar chegarasidan uzoqligi va h.k.) kabi milliy parametrlar kirar edi. Bu omillar ahamiyati o’zgardi, lekin ular to’laligicha o’z rolini yo’qotishmadi. Geosiyosat fan sifatida o’zining asosiy e’tiborini tabiiy muhit omillarini siyosat tomonidan faol ko’lam imkoniyatlarini va unga mamlakatning iqtisodiy, harbiy va ekologik xavfsizligi doirasidagi ta’sirini o’rganishga va ochishga yo’naltiradi. Amaliy geosiyosat doirasiga mamlakatning hududiy muammolari, uning chegaralari, resurslardan, inson resurslarini ham hisobga olgan holda regional foydalanish va taqsimlash bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalar kiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda geosiyosatni, geografik muhitni shakllantiruvchi (joylashuv xarakterini, relyef, iqlim, landshaft, foydali qazilmalar, ekologiya, demografiya, ijtimoiy stratifikatsiya, harbiy qudrat) siyosiy bo’lmagan omillar tizimi bilan siyosatni ta’sir etuvchi qonuniyatlarini o’rganuvchi bilimlar tarmog’i sifatida aniqlash mumkin. Geosiyosat an’anaviy tarzda fundamental va amaliy bilimlarga bo’linadi; bunda oxirgisi, ba’zan geostrategiya deb nomlanuvchisi, yuqorida sanab o’tilgan omillarni qamrab oluvchi optimal siyosiy yechimlarni qabul qilish sharoitlarini ko’rib chiqadi. Bunda geosiyosiy omillarni o’rganish va baholash muhim ahamiyatga ega. Geosiyosiy omillarga quyidagilar kiradi: - geografik (geografik o’rni, tabiiy resurslari); - siyosiy (siyosiy tuzumi, davlat chegaralari, jamiyatning ijtimoiy tarkibi, asosiy erkinliklarning mavjudligi);

- iqtisodiy (ishlab chiqarish kuchlarining quvvati va tarkibi, aholining turmush darajasi, strategik zaxiralar va safarbarlik quvvatlari); - harbiy (qurolli kuchlarning kattaligi, quvvati, harbiy tayyorgarlik holati); - ekologik (cheklangan yoki tugaydigan va tiklanmaydigan) resurslarga bo’lgan demografik bosim, xomashyo resurslarining kamayishi va tugashi, aholi turmush darajasining o’zgarishi; - demografik (aholi soni, o’sish sur’ati, zichligi va tarkibi); - madaniy-ma’rifiy (konfessiyalar, millat va elatlar, mehnat an’analari, ilmfan, ta’lim, sog’liqni saqlashning rivojlanganligi, urbanizatsiya darajasi va boshqalar). Yuqoridagi omillarni geosiyosiy jihatdan tahlil qilish uchta yo’na-lishda olib boriladi: a) ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ularning ma’lum bir hudud va davr doirasida rivojlanishi bilan bog’liq holda tadqiq etish; b) ma’lum bir hudud to’g’risidagi haqiqiy ma’lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama-qarshi tasavvurlar bilan taqqoslash; v) makonni o’zgartirish bo’yicha siyosiy strategiyani amalga oshirishni bashoratlash. Umuman, siyosiy geografiya hududning shakllanishida qonuniyatlarni kuzatish bilan shug’ullanadi, ya’ni bevosita siyosiy yechimlar bilan berilgan shunday hududiy sharoitlar tizimi bilan, ko’rinib turganidek, bu fanlarning tor doiradan aloqasini rad etish mumkin bo’lmasa ham siyosiy geografiya va geosiyosat turli xil yo’nalishga ega. Bu aloqa, ularning rivojlanishidagi ma’lum sinxronligida namoyon bo’ladi. Geosiyosiy omillar tahlilining muhim elementi – davlatning kuch-qudrati deganda, ikki narsa tushuniladi: birinchidan, davlatning o’z maqsadiga boshqa davlat siyosatiga tashqi siyosat orqali ta’sir ko’rsatish yo’li bilan erishishi; ikkinchidan, uning o’z manfaatlarini imkoniyatlari yordamida himoya qila olishi tushuniladi. Har qanday davlatning, kuch-qudratini quyidagi omillar belgilab beradi: davlatning geografik o’rni, tabiiy resurslari, sanoat salohiyati, qurolli

kuchlarning miqdor va sifat ko’rsatkichlari, inson resurslari, milliy xususiyat, milliy ma’naviyati, diplomatiya sifati, davlat boshqaruvi darajasi. Shunday qilib, geosiyosiy yo’nalishlar – bu geosiyosiy makonni tashkil etuvchi jarayonlarning elementlaridir. Geosiyosiy makon (siyosiy makon) deyilganda, davlat yoki davlatlar ittifoqi tomonidan nazorat qilib turiladigan makon tushuniladi. Tarixiy jarayonlar ko’plab nazariyalar asosida geosiyosiy xususiyatga ega. Geosiyosat asoslari fanining nazariy asoslari sifatida nazariyotchi olimlar mehnati kattadir. Bu klassik geosiyosat mohiyatining asosini ham ularning yaratgan nazariyalari va fikrlari, qarashlari tashkil etadi. Nemis tashkilotchilik maktabi vakili Fridrix Rattsel (1844-1904) birinchi bo’lib dunyoga geosiyosiy qarashning asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqdi. Uning qarashlari biologiyaga qiziqishidan kelib chiqqan va darvinizm hamda evolutsionizmga asoslangan edi. Biologiyada shunday tushuncha bor – Yashash uchun kurash, olim bu tushunchani xalqlarga, davlatlarga nisbatan qo’llagan. F.Rattsel davlatni asosiy xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritgan: mamlakat hududining kattaligi, geografik o’rni, chegaralari, o’simlik dunyosi, boshqa hududlarga bo’lgan munosabati. Rattsel Davlatning o’sish qonuni nomli asarida quyidagi qonuniyatlarni ishlab chiqdi. 1. Davlat makoni madaniyat rivojlangan sari kengayib boradi. 2. Davlat siyosati g’oyalar, savdo, diniy targ’ibotlarning rivojlanishi bilan bir paytda amalga oshadi. 3. Davlatning taraqqiyoti va kengayishi kichik davlatlarni qo’shib olish va bosib olish hisobiga amalga oshadi. 4. Davlat chegarasi uning o’sishini ta’minlashi qudrati yoki zaif tomonlari o’zgarishining asosiy sababchisi bo’lishi mumkin. 5. Davlat riojlanishi davomida o’zini o’rab turgan eng muhim tabiat elementlari, qirg’oq chiziqlari, daryo vodiylari, tog’lar, tekisliklar va resurslarga boy mintaqalarni qo’shib olishga doimo harakat qiladi.

6. Sodda (kuchsiz) davlatlarga hududini kengaytirish haqidagi dastlabki turtki tashqaridan, yuqori darajali madaniyat makrkazlaridan keladi. 7. Davlatlar vujudga keladi, taraqqiy etadi, vaqti-soati kelganda tirik jonzotlar kabi barham topadi. Davlatning kengayishi yoki torayishi uning ichki hayotida ro’y beradigan jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi. U katta davlatlarga geografik ekspansiya (bosib olishga intilish)ga moyillik mavjudligini va bu xususiyat asta-sekin sayyoraviy (planetar) miqyosida kengayib borishini aniqlagan. Bundan tashqari, u har bir xalq va davlat o’zining hududi taraqqiyot konsepsiyasiga ega ekanligini asoslab berdi. Uning tadqiqotlari asosi va muhim jihatlaridan biri –Geografik makon siyosiy kuch sifatida geosiyosatning asosini tashkil etadi, degan xulosasidir. Har qanday davlat uchun eng muhimi, uning ko’lami, geografik joylashishi va chegaralanishidir. Davlatni organizm deb hisoblash mumkin, chunki xalqning hayoti yer bilan bog’liqdir va bu yer xalqni boqadi. Rattsel o’zining Dengiz – xalqlarning qudratli manbai nomli kitobida ta’kidlashicha, dengiz davlat siyosatida eng muhim ahamiyatga ega chunki dengiz harbiy kuchlarni rivojlantirishga yordam beradi va dengiz asosiy harakatlantiruvchi omil hisoblanadi. Rattselning nazariya va g’oyalarida hozirgi zamon geosiyosat fanining izlanishlari joylashgan desa bo’ladi. Geosiyosat fanining rivojlanishida yirik klassik siyosatchilardan R.Chellen va K.Xausxofer katta hissa qo’shganlar. Rudolf Chellen (1864-1922) birinchi bo’lib davlat inson kabi sezuvchan va fikrlovchi mavjudotdir, degan fikrni aytgan. Davlat yer yuzasida o’z kuchiga bog’liq holda mavjuddir. U kurash holatida bo’lib, tirik mavjudotlarga o’xshab so’lib boradi va halok bo’ladi, deb ta’kidlaydi. Yashash uchun kurash, R.Chellen fikriga ko’ra, har qanday davlat organizmining mohiyatini tashkil etadi. Urush – geografik makonni egallash maqsadida olib borilayotgan kurashning aniq bir shaklidir. R.Chellen shved olimi bo’lib, geosiyosat tushunchasini birinchi bor qo’llagan va o’z ishlarida Rattsel nazariyasini rivojlantirgan. R.Chellen Davlatning hayotiy

shakli kitobida tabiiy hodisalarni odamlardan ajratib yoki odamlarni tabiatdan ajratib tabiiy hodisalarni o’rganib bo’lmaydi degan. Kuch-qudrat davlatni ushlab turish va qo’llab-quvvatlashda qonunga nisbatan muhimroq asosdir. Chunki qonunning o’zi faqat kuch orqali ushlab turiladi. U qonun davlatga ma’naviy-axloqiy elementlarni olib kirsa, kuch-qudrat uning faoliyatini ta’minlaydi deb ta’kidlaydi. R.Chellen davlat o’z nomi bilan maqsaddir, u fuqarolari farovonligini yaxshilashga xizmat qiluvchi organizm emas, degan xulosaga kelgan. K.Xausxofer (1896-1946) dunyo geosiyosat maktabining asosichisi va tashkilotchisi hisoblanadi. Uning imiy ishlarida va izlanishlarida Hayotiy makon kategoriyasiga katta e’tibor berilgan. Hayotiy makon tushunchasi (kategoriyasi)ning shakllanishida F.Maltus ishlari va g’oyalari muhim o’rin tutadi. Maltus aholi o’sishi biologik qonunlar asosida geometrik progressiya bo’yicha, oziq-ovqat mahsulotlari esa, arifmetik progressiya bo’yicha o’sadi, degan g’oyani olg’a surgan. Shuning uchun aholining ko’payishi oziq-ovqat mahsulotlarining ko’payishiga nisbatan tezroq bo’ldi. Demak, aholisi eng ko’p va eng zich mamlakat Germaniyada urushlarning oldini olib bo’lmaydi, shunday sharoitda tirik qolish uchun hayotiy makonni kengaytirish zarur degan xulosaga kelgan. K.Xausxofer boshqa milliy g’oya tarafdorlari kabi, nemis davlatining kuch-qudratini kuchaytirishga harakat qildi. Bu maqsadga esa o’z- o’zidan mamlakat industrial qudrati va madaniyatini ko’tarmasdan, geosiyosiy ekspansiya qilmasdan erishish mumkin emas edi. Germaniyaning Yevropa qoq markazida joylashganligi uni tabiiy holda, g’arbiy dengiz mamlakatlari – Angliya, Fransiya va kelajakda AQSh ga qarshi qilib qo’ymoqda edi. Shuning uchun ham Germaniyaning Atlantika mamlakatlari bilan siyosiy ittifoq tuzishi xomxayol hisoblanar edi. Bunda Fransiya va Angliyaning hududiy e’tirozlari ham muhim o’rin egalladi. Mana shunday fikr-mulohazalar K.Xausxofer geosiyosiy qarashlarning asosi bo’lib xizmat qildi. K.Xausxofer katta davlatlarning kichik davlatlar oldidagi yutug’i to’g’risidagi Rattsel g’oyasini o’ziga asos qilib olib,

Germaniyaning qo’shni kichik davlatlar ustidan hech qanday gap-so’zsiz hukmronlik qilishini mutlaq haqiqat deb, Germaniyaning iqtisodiy jihatdan Rossiyani o’ziga tobe qilib olishini esa asosiy vazifalardan biri deb hisoblar edi. Xelford Makinder (1861-1977) geosiyosatchilar ichida eng hurmatga sazovor bo’lgan, bu olim xalqlar tarixini tabiiy muhitga chambarchas bog’liqligini aytib o’tgan va yuqori baholagan. Makinderning ta’kidlashicha, davlatning kuchli yoki kuchsizligi geografik o’rniga ham bog’liq, davlatning geografik o’rni qulay (o’rtada yoki markazda) bo’lgani yaxshi, deb hisoblagan. Bunga misol qilib, Yevrosiyo hududini ko’rsatadi. Bu maydon geografik o’rniga ko’ra, butun dunyoni nazorat qilish uchun juda qulay joy, degan. Bizga ma’lumki, geosiyosiy qarashlarning rivojlanishida ikki yo’nalish muhim rol o’ynaydi: birinchi yo’nalish, Angliya-Amerika yo’nalishi deb ataladi. Bu yo’nalishda asosiy e’tibor dunyoviy geostretegik konsepsiyalar tuzishga qaratiladi. Mazkur konsepsiyada dengiz va quruqlik, hududlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va aloqalar, ularning tarkibi va imkoniyatlari tahlil qilinadi. Ikkinchi yo’nalish: kontinental (quruqlik) yo’nalish deb ataladi. XX asrning 40-50-yillarida Germaniya va Fransiya o’zining eng yuqori darajadagi rivojlanish nuqtasiga yetdi. Mazkur yo’nalish – Yevropa sentrizm regional (mintaqaviylik) xususiyat-lari bilan ajralib turadi va Yevropa davlatlari ichidagi integratsiya muammolarini o’rganishga alohida e’tibor beradi. Birinchi dunyoviy model Angliyada X.Makinder tomonidan ishlab chiqilgan. U 1914-yilda Buyuk Britaniya qirollik geografiya jamiyatida Tarixning geografik o’qi deb nomlangan ma’ruzasida jahon siyosatining o’q mintaqalari g’oyasini ilgari surdi. X.Makinder o’zining 1919-yilda nashr qilingan Demokratik ideal va reallik nomli kitobida o’q mintaqa ni Xartlend deb atadi. Bu o’q mintaqaga Rossiyaning g’arbida Sharqiy va Markaziy Yevropa, sharqda esa Tibet va Mo’g’ilistonni kiritdi. X.Makinder fikricha, dengizning kuch-qudrati jahondagi kuchlar balansida juda katta ahamiyatga ega bo’lsa ham, quruqlik va havodagi kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi dengiz kuch-qudrati samaradorligining

pasayishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun ham Makinder Dunyoga hukmronlik qilishda kontinental davlatlarning imkoniyatlari behisobdir deb ta’kidlagan. AQShning qudratli davlatga aylanishi X.Makinder konsepsiyasini qayta ko’rib chiqishga va Atlantizm geosiyosat g’oyasining shakllani-shiga sabab bo’ldi. Bunda A.Mexen (1840-1914) g’oyalari hal qiluvchi ahamiyatga egadir. U Tarixda dengiz kuchlari va boshqa qator asarlarida dengiz kuchlari tushunchasi asosida geosiyosat konsepsiyasini ishlab chiqdi. Erkin dengiz savdosi bilan shug’ullanish A.Mexen g’oyasining asosini tashkil qiladi. A. Mexen AQSh dengiz taqdiriga ega, buning natijasida u, avval, Amerika qit’asida, keyinchalik esa butun dunyoda hukmronlik qiladi deb hisoblagan. A.Mexenning geosiyosiy g’oyalari to’liq holda XX asr mobaynida AQSh hayotiga tatbiq etildi va yuqori darajada o’z samarasini berdi. Nikolas Spaykmen (1893-1943) geosiyosat nazariyasi va amaliyotiga ulkan hissa qo’shgan AQShlik olimdir. U Xartlend potensial makon bo’lib, mustaqil g’oyalarni hal qila olmaydi bu vazifalarni shu jumladan, dunyoga hukmronlik qilish vazifasini Rimlend bajarishi mumkin, deb hisoblaydi. N. Spaykmen dunyoni uch qismga: Xartlend, Rimlend va olisda joylashgan Afrika va Avstraliya qit’alariga bo’ladi. Rimled tarkibiga G’arbiy va Markaziy Yevropa, Turkiya, Eron, Saudiya Arabistoni, Uzoq Sharq mamlakatlari va Xitoy kiritilgan. Uning g’oyasiga ko’ra, kim Rimlendni nazorat qilsa, Yevropada hukmronlik qiladi, kim Yevropani nazorat qilsa, u jahon taqdirini hal qiladi. N. Spaykmen AQShni Xartlendga ham, Rimlendga nisbatan ham juda qulay o’ringa ega deb hisoblaydi U O’rta okean tushunchasini ilmiy muomalaga kiritdi va Atlantika dunyosi tomonidan Rimlend ustidan o’rnatilgan nazorat quruqlik kuchlarini mag’lub bo’lishiga va Atlantika dunyosi tobe holatga tushushiga sabab bo’ldi, degan xulosaga kelgan. U davlat geosiyosiy qudratini ta’minlovchi 10 ta mezonni alohida ajratib ko’rsatadi. Ular quyidagilar:  1.Hudud yuzasining tuzilishi.

 2.Chegaralarining tabiati.  3.Aholi soni.  4.Foydali qazilmalarning mavjudligi yoki mavjud emasligi.  5.Iqtisodiy va texnologik taraqqiyot.  6.Davlat moliyaviy quvvati.  7.Etnik birligi.  8.Sotsial integratsiyalashish darajasi.  9.Siyosiy barqarorlik.  10.Millat ruhi. Yuqoridagi baholash shkalasidan foydalangan holda davlatni umumiy geosiyosiy kuch qudratini aniqlash mumkin. Agar umumiy baho uncha yuqori bo’lmasa, bunday holat o’z-o’zidan ushbu davlatni boshqa davlatlar bilan strategik ittifoqlar tuzishga majbur qiladi. Bu esa mazkur davlat suverinetitetiga ma ’ lum darajada putur yetkazadi . N . Spaykmen II Jahon urushidan so ’ ng Yevropa davlatlari mustaqilligining pasayishi , AQSh mustaqilligining esa oshishini bashorat qilgan edi . Bu bashorat hozir – XXI asrda o’zining aniq ifodasini topmoqda, kuchlar nisbati borgan sari AQSh foydasiga hal bo’lmoqda.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Klassik geosiyosatning mohiyatini va asosini nima tashkil etadi? 2. Geosiyosiy qarashning asosiy yo’nalishlarini birinchi bo’lib kim ishlab chiqqan? 3. Antropogeografiya nomli asar kim tomonidan yozgan? 4. Har qanday hududiy o’zgarishlar hayotiy o’yin sistemasiga to’g’ri keladi: tug’iladi, o’sadi, rivojlanadi va o’ladi. Bu qaysi olimning qarashlari? 5. Davlatning asosiy xususiyatlariga qanday xususiyatlar kiradi? 6. Davlatning o’sish qonuni asarini kim yozgan? 7. Ratselning nazariya va g’oyalarida qanday izlanishlar jamlangan? 8. Davlat inson kabi sezuvchan, fikrlovchan mavjudotdir, degan fikr kim tomonidan bildirilgan? 9. K. Xousxofer geosiyosiy qarashlarining asosini qanday fikr-mulohazalar tashkil etadi?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

Похожие

Tarixiy geografiya

Sotsial geografiya

Xorijda geografiya ta’limi

Uzbekistonda geografiya ta’limi

Xorijda geografiya ta’limi