Transport geografiyasi 2 - География - Рефераты

Transport geografiyasi 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Transport geografiyasi Reja: 1.Mamlakat iqtisodiyotida transportning o‘rni; 2.Temir yo‘l transporti; 3.Avtomobilььь transporti; 4.Havo transporti; 5.Suv transporti; 6.Quvur transporti; 7.Elektr transporti; 8.Transport tarmoqlarining rivojlantirish istiqbollari;

Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda transport asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Chunki, transport mustaqil respublikamiz ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi va joylanishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari-temir yo‘l, avtomobil, havo, daryo, quvur va elektron transporti mavjud. 2005 yil mamlakat yalpi ichki mahsulotining 9,5% transport tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Bu tarmoqda band bo‘lgan ishchi xizmatchilarning o‘rtacha yillik soni 300 mingdan ortiq kishini, jumladan temir yo‘l transportida 60,4 ming, suv transportida 1,1 ming, avtomobil, shahar elektr transporti, yuk ortish va tushirish korxonalarida 250 ming kishini tashkil qiladi. Transport tarmoqlari bo‘yicha eng muhimi temir yo‘l transporti hisoblanadi. Respublika mustaqillikka erishgandan so‘ng transportni xalq xo‘jaligiga va aholiga xizmat ko‘rsatishni tubdan yaxshilash va transport boshqarish tizimini tubdan yaxshilash va transport boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadlarida “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy avia kompaniyasi, 1992 yil “O‘zbekiston avtomobil transporti” 1993 yil davlat aksionerlik korporasiyasi “O‘zbekiston temir yo‘llari” davlat aksionerlik kompaniyasi 1994 yilda tashkil etildi. Respublikada transport iqtisodiy rayonlar va korxonalar xalq xo‘jaligi tarmoqlari o‘rtasida, shuningdek mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarni ta’minlaydi. Respublikaning transport tizimi t.y. avtomobil yo‘llar, zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan t.y. vokzallari, st-yatlari, yuk omborlari, pristanlar, havo flotining yirik aerovokzallari va b. Infrastruktura bo‘linmalarini qamraydigan murakkab xalq xo‘jaligi kompleksini tashkil etadi. Respublika bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida samarali yagona transport tizimini yaratish bo‘yicha masalalar muvaffaqiyatli hal etilmoqda. Respublika transporti aholi va xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini to‘la qondirishga qodir. Temir yo‘l Xalq xo‘jaligida t.y. transportining yo‘lovchilar hamda yuk tashishda salmog‘i katta. Ayniqsa yuklar eksporti va importida muhim o‘rinda turadi. O‘zbekiston t.y. orqali Shimol va Janubni, Sharq va G‘arbni bog‘lovchi

qatta tranzit yuk oqimi o‘tadi. 1972 y.da qurilgan Qo‘ng‘irot-Beynov magistrali Qozog‘iston orqali Rossiyaning Markaziy, Janubiy, Ural mintaqalariga tutashgan. Xovos-Aris magistrali ham mamlakatni Qozog‘iston orqali yana Rossiya b-n, Qo‘qon-Dushanba yo‘nalishi Tojikiston, Toshkent-Turkmanboshi (sobiq Krasnovodsk) yo‘li Turkmaniston b-n bog‘laydi. 2005 y. 1 yanv.holatiga ko‘ra respublikada xalq xo‘jaligiga tegishli sanoat korxonalariga tortilgan (umumiy foydalanilmaydigan) t.y. uz.3,1 ming km ni tashkil etdi; “O‘zbekiston temir yo‘llari” kompaniyasiga qarashli asosiy yo‘llarning foydalanish uz. 3992 km, bundan tashqari 1992,7 km st-ya yo‘llari va 362,4 km respublika korxonalari shaxobcha yo‘llaridan foydalaniladi. 21-a. Boshida O‘zbekiston t.y. transporti ijtimoiy sohalar va i.ch. ga yo‘naltirilgan korxona, muassasa va tashkilotlardan korxona, muassasa va tashkilotlardan iborat bo‘lgan yagona texnologik i.ch. majmuiga aylandi. O‘zbekiston dastlabki t.y. 1886-88 y.larda Forob st-yasidan Samarqandgacha yotqizilgan. 1888 y. May oyida Amudaryo orqali 2,7 km uzunlikdagi yog‘och ko‘prik qurib tikazilishi bilan t.y.da Samarqandgacha poyezdlar qatnovi boshlandi. Keyinchalik bu yo‘l 1895-97 y.larda Ursatevskaya (Xovos) st-yasidan Qo‘qongacha davom ettirildi. 1899 y. T.y. Toshkentga yetkazildi, Samarqand-Toshkent magistrali O‘rta osiyo t.y. nomini oldi (1899). 1874 y. Rossiya imperiyasining maxsus t.y. komissiya qurish zarur, deb topgan Toshkent-Orenburg t.y.qurilishi 1890 y. kuzida boshlandi. 1906 y. yanv.da Toshkent-Orenburg t.y. (Toshkent temir yo‘li) ishga tushirildi. 1907 y. Kogon- Buxoro, 1913-16 y.larda Farg‘ona xalqa t.y.ning Qo‘qon-Namangan-Andijon qismi, 1913-15 y.larda Kogon-Amudaryo st-yasi va Qarshi-Kitob shaxobchalari qurildi. 1917 y.ga qadar hoz. O‘zbekiston hududida jami t.y. uz. 1,1 ming km edi. Fuqarolar urushi yillarida t.y.ning harakat tarkibi va yo‘l xo‘jaligigi jiddiy zarar yetdi. T.y. qatnovini tiklash uchun bolsheviklar hokimiyati darhol zarur choralarni ko‘rdi. Shaharlararo yangi t.y.liniyalari qurilishiga ham e’tibor berildi. Farg‘ona (Iskobil)-Quvasoy (1922), Qarshi-Kitob (1924), Amudaryo (Samsonovo)-Termiz (1925), Asaka-Shahrixon (1931) va b.temir yo‘llari qurilib

foydalanishga topshirildi. 1929-31 y.larda uz. 1452 km bo‘lgan Turkiston-Sibir (Turksib)t.y. qurildi. 30-y.larda O‘zbekiston t.y.da EU seriyadagi yangi parovozlar ishlay boshladi, yirik st-yalarda vagonlar saralashda qulay bo‘lgan maxsus moslamalar nim do‘nglik (gorka)lar konteyner maydonlari qurildi, katta masofalardagi t.y. liniyalari rekonstruksiya poyezdlarning harakat tezligi oshirildi, yuk va yo‘lovchilar tashish ko‘paydi. 1941-45 y.lardagi urush davrida t.y. transportida front uchun zarur yuklar tashildi. Urushdan keyingi yillarda transportning bu sohasida tub o‘zgarishlar qilindi. Lokomotivlar quvvati oshirildi, poyezdlar tig‘iz qatnaydigan joylarda ikkinchi yo‘llar qurildi. St-yalarning texnika b-n jihozlanishi yaxshilandi. Bu davrda magist ral yo‘llardan sanoat shaharlariga (Toshkent-Angren, Toshkent- Chirchiq) shaxobcha yo‘llar qurildi. 1963 y. Krasnovodsk-Boku parom yo‘lining ishga tushirilishi b-n Toshkent-Krasnovodsk t.y. Ozarbayjon t.y. b-n muntazam bog‘landi. 1964 y.O‘zbekiston, Turkmaniyaton, Tojikiston t.y.lari boshqaruvi Toshkentda bo‘lgan yagona O‘rta Osiyo t.y.ga birlashtirildi. 1971 y.da Qozog‘iston orqali Rossiyaga chiqadigan Qo‘ng‘irot-Maka t.y. qurildi. 1982 y. Termiz sh.yaqinida Amudaryo orqali Afg‘onistonga o‘tadigan t.y. va avtomobil yo‘li ko‘prigi foydalanishga topshirildi. “O‘zbekiston temir yo‘llari” 50 mingdan ortiq turli tipdagi yuk vagoni va Germaniyada tayyorlangan refrejeratorlarga, yo‘lovchilar tashiladigan 1450 vagonga ega. Kompaniyaning t.y.dan foydalanishga mas’ul bo‘lgan Toshkent, Farg‘ona, Qo‘qon, Buxoro, Qo‘ng‘irot, Qarshi-Termiz mintaqaviy t.y. uzellari faoliyat ko‘rsatadi (2006). 2005 y.da magistralььь t.y. transportida 45,8 mln.t.yuk tashildi. 20 tonnali konteynerlar b-n yuk tashish respublikadagi 11 st-yada (Shumilov, Jizzax, Qaqir, Marg‘ilon, Andijon, Rauston, Ulug‘bek, Tinchlik, Buxoro-2, Qarshi, Urganch)da amalga oshiriladi. Tashiladigan yuklarning asosiy qismini neft yuklari, toshko‘mir, don va yanchilgan don mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, sement, yog‘och-taxta, qurilish

yuklari tashkil etadi. Yuk tashishda teplovozlar (respublika t.y.da parovoz 1974y.gacha ishlatildi), yo‘lovchilar tashishda teplovoz va elektropoyezdlar xizmat ko‘rsatadi. 2005 y.da t.y. transportida 15,1 mln.yo‘lovchi tashildi. Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda, ayniqsa shaharlar atrofidagi qatnovda elektropoyezdlardan tobora kengroq foydalanilmoqda. T.y.ni elektrlashtirish dastlab 1970 y. Toshkent-Yangiyo‘l uchastkasida boshlangan. Keyinroq Xo‘jakent-Sirdaryo liniyasi (148 km)da elektr poyezdlari qatnovi yo‘lga qo‘yildi. 1985 y.dan t.y.nio‘zgaruvchan tokda elektrlashtirishga o‘tildi. 1993 y.da elektrlashtirilgan uchastkalar uz.353,6 km ga yetdi (umumiy foydalaniladigan t.y.ning 8,5%). 1993 y.da Xovos-Jizzax liniyalari elektrlashtirildi. 2003 y.dan Toshkent-Samarqand, 2005 y.dan Toshkent- Samarqand-Buxoro yo‘nalishlarida tezyurar elektropoyezdlar qatnay boshladi. O‘zbekistonning yagona t.y. tarmog‘ini vujudga keltirish bo‘yicha 1994- 2001 y.larda uz.700 km ga yaqin Navoiy-Uchquduq-Nukus t.y. qurib bitkazildi. Qurilishi 1995 y.da boshlangan 220 km li Toshguzar-Boysun-Qumqurg‘on t.y.ning 115 km dan ortiq qismi qurilib, poyezdlarning ish qatnovi yo‘lga qo‘yildi (2005). Bu yo‘llar hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Respublikada poyezdlar harakatini boshqarish yagona dispetcherlik markazi (Toshkent)dan amalga oshiriladi. Poyezdlar harakatini boshqarish tizimlarini avtomatlashtirishga xizmat ko‘rsatadigan katta quvvatli axborot-hisoblash markazi bor. “O‘zbekiston temir yo‘llari” kompaniyasining lokomotiv parki yangi tipdagi teplovozlar, elektrovozlar, elektropoyezd (seksiya)laridan tashkil topgan. “O‘ztemiryo‘lta’mirmash” i.ch. birlashmasining bosh korxonasi-“Toshkent teplovoz ta’mirlash z-di”(1900; 1958 y.rekonstruksiya qilingan)da lokomotivlarning z-d ta’miri hamda “O‘zvagonta’mir” aksiyadorlik jamiyatida barcha turdagi yuk vagonlarining joriy va rejali ta’miri, 2001 y.da Toshkentda Yaponiya b-n hamkorlikda tashkil etilgan “Toshkent yo‘lovchi vagonlarini ta’mirlash zavodi” qo‘shma korxonasi aksiyadorlik jamiyatida yo‘lovchilar vagonlari (bir yilda 450 vagon) ta’mirlandi.

Respublikada t.y. qurilishini loyihalash ishlarini Toshkent transport loyihalash ishlarini Toshkent transport loyihalash qidiruv in-ti (Tashgiprotrans, 1952) va Toshkent t.y. loyihalash-qidiruv in-ti (“Toshtemiryo‘lloyiha”, 1969) olib boradi. T.y. transporti uchun injener va texnik xodimlar “O‘zbekiston temir yo‘llari” kompaniyasining Toshkent t.y. muhandislari in-ti (1931), Toshkent (1932), Samarqand (1932), Xovos (1979) t.y. transporti kollejlarida tayyorlanadi. Avtomobil transporti. Respublika xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari va mamlakat aholisi ehtiyojlarini qondirish darajasida rivojlangan avtomobil transportiga ega. O‘zbekistonda 20-asr boshlariga qadar ot-ulov asosiy transport vositasi bo‘lgan. Dastlabki avtobus qatnovi 1906 y.da Farg‘ona-Marg‘ilon marshrutida yo‘lga qo‘yilgan. 1910 y. Toshkentda chet ellarda ishlab chiqarilgan 8 ta kichik va 1 ta 40 o‘rinli avtobus qatnay boshladi. 1921 y.da respublika avtombil transporti ixtiyorida 40 yengil va 15 yuk avtomobili hamda Toshkent avtomobil ta’mirlash ustaxonasi bor edi. 1924 y.ga kelib respublikadagi avtomobil korxonalarida 223 avtomobil bo‘lib, 145 ming t yuk tashildi. 30-y.larda avtomobil transportining rivojlanishi b-n qattiq qoplamli yo‘llar qurilishi boshlandi, ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish korxonlari, kadrlar tayyorlaydigan o‘quv yurtlari ochildi. 1939 y.25 iyulda O‘zbekiston avtomobil transporti xalq komissarligi tashkil etildi. Respublika shaharlarida joylashgan “Soyuztrans”, “O‘ztrans”, “Soyuzsovxoztrans” kabi tashkilotlarga qarashli Toshkent, Namangan, Qo‘qon, Buxoro va b.shaharlarda joylashgan 14 avtoxo‘jalikda 610 yuk avtomobilььь bo‘lib, Toshkent, Samarqand mashinasozlik va akkumlyator ustaxonalari ishladi. 1940 y.umumiy uz.585 km bo‘lgan 14 marshrut bo‘ylab 8,8 mln.yo‘lovchi tashildi. 1941-45 y.larda respublikadagi transport vositalarining katta qismi front ehtiyojlari uchun olindi, 1943 y.respublikada 168 avtomobil qolgan edi xolos. Avtomobil transporti parki 1944 y.1940 y.ga nisbatan 69,5% ga qisqardi, ammo shunga qaramay sanoat korxonalari qurilishida avtotransport katta hajmdagi ishlarni bajardi.

Urushdan keyingi 1945-49 y.larda avtotransportda yuk va yo‘lovchilar tashish o‘sdi. 60-80 y.larda respublikada avtotransport vositalarining tur tarkibi ko‘paydi. 1999 y.respublika xalq xo‘jaligi tasarrufida turli maqsadlar va markadagi 199,7 ming yuk avtomobillari (uning 55 mingdan ortig‘i o‘zi ag‘daruvchi), 35,4 ming avtobus, 45,9 ming yengil avtomashinalar xizmat ko‘rsatdi. Umumiy foydalaniladigan avtomobil transportida yo‘lovchilar tashishga mo‘ljallangan 14,7 ming avtobus, 5 mingdan ko‘proq yengil taksi mashinalari ishladi. Respublika bo‘yicha 2892 avtobus marshrutlarida (jumladan 593 shahar, 1768 shahar atrofi, 532 shaharlararo) avtobuslar qatnadi. Avtobuslar b-n har kuni 5 mln.ga yaqin yo‘lovchi tashildi. Respublikada 27 avtovokzal, 120 avtostansiya xizmat ko‘rsatdi. Faqat shaharlardagi avtobus marshrutlarida turli markadagi 3 mingga yaqin avtobus qatnaydi. 2006 y. 1 yanv.holatiga ko‘ra respublika bo‘yicha 2575 avtobus marshrutlari bo‘lib, shulardan 244 tasi shahar va shahar atrofi, 868 tasi yo‘nalish taksi, 400 tasi shaharlararo, 51 tasi shaharlararo yo‘nalishli taksi qatnoviga mansub. Har kuni o‘rta hisobda shaharlar va shahar atrofi marshrutlarida 3773 ta avtobuslar, 6929 ta mikroavtobuslar, 9257 ta “Damas” rusumli kichik avtobuslar, shaharlararo yo‘nalishlarda esa 1245 ta avtobuslar, 663 ta mikroavtobuslar xizmat qildi. 2005 y.da respublikada avtomobil transportida tashilgan yuklarning umumiy hajmida ularning hissasi 57,6%ni (yuk aylanmasi 8,1 mlrd.t.km), yo‘lovchi tashish umumiy hajmida 64,5%ni (29,7 mlrd.yo‘lovchi, km) tashkil qildi. 2005 y. 1 yanv.holatiga ko‘ra respublika avtomobil yo‘llari tamog‘ining um.uz.184877 km, shu jumladan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari- 43558 km, qishloq ichki xo‘jalik yo‘llari-59267 km; qishloq ko‘cha va yo‘llari- 52122 km; shahar ko‘cha va yo‘llari-17807 km, korxonalar tasarrufidagi yo‘llar- 5462 km; inshootlarni nazorat qilish yo‘llari-6631 km. Ahamiyatiga ko‘ra xalqaro ahamiyatdagi 3283 km, davlat ahamiyatidagi 18739 km, viloyat va mahalliy ahamiyatdagi 21354 km yo‘llar bor. Shuningdek, respublikada idoralar (korxona, shirkat, fermer xo‘jaliklari, xo‘jalik tashkilotlari) ga qarashli yo‘llar ham mavjud.

1992 y. 3iyulda “Avtomobil yo‘llari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi. 1992 y.fev.da O‘zbekiston avtomobil yo‘llarini qurish va ulardan foydalanish “O‘zavtoyo‘l” davlat-aksiyadorlik konserni tuzildi (1969-1992 y.larda vazirlik). 2003 y. 21 avg.da konsern negizida davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tashkil etildi. Kompaniya tarkibida Qozog‘iston Respublikasi va viloyatlar yo‘l qurilish xududiy shu’ba tashkilotlari va ularning tarkibidagi 168 ta yo‘l xo‘jaligi tuman-pudrat ta’mirlash-foydalanish korxonasi, 17 ta yo‘l ta’mirlash va qurilish tashkilotlari, 11 ta sanoat va transport korxonalari, avtomobil yo‘llarini rekonstruksiya qilish va qurish birlashgan direksiyasi, mintaqalardagi loyiha in- tlari va “O‘zyo‘lloyiha” in-ti kabi 240 ta korxona va tashkilot bor. O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyoda tutgan o‘rni, sanoat va q.x.ning rivojlanishi, qo‘shni davlatlar b-iqtisodiy aloqalarning jadal o‘sib borishini hisobga olgan holda avtomobil yo‘llari tarmog‘ini rivojlantirish va takomillashtirishning 1995-2010 y.larga mo‘ljallangan milliy dasturi ishlab chiqildi. Shu dastur doirasida 1996 y.dan Toshkent-Andijon-O‘sh magistralining 100 km dan ortiq tog‘li uchastkalarida Qamchiq va Rezak tonellarini qurgan holda rekonstruksiya qilish va qurish ishlari boshlandi.Almati-Bishkek-Toshkent-Termiz va Samarqand-Buxoro-Ashgabat-Turkmanboshi avtomobil yo‘li-Yevropani Kavkaz orqali Osiyo b-n bog‘laydigan avtomobil yo‘li (Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo‘lagining bir qismi)ning respublika hududidan o‘tadigan qismini ta’mirlash ishlari amalga oshirildi, O‘zbekistonni Qozog‘iston orqali Rossiya Federasiyasi b-n bog‘laydigan 340 km li Qo‘ng‘irot-Beynov avtomobil yo‘li qurilishining 1 bosqichi yakunlandi. 1999 y.dan xalqaro ahamiyatdagi uz.1422 km Andijon-Toshkent-Nukus-Qo‘ng‘irot tezyurar avtomagistralining qurilishini loyihalash va qurish boshlandi (mazkur yo‘l Yevropani O‘zbekiston va Qozog‘iston orqali Xitoy b-n bog‘laydigan Yevropa-Osiyo transkontinental avtomagistrali (YE-40) ning bir qismi). 2003 y. 16iyunda Afg‘oniston Islom Davlat, Eron Islom Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi hukumatlari o‘rtasida Tehron sh.da imzolangan xalqaro Transafg‘on transport yo‘lagini yaratish

to‘g‘risidagi Bitimga asosan O‘zbekiston yo‘lsozlari bu transport yo‘lagini loyihalash, qurish va ta’mirlash ishlarida faol ishtirok etmoqda. Havo transporti. O‘zbekiston jahondagi ko‘p mamlakatlarning poytaxtlari, yirik shaharlar, sanoat markazlari b-n havo yo‘llari orqali bog‘langan. Yo‘lovchilarga xalqaro va mahalliy yo‘nalishlarda xizmat ko‘rsatiladi, turli maqsadlardagi yuklar tashiladi. Maxsus maqsadlardagi aviasiya parki q.x.tibbiy- sanitariya xizmati, qurilish-montaj, meteorologiya, geologiya-qidiruv, gaz sanoati va b. Sohalarda unumli ishlatiladi. Respublikaning havo transporti-fuqaro aviasiyasi tarixi 1920 y.lardan boshlanadi. O‘zbekistonda birinchi havo yo‘li 1924 y. 12 mayda ochilgan. Uz.800 km bo‘lgan Toshkent-Avliyoota (Taroz)-Pishpek (Bishkek)-Olmaota marshrutida Rossiya ko‘ngilli havo floti jamiyati (“Dobrolyot”)ning O‘rta Osiyo bo‘limiga qarashli, Germaniyadan sotib olingan “Yunkers-13” samolyotlarida dastlabki yo‘lovchilar tashish reysi amalga oshirildi. Shu yili uz. 450 km bo‘lgan Kogon- Oqto‘qay-Darg‘onota-Xiva hamda Buxoro-Termiz-Dushanba havo yo‘llari ochildi. 1924 y.havo transportida jami 1000 yo‘lovchi, 200 kg pochta jo‘natmalari, 5 tonna yuk tashildi. 30-y.lar boshidan respublika havo transportida yuk va yo‘lovchilar tashish ommaviy tus oldi. 1930 y.dan Toshkent-Moskva yo‘lida samolyotlar muntazam qatnay boshladi. Ayni paytda viloyat markazlarida aeroportlar, uchish- qo‘nish maydonlari qurildi. 1924 y. Toshkentda ochilgan samolyotlarni ta’mirlash bosh ustaxonasi 1937 y..da O‘rta Osiyo aviata’mirlash z-diga aylantirildi. 1940 y.da havo yo‘llari uz.9270 km, tashilgan yuk va pochta 2560 t, yo‘lovchilar tashish salkam 42 ming kishini tashkil etdi. Urushdan keyingi yillarda respublika havo transportida LI-2, IL-12, IL-14 va turli modifikasiyadagi AN-2 samolyotlaridan foydalanildi. Yangi tipdagi TU-104, IL-18, AN-24, YAK-40 samolyotlar, MI-1, MI-2, MI-4, KA-26 vertolyotlari o‘zlashtirildi. AN-24, YAK-40 samolyotlar mahalliy havo yo‘llarida qatnay boshladi. Yo‘lovchilar va yuk tashish b-n ayni vaqtda dalalarga mineral o‘g‘itlar va

zararkunanda hasharotlarga qarshi zaharli preparatlar sepishda hamda g‘o‘zani defoliasiya qilish ishlarida aviasiyadan keng ko‘lamda foydalanildi. Qo‘qon (1947), Samarqand (1948), Qarshi (1955), Buxoroda (1963) va Toshkent yonidagi Sergelida (1961) yangi aeroportlar qurildi. 1974 y.dan IL-62, 1977 y.dan TU-154 samolyotlari, 1982 y.dek.dan IL-86 aerobuslari respublika havo yo‘llarida ucha boshladi. 1980 y.ga kelib respublika havo transporti havo yo‘llarining uz. 155 ming km dan ortib ketdi (shu jumladan mahalliy havo yo‘llari uz. 60,1 ming km ni tashkil etdi). Respublika mustaqillikka erishganidan keyin 1992 y.yanv.dan sobiq Ittifoq fuqaro aviasiyasi vazirligi tasarrufida bo‘lgan O‘zbekiston Fuqaro aviasiyasi boshqarmasi, fuqaro aviasiyasining 243-ta’mirlash z-di, “Aviaqurilish” birlashmasiga qarashli “Aviamaxsusmontajsozlash” negizida “O‘zbekiston ” havo yo‘llari milliy aviakompaniyasi tashkil etildi. O‘zbekistonning fuqaro aviasiyasini rivojlantirish davlat dasturi qabul qilindi. Dasturda samolyot parkini qayta tashkil etish, eski aerovokzal majmualarini jahon andozalari talablariga mos qilib rekonstruksiya qilish va yangi majmualar qurish, aeroportlarni eng yangi texnika vositalari b-n jihozlash, yuqori malakali kadrlar tayyorlashning aniq yo‘llari o‘z ifodasini topdi. O‘zbekiston Respublikasining Havo Kodeksi qabul qilindi (7.5.1993). Natijada O‘zbekistonda fuqaro aviasiyasi yangi sifat bosqichiga erishdi, “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi jahon aviasiya biznesidagi yirik kompaniyalar qatoriga kirdi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” ning Yevropa, Amerika, Janubi-Sharqiy Osiyo, MDH mamlakatlari shaharlarida 44 ta vakolatxonalari ochildi (2004). 1991-2004 y.larda O‘zbekiston hukumati yordamida aviasiya tarmog‘ini rivojlantirishga 1,2 mlrd. AQSH dollari miqdorida investisiyalar kiritildi va zamonaviy infratuzilma barpo etildi. “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi AQSH, Germaniya, Fransiya, Rossiya, Hindiston firmalari b-n turli sohalarda hamkorlik qiladi. Xalqaro reyslarda “Boing-757” va “Boing-764”, A-310, RJ-85 samolyotlaridan foydalaniladi.

“O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi tarkibida 11 (Toshkent, Nukus, Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, Qarshi, Namangan, Andijon, Farg‘ona, Navoiy) zamonaviy aerovokzal bor. Toshkent aeroporti Markaziy Osiyodagi eng yirik xalqaro aeroport. Buxoro, Samarqand, Urganch aeroportlari ham xalqaro aeroport maqomiga ega. Milliy aviakompaniya tarkibida “Maxsus aviasiya ishlari” aviakompaniyasi faoliyat ko‘rsatadi. Respublika aviasiya transporti uchun uchuvchilar, texnika xizmati tarkibi, yerdagi xizmat xodimlari “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasining uchish-o‘quv-texnika markazi (1943 y. 15 mayda tashkil etilgan), Toshkent aviasiya in-ti (1995) da va Toshkent aviasozlik kollejida tayyorlanadi. Respublika havo transportida 2005 y.da 900 ming yo‘lovchi, 5,7 ming t yuk tashildi. Yuk aylanmasi 100,3 mln.t. km ni tashkil etdi. Suv transporti . O‘rta osiyoda qadimdan Amudaryo va Sirdaryoda qayiqlar va sollardan transport turi siyaatida foydalanilgan. 1847 y.ga kelib Orol dengizining shim. Sohili va Qo‘yi Sirdaryoni egallagan Rossiya imperiyasi ruslarning tayanch punktlarini qo‘riqlash va yangi hdudlarni o‘rganishga mo‘ljallangan Orol harbiy flotiliyasini tuzdi. 1873 y.dan Amudaryoda bug‘ b-n yuradigan kemalarning uzluksiz qatnovi yo‘lga qo‘yildi. 1887 y.da Amudaryo harbiy flotiliyasi tashkil etildi. 20-a. boshlarida Amudaryo va Orol dengizidagi suv yo‘llari bo‘ylab yuklar va yo‘lovchilarning ancha qismi tashilgan. 1923 y.da Amudaryo harbiy flotiliyasi “O‘rta Osiyo poroxodchiligi” aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi. 1924 y.da kema va qayiqlar qatnaydigan suv yo‘llarining umumiy uz. 887 km edi. “Xiva”, “Merkuriy” aksiyadorlik jamiyatlari kemalarida, shuningdek xususiy qayiqlarda yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatilgan. O‘sha davrda O‘rta Osiyo suv yo‘llarida umumiy yuk ortish quvvati 7 ming t bo‘lgan 20 kema va 50 barja, umumiy yuk ortish quvvati 24 ming t.bo‘lgan 1500 qayiq bor edi. 1923 y.da boshqaruv idorasi Toshkentda joylashgan O‘rta Osiyo poroxodchilik boshqarmasi tuzildi (1934 y.da boshqarma Chorjo‘yga qo‘chirildi, 1956 y.dan O‘rta Osiyo paroxodchiligi sobiq Ittifoq Dengiz Floti vazirligi ixtiyoriga o‘tkazildi).

1930 y.da Toshkentda dengiz texnikumi ochildi (1939 y.da Chorjo‘yga ko‘chirilgan). 1950 y. Termizda daryo porti ochildi, 1952 y.da esa Xo‘jaylida kema ta’mirlash z-di qurildi. Amudaryo sohillarida yangi Sharlavuq, To‘rtkul, Beruniy, Qoratov, Xo‘jayli bandargoh (pristanьььььь) lari foydalanishga topshirildi. 1980 y.lar boshida Amudaryoda Panj (Tojikiston) pristanidan Mo‘ynoqqa qadar poroxodlar qatnovi yo‘lga qshyildi. Shu davrda daryolar suvining kamayishi natijasida suv yo‘llari keskin qisqardi, ammo shunga qaramay 1980 y. daryo transportida 1420 ming t yuk tashildi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin O‘rta Osiyo paroxodchiligi Turkmaniston, O‘zbekiston, Tojikiston o‘rtasida taqsimlandi. 1994 y. 11 mayda O‘zbekiston Respublikasida joylashgan daryo floti bo‘linmalarini boshqarish tartibi qayta tashkil etildi. O‘rta osiyo paroxodchiligining O‘zbekistondagi bo‘linmalari negizida “Termiz daryo porti”, “Xorazm daryo floti”, “Qoraqalpog‘iston daryo floti” i.ch. birlashmalari tashkil etildi (1995). “O‘zavtotrans” korporasiyasi huzurida daryo floti ishini muvofiqlashtirish bo‘yicha bosh boshqarma (Toshkentda) tuzildi. 2001 y. iyunьььь oyidan O‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi (1998)ning Kemachilik registri flotning texnika holati va suv yo‘llari xizmatini nazorat qilish ishlarini olib boradi. Respublika suv transportiga Termiz daryo porti, Do‘stlik (sobiq Sharlavuq), To‘rtko‘l, Beruniy, Qoratov, Xo‘jayli, Pitnak pristanlari, Amudaryo orqali To‘rtko‘l-Xonqa, Chalish-Beruniy ponton ko‘priklari, Xo‘jayli kema ta’mirlash z-di xizmat ko‘rsatadi (2006). Termiz daryo porti Jahon xalqaro yuk tashuvchi va xalqaro ekspeditor dengiz va daryo portlari ro‘yxatiga kiritilgan. Portning yuk o‘tkazish yillik quvvati 600 ming t, yuklarni tushirish-ortish quvvati 900 ming t. Afg‘onistonning Sherxon, Hayraton bandargohi orqali eksport-import yuklarini yetkazib berishda xalqaro ahamiyatga molik. Respublika daryo flotida 200 ga yaqin teploxod, shuningdek barjalar, zemlesoslar, suzuvchi ekskavatorlar, port kranlari va b. Yordamchi kemalar, texnika vositalari bor. Respublikada asosiy suv yo‘llarining umumiy uz. 500 km dan ortiq. Kemalar Amudaryoda Taxiatosh GESga qadar qatnaydi. Xalq xo‘jaligi yuklari, asosan Termiz-Hayraton, Do‘stlik-

To‘rtko‘l, Xo‘jayli-Beruniy, Qoratov-Taxiatosh yo‘nalishlarida tashiladi. O‘zbekistonning port va pristanlari t.y.lar b-n bog‘langan. Shahar yo‘lovchilar tashish elektr transporti. Respublika shaharlarida aholiga yo‘lovchilarni belgilangan yo‘nalishlarda tashiydigan jamoat ko‘cha transporti-tramvay, trolleybus, yer osti transporti (metropoliten) xizmat qo‘rsatadi.Shahar yo‘lovchilar tashish transportining ibtidoiy turi 19-a.ning 2- yarmida yirik shaharlarda paydo bo‘lgan ko‘p sonli izvoshlar edi. 1901 y.da Toshkentda ko‘nka-tor t.y. izida otlar sudraydigan bir vagonli dastlabki shahar transporti, 1912 y.birinchi tramvay ishga tushirildi. 1913 y.tor izli tramvay ishga tushirildi. 1913 y.tor izli tramvay vagoni qatnadi, 27 mln.yo‘lovchi tashildi. 20-30-y.larda O‘zbekistonda shahar ichida qatnaydigan jamoat transportida tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. 1940 y.ga qadar Toshkentda keng izli tramvay yo‘li (1936 y.To‘qimachilik k-ti-Xadra maydoni uchastkasi) qurildi. 1950 y.da Samarqandda 10,3 km masofada tramvay yo‘li ishga tushirildi. Trolleybus qatnovi 1947 y. Toshkentda boshlandi (trolleybus yo‘li uz.18 km; 10 ta mashina). Keyingi yillarda Samarqand (1967), Olmaliq (1968), Farg‘ona (1970), Andijon (1971), Namangan (1973), Buxoro (1987), Nukus (1992)sh.larida trolleybumlar yo‘llarining umumiy uz.359 km. (Toshkent shahrisiz)ga yetdi. 2006 y.1yanv.holatiga ko‘ra trolleybus tarmog‘i 141,1 km ni tashkil etdi (1995 y.da 296,5 km), 10 ta yo‘nalishda 100 ga yaqin trolleybuslar qatnadi. Nukus, Olmaliq, Namangan sh.larida, Xiva-Urganch yo‘nalishida trolleybuslar yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatadi. Shaharlar elektr transporti ishini mahalliy hokimliklar boshqaradi. Tramvay Toshkent sh.da rivojlangan. Tramvay yo‘llarining umumiy uz.122 km (1995 y.da 293,1 km, tramvay parki yo‘llari b-n birga). 2006 y.da 7 marshrutda o‘rtacha 98 tramvay (vagon) yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatdi. Toshkent sh.ning o‘zida tramvay va trolleybuslar bir kunda shahardagi jami yo‘lovchilarning 11% ga xizmat ko‘rsatadi. Toshkentda 1 tramvay, 1 trolleybus, 1 tramvay-trolleybus deposi bor.

Metropoliten yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Respublikada metro qurilishi Toshkent sh.da 1972 y.da boshlandi. Metropolitenning umumiy uz.38,25 km, bekatlar soni 29 ta (2006). Metropolitenda har kuni o‘rtacha 350 ming yo‘lovchi tashiladi. Yo‘lovchilarga 212 vagon xizmat ko‘rsatadi. Shahar transportida metropolitenning yo‘lovchilar tashishdagi ulushi 17% (2005). 2005 y.da shahar elektr transportining barcha turlarida 150,0 mln.yo‘lovchi tashildi. Quvur transporti. O‘zbekistonda birinchi 20 km uzunlikdagi neft quvuri 1908 y. Chimyon neft konidan Vannovsk (hoz. Oltiariq) neftni qayta ishlash z-diga tortilgan. Keyinchalik Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo viloyatida yangi neft konlari ochilishi b-n transportning bu turi jadal rivojlantirildi. Neft konlaridan Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash z-dlariga umumiy uz.228,5 km bo‘lgan nefteprovodlar qurildi. Respublika jan.da-Surxondaryo viloyatida 1947 y.Lalmikor-Qumqurg‘on va 1969 y.Amudaryo-Amu-Zang liniyalari qurildi (umumiy uz.40 km). Qashqadaryo viloyatida yangi neft konlari ochilganidan keyin 1977 y.G‘arbiy Toshloq-Qashqadaryo st-yasi (3,3 km), Shim.O‘rtabuloq-Oltingugurt z-di (72 km) neft quvurlari ishga tushirildi. 1994-97 y.larda uz.100 km bo‘lgan Ko‘kdumaloq- Buxoro neftni qayta ishlash z-di quvuri qurilib, foydalanishga topshirildi. Buxoro, Qashqadaryo viloyatlarida ulkan gaz konlarining topilishi va ishga tushirilishi b-n O‘zbekistonda ulkan magistralььь va gaz tarqatadigan quvur transporti rivoj topdi. Magistralььь gaz uzatish quvurlari (700-1200 mm) ning umumiy uz.13,0 ming km, respublikaning o‘zida gaz tarqatish quvurlari uz. 115,9 ming km (2005). 2005 y.da magistralььь quvur yo‘llari orqali 71,5 mln.t.yuk tashildi, yuk aylanmasi 36,9 mlrd.t.km ni tashkil etdi. Magistralььь quvur yo‘llari orqali 67,6 mln.t.gaz va 101,4 ming t neft haydaldi (2004; 2002 y.da tegishlicha 61,6 mln.t.gaz, 121,3 ming t neft).

Похожие

Transport geografiyasi

Jahon transport geografiyasi

O'zbeksiton Respublikasi transport geografiyasi

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi

O`zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi