O`zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi - География - Рефераты

O`zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.697265625 KB

O` zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi Reja: 1. Mamlakat xalq xo`jaligida transport va tashqi iqtisodiy aloqalarning tutgan urni. 2. O`zbekistonning asosiy transport tarmoqlari, ularning joylashishi va rivojlanishi. 3. Т ashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. 4. O`zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari-mustaqillik yillarida.

Mamlakat xalq xo`jaligida transport va tashqi iqtisodiy aloqalarning tutgan o`rni. Transport xalq xo`jaligining moddiy boylik ishlab chiqaruvchi muhim tarmog`i sanaladi. Transport-xalq xo`jalik yuklari va yo`lovchilarni bir joydan ikkinchi joyga eltuvchi soxa. O`zbekistonda ishlovchilarning 4,6 foizi transport va aloqa soxasida mehnat qiladilar, investitsiyalarning ham 19,3 foizi shu soxaga to`g`ri keladi (2000 y.). Yuklar va odamlar tashish bir jihatdan ishlab chiqarish jarayoni bo`lsa, ikkinchi tomondan transport mahsulotidir. Transport yangi mahsulot yaratmaydi, balki moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari tomonidan yaratilgan mahsulotlarni bir joydan ikkinchi joyga olib boradi, muomila doirasida ishlab chiqarishni davom ettiradi, bu esa mahsulot xarajatlari miqdorida qiymatni oshishiga olib keladi. Yalpi transport xarajatlarining iste`molchi qo`lidagi mahsulotni to`la qiymatiga bo`lgan nisbati transport tarkibiy qismlarining koeffitsenti hisoblanadi. Iqtisodiyotni o`sishi bilan jamiyatning transportga bo`lgan ehtiyoji ortib boradi. Transport geografik (hududiy) mehnat taqsimotini tarkib toptirishi va rivojlantirishda moddiy tehnik asos bo`lib xizmat qiladi. Transport tufayli iqtisodiy rayonlar ixtisoslashadi, xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida, turli soxalarda ularning birgalikda kompleks rivojlanishi ro`y beradi. N.N. Baranskiy bunday deb yozgan edi: “Rayonlar iqtisodiy ma`noda yagona bir butun xo`jalik tizimining ixtisoslashgan, differensiallashgan tarkibiy qismlari bo`lib ana shu tarkibiy qismlar o`rtasida ozmi-ko`pmi ayriboshlashsiz ularni tasavvur qilib bo`lmaydi, ya`ni yetarlicha taraqqiy etgan transportsiz tarkibiy qismlarni rivojlanishi mumkin emas”. Agar tarixga nazar tashlasak “Buyuk ipak yo`li” ustida joylashgan O`rta Osiyo hududlarida iqtisodiyot, madaniyat, ma`naviyat yaxshi taraqqiy etgan edi. Keyinchalik, Yevropadan Hindistonga dengiz yo`lining ochilishi (XV asrda) bilan karvon yo`llarida karvonlar qatnamay qo`ydilar. Bu esa o`z navbatida O`rta Osiyo hududlarida iqtisodiyotni, hunarmandchilikni, madaniyatni rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Milliy iqtisodiyotni transportsiz rivojlantirish mumkin emas. Transport sanoat bilan qishloq xo`jaligi o`rtasidagi ishlab chiqarish aloqalarini, mamlakatning turli hududlari o`rtasidagi mahsulot almashinishini, uning tashqi savdosini ta`minlaydi. Yangi hududlarni o`zlashtirishdan oldin ularga transport yo`llari o`tkaziladi. Hozirgi zamon shaharlari xayotini transportsiz tasavvur kilib bo`lmaydi. Transportni aholi turmush sharoitini yaxshilashdagi va mamlakat mudofaa quvvatini mustaxkamlashdagi ahamiyati juda katta. Transportning ishi haqida uning yuk tashish xajmiga karab fikr yuritish mumkin. Yuk tashish xajmi ma`lum vaqtda ma`lum masofaga tashilgan yuk miqdori bo`lib, u tonna kilometrda ifodalanadi. Hozirgi davrimizda tashqi iqtisodiy aloqalar iqtisodiy va ilmiy- tehnikaviy rivojlanishning qudratli jadallashtiruvchi omili bo`lib qoldi.

Hozirgi vaqtda tashqi iqtisodiy aloqalar iqtisodiy va ilmiy-tehnikaviy rivojlanishining qudratli jadallashtiruvchi bo`lib qoldi. Hozirgi kunda fan va tehnika taraqqiyoti inqilobining eng yangi yutuqlarini egallash xalqaro mehnat taqsimotida chuqur va har tomonlama ishtirok etish bilan chambarchars bog`liqdir. Tehnika taraqqiyoti asrida ilmiy ishlarni, tovarlar va xizmatlarni intensiv tarzda almashtirmasdan turib yashash, o`z mablag`laridan nooqilona foydalanish, vaqtni qo`ldan boy berish, sur`atni yo`qotish demakdir. Xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish mamlakatimzni asosiy xalq xo`jalik vazifalarini xal etish uchun anchagina qo`shimcha imkoniyatlar bilan ta`minlaydi. Eng avvalo tashqi iqtisodiy aloqalar ishlab chiqarishning eng samarali tarmoqlarda tashkil etish, ayni chog`da chet eldan keltirish foydalirok bo`lgan tovarlarni ishlab chiqaruvchi quvvatlarni kengaytirishdan voz kechish imkonini beradi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ishlab chiqarishni konsentratsiyalashni va iqtisoslashtirishni chuqurlashtiradi, milliy chegaralarni ochib tashlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat birgalikdagi tadqiqotlar va yechimlarni tashkil etish yo`li bilan ham, butun-butun tarmoqlar va ishlab chiqarishning zamonaviy tehnika bilan juda tez qayta jixozlash bilan ham fan-tehnika taraqqiyotini tezlashtirish imkonini beradi. Nixoyat tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish ijtimoiy vazifalarni muvaffaqiyatlirok xal etish imkonini beradi. O`zbekistonning asosiy transport tarmoqlari, ularning joylashishi va rivojlanishi. O`zbekistonda umum foydalanadigan yuk va yo`lovchilar tashuvchi transportning barcha turlari – temir yo`l, avtomobil, aviatsiya – havo yo`llari, shahar elektr transporti (tramvay, tro`lleybus, metropoliten), daryo, quvur transporti, osma arqon transporti rivoj topgan. 1999 yili mamlakat ichki yalpi mahsulotining 6,5% (1994 yilda 5,8%) transport tarmoqlariga (aloqa bilan birga) to`g`ri keldi. Transport tarmoqlarida band bo`lgan ishchi va hizmatchilarning o`rtacha yillik soni 298,3 ming kishini, jumladan temir yo`l transportida 60 ming dan ziyod, suv transportida 0,6 ming, avtomobil, shahar elektr transporti, yuk ortish va tushirish korxonalarida 239,6 ming kishini tashkil etadi (2000 yil). Respublika mustaqillikka erishgandan so`ng transportning xalq xo`jaligiga va aholiga xizmat ko`rsatishini tubdan yaxshilash va transportning boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadida “O`zbekiston havo yo`llari” milliy aviakompaniyasi (1991 yil 28 yanvar), “O`zbekiston avtomobil transporti” davlat aksionerlik korporatsiyasi (1994 yil 7 noyabr) va boshqa idoralar tashkil etildi. Mamlakat transport korxonalari davlat ishtirokidagi aksionerlik kompaniyalari, korporatsiyalari, ochiq turdagi aksionerlik, ma`suliyati cheklangan jamiyatlarga, jamoa korxonalariga aylantirildi. Respublika

avtotransport vositalarining bir qismi (avtobus, yuk va yengil mashinalar) jamoa xo`jaliklari, fuqarolarning mulki hisoblanadi. Temir yo`l transporti. Xalq xo`jaligida temir yo`l transportining yo`lovchilar hamda yuk tashishdagi salmog`i katta. Xududi ulkan va katta qismi tekisliklardan iborat bo`lgan O`zbekiston uchun bu transport katta ahamiyatga ega. Temir yo`l transporti iqlimiy sharoitlar va yil fasllari qanday bo`lishiga qaramay hamma vaqt ishlayveradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda temir yo`llarning umumiy uzunligi 6,8 ming km dan ortadi, shu jumladan umumiy foydalanilmaydigan (asosan sanoat korxonalariga tortilgan) temir yo`llarning uzunligi 3 ming km ni tashkil etadi. 353,6 km temir yo`llar elektrlashtirilgan. O`zbekistonda dastlabki temir yo`l 1886 – 1888 yillarda Forob stansiyasidan Samarqandgacha o`tkazilgan (bu yo`l G`arbiy Zakaspiy temir yo`li nomi bilan 1880 yil noyabrdan 1886 yil dekabrgacha qurib bitkazilgan Krasnovodsk-Chorjuy temir yo`lining davomi). 1888 yil may oyida Amudaryo orqali 2,7 km uzunlikdagi yog`och ko`prik bitkazilishi bilan temir yo`l Samarqandgacha yotqizilib, poyezdlar qatnovi boshlandi. Keyinchalik bu yo`l 1895-1897 yillarda Ursatevsk stansiyasidan Qo`qongacha davom ettirildi. 1899 yili temir yo`l Toshkentgacha yetkazildi. 1906 yil yanvarda Toshkent – Orenburg temir yo`li ishga tushirildi. 1907 yilda Qoqon – Buxoro, 1913-1916 yillarda Farg`ona xalqa temir yo`lining Qoqon – Namangan – Andijon qismi,1913-1915 yillarda Kugon - Amudaryo stansiyasi va Qarshi – Kitob shaxobchalari qurildi. 1917 yilga qadar hozirgi O`zbekiston yerida temir yo`llarning uzunligi 1,1 ming km edi. Mustaqillikka yerishgandan so`ng O`zbekistonda temir yo`llar qurilishi yangi pallaga kirdi. Qo`ng`irot-Beynov (410 km), Navoiy-Uchquduq-Nukus, Sulton Uvays- Nukus yo`nalishlarida temir yo`llarni ta`mirlash va elektrlashtirish boshlandi. O`rganch-Beruniy elektrlashtirilgan yangi temir yo`li qurilmoqda. 233 km li G`uzor-Boysun-Qumqurg`on temir yo`li qurilishi bu hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Mamlakatimiz bir qator kushni davlatlardagi xalqaro yo`llar qurilishida ham faol ishtirok etib kelmoqda. Jumladan, mamlakat mustaqilligi va iqtisodiyoti uchun ulkan ahamiyatga ega bo`lgan Yevropa va Osiyo mamlakatlarini tutashtiradigan Transosiyo magistrali (Istambul-Toshkent-Almati-Pekin) qurilishida ishtirok etmoqda. Qozog`istonda “Drujba” stansiyasi, Turkmanistonda Tajan-Saraxs va yeronda Saraxs-Mashxad qismlari qurilib foydalanishga topshirildi (1996 yil, 13 may) va yo`lda poyezdlar qatnovi boshlandi. Aynan 133 km li Tajan-Saraxs yo`lini qurishda O`zbekistonlik quruvchilarning hissasi katta bo`ldi. O`zbekiston temir yo`llari kelajakda bu katta yo`lning markaziy bo`g`ini bo`lib qoladi. Bu yo`ldan Buxoro-Beynov orqali Yevropaga, Tajan-Saraxs orqali Yaqin sharq mamlakatlariga chiqish mumkin.

“O`zbekiston temir yo`llari” 50 mingdan ortiq turli tiplardagi yuk vagoni va Germaniyada tayyorlangan refrejeratorlarga, 1450 yo`lovchilar tashiladigan vagonga ega. Tashiladigan yuklarning asosiy qismini qurilish materiallari (umumiy tashiladigan yuk xajmini 21%), paxta tolasi (13%), galla, sement, kimyoviy mahsulotlar va mineral o`g`itlar, ko`mir, sabzavot va boshqa xalq xo`jalik yuklari tashkil etadi (1999 yil). Temir yo`llarni elektrlashtirish dastlab 1970 yilda Toshkent – Yangiyo`l uchastkasida boshlandi. Keyinchalik Xo`jakent-Sirdaryo liniyasi (148 km)da elektr poyezdlar qatnovi yo`lga qo`yildi. 2000 yilda elektrlashgan uchastkalar 353,6 km ni tashkil etdi. Germaniya bilan hamkorlikda Toshkent teplovoz tayyorlash zavodida yo`lovchilar vagonlarini keltirilgan tayyor qismlardan yig`ish, Yaponiya bilan hamkorlikda Toshkenda vagon ta`mirlash zavodi qurib ishga tushirildi (16.03.2001 y). Lakomotivlar saroyini yangilash loyixasi qiymati 60 mln AQSH dollarga teng bo`lgan mazkur loyixaning afzalligi shundaki, poyezdlarni o`rtacha og`irligi 17,3% ga oshadi, lakomotivlarni ta`mirlash sarfi 25% ga, elektr quvvati 15% ga tejaladi. Navoiy- Uchquduq-Nukus yo`nalishi qurilish qiymati 222,8 mln AQSH dollarga teng. G`uzor-Boysun-Qumqurg`on yo`nalishi qurilishi qiymati 948,8 mln AQSH dollarga teng (1991 yilgi narxlarda). Ushbu loyixalar amalga oshirilishi natijasida kompaniyaning yillik daromadi 415 mln so`mga ko`paydi, qo`shimcha mingga yaqin yangi ish o`rinlari tashkil etildi. Mamlakat valyuta daromadlarining yillik o`sishi 9,9 mln AQSH dollariga oshgani holda xarajatlar yiliga 20 mln dollarga kamayadi. Valyuta mablag`larini tejash maqsadida “Eyvalekmaxsustemir- beton” hissadorlik jamiyati tomonidan 550 mln so`mlik temir beton shpallari, “Uztemiryo`lta`mir” ishlab chiqarish birlashmasida 800 mln so`mlik importbop ehtiyot qismlar tayyorlanadi. Kompaniya bo`yicha shu yilning o`tgan oylarida 3,7 mln. dollardan ziyod valyuta tejab kolindi. Avtomobil transporti. Republika xalq xo`jaligining barcha tarmoqlari va mamlakat aholisining ehtiyojlarini qondirish darajasida rivojlangan avtomobil transportiga ega. Mamlakatimiz rivojlangan yo`l xo`jaligi va zamonaviy talablarga javob beradigan xalqaro, Respublika, maxalliy ahamiyatga ega bo`lgan avtomobil yo`llariga ega. Yo`l xo`jalik tarmoqlarida 34,5 ming ishchi va injener-tehnik xodim band (1999).1992 yil 3 iyunda “Avtomobil yo`llari to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi. 1992 yil fevralda O`zbekiston avtomobil yo`llarini qurish va undan foydalanish davlat-aksionerlikkonserni (Uzavtoyo`l) tuzildi (1996-1997 yillarda vazirlik). Konsern tarkibida Qoraqalpog`iston Respublikasi va viloyalar avtomobil yo`llari boshqarmalari, 162 ta tuman avtomobil yo`llari boshqarmalari, 532 ta yo`llarni asrash va ulardan foydalanish

bo`limlari, “O`zyo`lloyixa” respublika yo`l va inshoatlar qurish, qayta qurish va ta`mirlash bo`yicha loyixa – qidiruv instituti, ko`prik temir beton qurilmalari zavodi va boshqa korxonalar bor. Vatan urushidan keyingi davrda ayniqsa so`nggi yillarda avtomobil transporti tez sur`atlar bilan taraqqiy etdi. Bir qancha beton yo`llar- Toshkent-Olmaliq yo`li, Farg`ona xalqa, Zarafshon va Qoraqalpog`iston traktlari va boshqa yo`llar qurildi. Bu yo`llar O`zbekiston Respublikasining ko`pgina viloyatlari va sanoat markazlarini kesib utadi. Bu trakt hozir Do`shanbe shahrigacha olib borilgan. Farg`ona xalqa yo`li vodiyning barcha viloyatlari va yirik shaharlarini bir-biri bilan bog`lab, katta iqtisodiy aloqalarni amalga oshiradi. Zarafshon trakti Samarqand, Buxoro viloyatlarini bir-biri bilan bog`lashdan tashqari Turkmaniston bilan iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish uchun xizmat qilmoqda. Qoraqalpog`iston trakti muxtor respublika iqtisodiyotini ko`tarishda muhim ro`l o`ynamoqda. Bu traktning To`rtko`l shahridan boshlanib Amudaryoning o`ng oqimi bo`ylab Nukus shahri orqali Taxtako`prikka borishi maqsadga muvofiq bo`ldi. Buxoro- Gazli-Sazaxino avtomagistrali Qizilqum cho`lini kesib o`tadi. Bu yo`l respublika qorako`lchiligini rivojlantirishda katta xizmat qilmoqda. Vatan urushidan keyingi davrda ayniqsa so`nggi yillarda avtomobil transporti tez sur`atlar bilan taraqqiy etdi. Bir qancha beton yo`llar- Toshkent-Olmaliq yo`li, Farg`ona xalqa, Zarafshon va Qoraqalpog`iston traktlari va boshqa yo`llar qurildi. Bu yo`llar O`zbekiston Respublikasining ko`pgina viloyatlari va sanoat markazlarini kesib o`tadi. Bu trakt hozir Dushanbe shahrigacha olib borilgan. Farg`ona xalqa yo`li vodiyning barcha viloyatlari va yirik shaharlarini bir-biri bilan bog`lab, katta iqtisodiy aloqalarni amalga oshiradi. Umumiy foydalanadigan temir yo`l transporti taraqqiyotining asosiy ko`rsatkichlari.1940 1960 1970 1980 1990 1993 1994 2006 Х alq xo`jaligi temir Yo`llar (foydalanila digan temir yo`llar) uzunligi, jami ming km - 3,13 4,9 6 6,6 6,6 6,6 7,0 Shu jumladan umumiy foydalaniladigan temir yo`llar uzunligi 1,91 2,33 3 3,4 3,5 3,5 3,7 4,0 Yuk oboroti, 3,3 18,3 35,9 61,3 56,5 41,1 18,9 18,1

mlrd, t-km Yuk jo`natish, mln, t 5,3 19,3 44 68,4 82,9 59,8 40 50,0 Yo`lovchi oboroti, mlrd, yo`lovchi-km. 2,1 1,9 2,7 4,2 3,9 5,8 5,7 2,5 Yo`lovchilar junatish, mln. kishi 10,7 5,2 11,5 19,1 14,6 18,6 22,7 14,3 Zarafshon trakti Samarqand, Buxoro viloyatlarini bir-biri bilan bog`lashdan tashqari Turkmaniston bilan iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish uchun xizmat qilmoqda. Qoraqalpog`iston trakti muxtor respublika iqtisodiyotini ko`tarishda muhim ro`l o`ynamoqda. Bu traktning To`rtko`l shahridan boshlanib Amudaryoning ung oqimi bo`ylab Nukus shahri orqali Taxtako`p rikka borishi maqsadga muvofiq bo`ldi. Buxoro-Gazli-Sazaxino avtomagistrali Qizilqum cho`lini kesib o`tadi. Bu yo`l respublika qorako`lchiligini rivojlantirishda katta xizmat qilmoqda. Toshkent-Qo`qon yo`li Qamchiq dovoni orqali poytaxtni qisqa masofada Farg`ona vodiysi bilan bog`laydi. Respublika mustaqillikka yerishgandan so`ng mavjud avtomobil yo`llarini xalqaro andozalarga moslash, yo`llarni saqlash va ta`mirlash, yangi barpo etilayotgan sanoat rayonlarini xalqaro magistrallar bilan bog`laydigan yo`llar qurilishi masalasiga e`tibor kuchaydi. Bu borada O`zbekiston Xitoy va Pokistonga chiqish imkoniyatini beradigan Termiz-Xirot-Karochi avtomobil yo`li qurilishida va ularni qayta qurishda o`z ulishi bilan qatnashmoqda. Respublikaning o`zida Farg`ona vodiysi bilan Toshkent voxasini Qamchiq dovoni orqali bog`laydigan yirik avtomobil yo`li ta`mirlandi va ishga tushdi (2000 y) hamda Qo`ng`irot-Beynov avtomagistrali qurilishi jadal olib borilmoqda (1996 yilda boshlangan). Avtomobil transporti taraqqiyotining asosiy ko`rsatkichlari. 1940 1960 1970 1980 1990 1995 2006 Yuk oboroti, mln.t-km Jumladan, umumiy foydalaniladigan avtomobil transportida, mln. t-km 151 8 2757 747 8756 2254,2 18041 5437,5 1991,5 5900,0 12896 4000 14100 2900 Tashilgan yuk, mln. t. Jumladan, umumiy foydalaniladigan 18,1 205,3 541,3 990,4 904 623,6 668,5

avtomobil transpor- tida mln.t. 0,4 54 126,1 293,8 283 231,4 411,2 Umumiy foydalanila- digan avtobuslarda tashilgan yo`lovchilar, mln.kishi 8,8 346,8 1042,9 1876,6 2351,1 2242 1043, 0 Yo`lovchilar tashish oboroti, mln. yo`lovchi-km 70 2382 7764,8 155779 70400 18600 39000 Avtomobil yo`llarining jami uzunligi 89 ming km dan ortiq. Shundan 74 ming km qattiq qoplamali yo`llardir. Farg`ona vodiysi va Toshkent viloyatida qattiq qoplamali avtomobil yo`llari ancha ko`p . Kelajakda avtomobil transportining ravnaqi “Buyuk ipak yo`li”ning tiklanishi, ishga tushishi bilan bog`liq. O`zbekiston bu yo`l qurilishida faol ishtirok etmoqda (Andijon-Ush-Ergashtom-Qashqar). Havo transporti. Bu transport turi transportning eng qimmat va shu bilan birga eng tez xarakatlanadigan hamda joy relefiga kam bog`liq bo`lgan turidir. Yo`lovchi tashishda, ayniqsa uzoq masofaga, xorijga tashishda, bironta ham transport havo transporti o`rnini bosa olmaydi. Xavo transporti ayniqsa shoshilinch va qimmatbaho yuklarni tashishda katta ahamiyatga ega. O`zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishida va iqtisodiy aloqalarni o`sishida havo transportining ro`li ortib bormoqda. Respublikamiz endilikda MDX ni yuzdan ortiq shahar va aholi manzilgoxlari bilan havo transporti orqali bog`langan. Toshkent aeroporti Sharqning havo darvozalaridan biridir. Toshkentdan MDX dan tashqari London, Manchester, Frankfurt- mayn, Tel-Aviv, Jidda, Istambul, Karachi, Dehli, Kuala-Lumpur, Bangok, Pekin, Afina, Amsterdam, Seul va Nyu-York shaharlariga muntazam avia reyslar tashkil etilgan. 1991-1999 yillarda xalqaro marshrutlarda tashilgan yo`lovchilar soni 30 mingdan 165 mingga yetdi (1999 yilda MDX mamlakatlari bo`yicha yo`lovchilar jami 1991 yildagi 6 mln kishidan 1,5 mln kishiga qadar kamaydi). “O`zbekiston havo yo`llari” aviakompaniyasi xilma-xil tipdagi havo kemalariga ega. Qishloq xo`jalik ishlariga mo`ljallangan AN-2, maxalliy (respublika) havo yo`llarida qatnaydigan AN-24, YaK-40, xalqaro klassdagi IL-76, IL-62, IL-86, TU-154, A-310 kabi samoletlar, vertolet parkida MI-2, MI-8, KA-26 kabi mashinalar bor. Respublikada AN-2 samoliyeti, MI-2, MI-8, KA-26 vertoletlaridan iborat maxsus maqsadlardagi aviatsiya parki qishloq xo`jaligi, tibbiy sanitariya xizmati, meteoro`logiya, geologiya-qidiruv, gaz sanoati va boshqa

soxalarda unumli ishlatilmoqda. 1996 yildan “Boing-757” va “Boing- 764” samoletlari, maxalliy havo yo`llarida IL-114 samoletlaridan foydalanishga kirishildi. “O`zbekiston havo yo`llari” milliy avia kompaniyasi tarkibida 12 zamonaviy aeroport bor (Toshkent, Termiz, O`rganch, Farg`ona, Qarshi, Qo`qon shaharlarida). Toshkent, Samarqand aeroportlari xalqaro maqomga ega. Uchquduqda jaxondagi eng ilg`or andozalarga mos keladigan katta aeroport qurishga tayyorgarlik boshlandi (1996 yil). Suv transporti. Bu transport temir yo`l va avtomobil transportlaridan farq qilib, asosan jixozlanishi uchun uncha ko`p xarajat talab qilmaydigan tabiiy suv yo`llaridan foydalanadi. U yoqilg`ini ko`p ishlatmaydi va katta xajmdagi yuklarni tashish tannarxi pastroq. Hozirgi zamon kemalarining tezligi yuk tashuvchi poyezdlarning o`rtacha tezligiga barobar keladi. Suv transporti dengiz va daryo transportiga bo`linadi va O`zbekiston transport tizimida suv transportining ahamiyati katta emas. Suv transporti asosan Amudaryo kemachiligidan iborat. 1974 yilda kema va qayiqlar qatnaydigan suv yo`nalishlarining umumiy uzunligi 887 km edi. 1980 yilga kelib, O`zbekistonda suv yo`llarini umumiy uzunligi 2800 km ga yetdi. Amudaryo-Panj (Tojikston) bandargoxidan Muynokka qadar paroxodlar qatnovi amalga oshiriladi. Daryo suvining kamayishi va Oro`l dengizining qurishi natijasida suv yo`llari keskin qisqardi. 1991 yil mayda O`zbekiston Respublikasida joylashgan daryo floti bo`linmalarini boshqarish tartibi qayta tashkil etildi. O`rta Osiyo paroxodchiligini O`zbekistondagi bo`linmalari negizida “Termiz daryo porti”, “Xorazm daryo floti”, “Qoraqalpog`iston daryo floti” ishlab chiqarish birlashmalari tashkil etildi. Respublika daryo portida 150 ga yaqin teploxod, shuningdek barjalar, suzuvchi ekskavatorlar, port kranlari va boshqalar bor. Hozirda suv yo`llarini umumiy uzunligi 1000 km ga yaqin. Xalq xo`jaligi yuklari asosan Termiz-Xayraton (Afgoniston), Xujayli-Beruniy, Koratov-Taxiyatosh yo`nalishlarida tashiladi. 1999 yilda daryo flotida 152,7 ming tonna yuk tashildi (1985 yil 1212 ming t. 1990 yil 970 ming tonna). Quvur transporti . O`zbekistonda birinchi 20 km uzunlikdagi nefteprovod 1908 yil Chimyon neft konida Vannovsk (xoz. Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodiga tortilgan. Keyinchalik Farg`ona vodiysi, Surxondaryo viloyatida yangi neft konlari ochilishi bilan transportning bu turi jadal rivojlantirildi. Neft konlaridan Farg`ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlariga umumiy uzunligi 228,5 km bo`lgan nefteprovodlar qurildi. Respublikamiz janubida – Surxondaryo viloyatida 1947 yil Lalmikor-Qumqurg`on va 1969 yil Amudaryo-Amu- Zang liniyalari qurildi (umumiy uzunligi 40 km). Qashqadaryoda yangi neft konlari ochilganidan keyin 1977 yil G`arbiy-Toshlaq-Qashqadaryo

stansiyasi (3,3 km), Shimoliy O`rta bo`lak-Oltingugurt zavodi (72 km) nefteprovodlari ishga tushirildi. O`zbekistonning barcha viloyat markazlariga gaz quvur yo`llari o`tkazilgan. Gaz quvurlari ichida Jarkok-Buxoro-Samarqand-Toshkent, Muborak-Toshkent trassalari juda muhimdir. O`zbekistondan Uralga (2100 km), Moskvaga (3500 km) o`tkazilgan gaz quvurlari diametrining kattaligi va uzunligi jihatidan dunyoda oldingi o`rinlardan birini egallaydi. Qishloq joylarni gaz va toza ichimlik suvi bilan ta`minlashni amalga oshirish natijasida quvur yo`llari uzunligi to`xtovsiz ortib bormoqda. Yangi-yangi yo`llar loyixalashtirilmoqda. Masalan, Qamchik dovoni orqali Angren-Xonobod neft quvur yo`li loyixalashtirilmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. Dunyoda hech bir mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirmay yuksala olmaydi. Chunki har qanday iqtisodiy yuksak rivojlangan mamlakat ham o`zi ko`plab ishlab chiqarayotgan sanoat mahsulotlarini chetga sotishga, yetishmaydigan ayrim mahsulotlarni esa chetdan sotib olishga majbur bo`ladi. Dunyo mamlakatlari bir-birlari bilan juda xilma-xil tashqi iqtisodiy aloqalar olib boradilar. O`zbekiston ham tashqi iqtisodiy aloqalar qilishda quyidagi xilma- xil shakllardan foydalanmoqda: Tashqi savdo. Respublikamiz rivojlangan 14 ta, rivojlanayotgan 12 ta, o`tish davri iqtisodiyotiga ega bo`lgan 9 mamlakat bilan savdo aloqalariga ega (2000 yil). Ular orasida AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya rivojlanayotgan malakatlardan Turkiya, Pokiston, Xindiston, Indoneziya bor, shuningdek Xitoy, Bolgariya, Vengriya, Polsha, Ruminiya, Vetnam kabi mamlakatlar bilan an`anaviy savdo aloqalarini kengaytirib bormoqda. Isroil, Ispaniya, Lixtenshteyn, Gollandiya, Koreya, Singapur, Gonkong, BAA bilan ham savdo aloqalari yo`lga qo`yilgan. O`zbekistonga 30 dan ortiq mahsulot turi chetdan keltiriladi. Bug`doy, go`sht, sut mahsulotlari, saryog`, shakar, moyli o`simliklar urug`lari va meva, choy, kofe, shirinliklar, kartoshka, farmatsevtika, mahsulotlari, kiyim-kechak, mahsulotlar, teleradio apparatura, mashinalar, uskunalar va jixozlar importning asosiy bandlarini tashkil etadi. Mamlakat chetdan oladigan jami tovarning 18,2% dan ko`prog`ini oziq-ovqat mahsulotlari tashkil etadi (1993 yilda 60%).

O`zbekiston xukumati ko`rgan chora tadbirlar natijasida respublikada 1994-99 yillarda g`alla yetishtirish keskin ko`paydi. Galla importi deyarli ikki marta, guruch importi 10 marta, umuman oziq-ovqat mahsulotlari importi 11,5 marta qisqardi. O`zbekistonning tashqi savdo balansi aktiv saldoga ega bo`lib bormoqda. Moliya - kredit munosabatlari tobora kengaymoqda. AQSH, Germaniya, Turkiya, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki katta xajmda eng yangi mashina va uskunalar hamda tehnologiyalar importini, qishloq xo`jalik mahsulotlarini markazlashtirgan holda xarid qilishni moliyalash, Ko`kdumalaq gaz-neft konini o`zlashtirish loyixalarini kreditlash bo`yicha bitmlarni imzoladi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan Muruntov oltin konlaridan oltin, kumush va boshqa nodir metallarni ajratib olishga ixtisoslashgan “Zarafshon-Nyumont” O`zbekiston-AQSH qo`shma korxonasini qurilishini moliyalash va boshqa moliya mablag`larini muvofiqlashtirish bo`yicha bitimlar imzolandi. Ilmiy - tehnikaviy hamkorlik ayrim ilmiy-tehnikaviy ishlarni birgalikda xal qilish, axborot tizimini chuqurlashtirish, ilmiy kadrlar tayyorlash borasidagi hamkorliklarni o`z ichiga oladi. Xo`jalik korxonalarini birgalikda qurish, qo`shma korxonalar tashkil etish. Tashqi iqtisodiy aloqalarni bu shakli ham O`zbekistonda juda yaxshi rivojlangan. Asaka shahridagi avtomobil zavodi Janubiy Koreyaning DEU firmasi bilan hamkorlikda qurildi. Buxoroda Hindiston bilan birgalikda shifobaxsh o`tlardan dorilar tayyorlaydigan korxona, neftni qayta ishlash korxonasi, Bukada Turkiya bilan hamkorlikda qurilgan akkumulyator zavodi va boshqalar shu aloqa turiga misol bo`ladi. Xalqaro turizm. Tashqi iqtisodiy aloqalarning bu shakliga ham e`tibor kuchaytirilgan. O`zbekiston o`zining tarixiy yodgorliklari, go`zal tabiati bilan ko`plab xorijlik sayyohlarni o`ziga tortmoqda. 2000 yilda 250 ming xorijlik sayyoh O`zbekistonga tashrif buyurdi. O`zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari-mustaqillik yillarida. O`zbekiston mustaqillikni qo`lga kiritgunga qadar mamlakatdagi tashqi iqtisodiy faoliyat sobiq ittifoqning tegishli vazirliklari ixtiyorida bo`lgan, o`sha davrlarda Respublika Vazirlari ichki xo`jalik aloqalarini amalga oshirish bilan chegaralanib qolgan edi.

80-yillarning ikkinchi yarmidan O`zbekistonda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish bilan shug`ullanuvchi davlat tuzilmasi faoliyat ko`rsata boshladi. O`zbekiston xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil iqtisodiy hamkorlikni qo`lga kiritishga erishdi. Bu masala Respublika rivojining ustivor yo`nalishlaridan biri bo`lib qoldi. Bu yo`nalishda dastlab “O”zxorijsavdo” birlashmasi faoliyat ko`rsatdi. Davlat buyurtmalarini bajargan va dotatsiyalar bilan qo`llab-quvvatlangan birlashma davlatga valyuta daromadi keltiradi. Uning negizida 1990 yil 12 iyulda O`zbekiston tashqi savdo va xorijiy aloqalar davlat komiteti tashkil etildi. 1992 yil 12 fevrlda bu davlat komiteti tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligiga aylantirildi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va tartibga solishda Respublika Vazirlar Maxkamasining 1994 yil 17 noyabrdagi “O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy yo`nalishlari va yangi strategiyasi” nomli qaroriga asosan tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligining ishi qayta tashkil etildi. O`zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari soxasidagi yangi strategiyasi quyidagilarni o`z ichiga oladi: a) eksport-import operatsiyalarini markazlashtirish; b) davlat ehtiyojlari uchun zarur tovarlarning eksport va importi ustidan nazoratni kuchaytirish; v) davlat uchun strategiyali muhim bo`lmagan tovarlar eksportini osonlashtirish; g) strategik muhim tovarlar eksportidan olinadigan valyuta tushumlarini nazorat qilishni kuchaytirish va boshqalar. Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida bayon etilganidek, O`zbekiston mustaqillikning dastlabki yillaridanoq tashqi siyosiy va iqtisodiy aloqalarni shakllantirishda quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilmoqda: 1) o`zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olgan holda davlat milliy manfaatlarini umumiyligi; 2) teng huquqli va o`zaro manfaatdorlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; 3) mafkuraviy qarashlardan qat`iy nazar hamkorlik uchun ochiqliq, umum-insoniylik fazilatlariga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik;

4) xalqaro huquq me`yorlarini davlat ichki me`yorlaridan ustivorligi; 5) tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko`p tomonlama kelishuvlar asosida rivojlantirish. Mustaqil respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalari soxasidagi yangi siyosati jaxondagi juda ko`p mamlakatlar bilan har tomonlama aloqalarni kengaytirishda o`z o`rnini topmoqda. 2005 yilida O`zbekistonning tashqi savdo xajmi 9,5 mlrd. dolarni tashkil etdi. Uning 3,3% dan ko`prog`i MDX va Boltiq bo`yi mamlakatlari, 63% boshqa mamlakatlar bilan olib borilgan savdo- sotiqqa to`g`ri keladi. O`zbekistonda o`tkazilayotgan iqtisodiy isloxatlarda xalqaro mehnat taqsimoti afzalliklaridan unumli foydalanilmoqda. Chet ellik sarmoyadrlar uchun qulay iqtisodiy huquqiy investitsiya yaratilmoqda. O`zbekistonda iqtisodiyotdagi ustivor loyixalarni amalga oshirish uchun jalb etilgan xorijiy investitsiyalar xajmi 1 mlrd dollarni tashkil etdi. O`zbekistonning asosiy eksport-import mahsulotlari. Eksport 1996 1999 2005 2006 Jami: 100 100 100 100 Shu jumladan, paxta tolasi 41,5 30,2 33,7 17 , 2 Kimyo maxsulotlari 2,6 3,5 5,3 5,6 Mashinasozlik 3,1 3,5 8,4 10,1 Qora va rangli metallar 3,8 4,7 9,2 12,9 Oziq-ovqat 4,9 7,1 3,8 7,9 Yoqilg`i, elektr-quvvat 6,5 12,7 11,5 13,1 Boshqa tovarlar 37,5 38,3 35,5 21,1 Import Jami: 100 100 100 100 Shu jumladan, oziq-ovqat maxsuloti 29,5 14,4 7,0 8,1 Mashinasozlik 35,9 49,0 43,3 40,3 Kimyo axsulotlari 12,5 12,8 13,6 15,0 Qora va rangli metallar 6,7 8,6 10,3 10,4 Yoqilg`i, elektr-quvvat 1,1 2,3 2,5 4,3 Boshqa tovarlar 14,3 12,8 12,9 21,8 Bular kompaniyalarni bevosita sarmoyasidir. Shuningdek uzoq muddatli va imtiyozli kreditlar ham olmoqda. Mamlakatimizda qisqa

vaqtda xalqaro valyuta fondi, jaxon banki, xalqaro mehnat tashkil oti, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, xalqaro moliya korporatsiyasi, bojxona hamdo`stligi kengashi kabi iqtisodiy hamkorlik bo`yicha obro`li xalqaro tashkilotlar a`zoligiga qabul qilindi. O`zbekiston paxtachilik mashinalari, to`qimachilik jixozlari, paxta tolasi, qorako`l terisi eksport qilishda MDX davlatlari orasida 1-o`rinda turadi (paxta tolasi eksport qilishda jaxonda AQSH dan keyingi 2- o`rinda). Respublikamiz hozirda chet elga 220 dan ortiq yirik korxonada tayyorlangan 130 ga yaqin hildagi mahsulotlarni chiqarmoqda. Eksport uchun mahsulot tayyorlaydigan ayrim korxonalar jumlasiga Toshkent to`qimachilik mashinasozlik, Toshkent qishloq xo`jalik mashinasozligi, O`zbekiston kimyo mashinasozligi, Toshkent ekskavator, Andijon mashinasozligi, Chirchiq transformator, Toshkent kompressor, Gidrometpribor, Podyomnik, kabel zavodlari, Chirchiq elektro-kimyo kombinati, Asakadagi “Uzavto DEU” zavodi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Toshkentdagi samaletsozlik birlashmasi va boshqalar kiradi.

Adabiyo т lar 1. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. – T.: «O`zbekiston», 2009. 2. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavsizlikka taxdid taraqqiyot kafolatlari va barqarorlik shartlari. – T.:O`zbekiston, 1997. 3. I.A Karimov. O`zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida -T.: O`zb е kiston, 2005. 4. Abirqulov K.N. Iqtisodiy g е ografiya (Darslik) –T.: TDIU, 2004 5. Asanov, M. Nabixonov, I. Safarov. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jugrofiyasi: Pedagogika Oliy o`quv yurtlarining talabalari uchun ukuv qo`llanmasi.-T.: O`qituvchi, 1994. 6. Salimov X ., Xatamov A ., Mamajonov M . O ` zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi . O`quv qo`llanma. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008. 7. Soliyev A.S. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. o`quv qo`llanma/mas`ul muharrir Z.Ahmadjonova. -T.: Universitet, 2003 8. Т ў хлиев Н . Ўзбекистон и қ тисодиёти асослари . / Н . Т ў хлиев , Қ . Ҳ а қ бердиев , Ш . Эрматов , Н . Холматов . – T.: “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти , 2006. 9. O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 9-10-tom. -T.:2006.

Похожие

O`zbekistonning mashinasozlik majmui tarmoqlari geografiyasi

O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari

O`zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi

Transport geografiyasi

O`zbekistonning qishloq xo`jalik tarmoqlari geografiyasi