O`zbekistonning qishloq xo`jalik tarmoqlari geografiyasi - География - Рефераты

O`zbekistonning qishloq xo`jalik tarmoqlari geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.7255859375 KB

O ` zbekistonning qishloq xo ` jalik tarmoqlari geografiyasi Reja: 1. Qishloq xo`jaligining ahamiyati va joylashish xususiyatlari 2.Ziroatchilikning muhim tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi 3.Chorvachilikning asosiy tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi

Qishloq xo`jaligining ahamiyati va joylashish xususiyatlari. Mamlakatimizning iqtisodiy-ijtimoiy hayotida qishloq xo`jaligi sohasi ham o`ziga xos o`rinini egallaydi va ustuvor yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Yer yuzida qishloq xo`jaligi, hech bo`lmaganda uning biron-bir sohasi bilan shug`ullanmaydigan mamlakatni uchratish mushkul bo`lsa kerak. Ma`lumki, qishloq xo`jaligi aholining turli-tuman noz-ne`matlari, qator sanoat tarmoqlarini esa xom ashyo bilan ta`minlab turadi. Qishloq joylarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasiga suyanish zamonaviy agrotexnikadan keng foydalanish, seleksiya va urug`chilik va dehqonchilik madaniyatida jahondagi ilg`or tajribalaridan oqilona foydalanish tufayli qishloq xo`jaligining aksariyat tarmoqlarida yutuqlar qo`lga kiritilmoqda. Qishloq xo`jaligi sohasida ishlab chiqarish darajasini yuksaltirish iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan bir paytda mustaqil O`zbekiston oldida turgan qator muhim vazifalarni hal etishga imkon yaratdi. Qishloq xo`jaligi sohasida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish darajasiga qarab mustaqil respublikamizning kelajagi qanday bo`lishi aniqlanadi. Shunga ko`ra mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotida moddiy ishlab chiqarish sohasining yirik mexanizatsiyalashgan tarmog`i bo`lib hisoblangan qishloq xo`jaligiga e`tibor kuchayib bormoqda. Qulay tabiiy sharoit, mehnatsevar xalqimizning malakasi qishloq xo`jaligi oldida turgan ulkan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish imkonini beradi. Mustaqillikning o`tgan davri ichida mamlakatimizning turli jabxalarida bo`lgani kabi qishloq xo`jaligida ham tub o`zgarishlar ro`y berdi. Eng avvalo o`lkamizning iqtisodiy mustaqilligini va aholi turmushi farovonligi darajasini ko`tarish, jahon andozalariga mos keladigan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini vujudga keltirish va birin-ketin hayotga tadbiq etila boshladi. Natijada o`tmishdan qolgan boshqaruv uslubiga asoslangan davlat xo`jaliklari tugatilib, qishloq xo`jaligi sohasida faoliyat ko`rsatishi lozim bo`lgan jamoalar qayta tashkil etildi. Ular o`rniga bozor munosabatlariga mos keladigan shirkat xo`jaliklari,

fermer xo`jaligi va dehqon xo`jaligi tizimi tarkib topdi. Ishlab chiqarishni tashkil qilishning aynan shu ko`rinishi Respublika qishloq xo`jaligining asosiga aylandi. 2006- yil ma`lumotlariga qaraganda qishloq xo`jaligiga (o`rmon xo`jaligi qo`shib hisoblanganda ) ish bilan band bo`lgan barcha aholining 33,6 foizi to`g`ri keladi. Ziroatchilikning muhim tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi. O`ziga xos tabiiy sharoitga ega bolgan O`zbekistonda qishloq xo`jaligi va uning yetakchi tarmogi bo`lgan paxtachilikda asosan suniy sug`orishdan keng foydalaniladi. Biroq shuni ham aytish kerakki, sug`oriladigan yerlarning salmog`i uncha katta emas – barcha dehqonchilik yerlarning 15 foizini tashkil etadi, xolos. Boshqacha qilib aytganda, sug`oriladigan bunday yerlar 4,2 million gektarni tashkil etadi. Dehqonchilik qilinadigan yerlarning ko`pchilik qismini saxro va chala saxrolar egallagan. Qishloq xo`jaligi ekinlari maydoni (barcha xo`jaliklarda ming gektar hisobida) Ekin maydonlari 1 990 1 995 2 000 2 001 2 004 2 007 Barcha ekin maydonlari 4 194.2 4 165.0 3 778.3 3 444.5 3 695.7 3 560,3 G`alla ekin maydonlari 1 008.1 1 656.5 1 614.0 1 393.7 1 667.1 2 538,5 Texnik ekinlar maydoni 1 876.3 1 532.6 1 512.5 1 500.3 1 518.5 1 477,1 shu jumladan: paxta maydoni 1 830.1 1 492.8 1 444.5 1 452.1 1 456.3 1 451,3 Kartoshk a, sabzavot va poliz ekinlari maydoni 2 70.1 2 44.3 2 22.8 2 19.3 2 25.9 2 54,7

Yem- xashak ekinlari maydoni 1 039.7 7 31.6 4 29.0 3 31.2 2 84.2 2 90,0 Mamlakatimiz qishloq xo`jaligida paxtachilik uning yetakchi tarmog`iga aylangan bo`lib, shu bilan bir qatorda sholikorlik, bog`dorchilik, uzumchilik, ipakchilik, chorvachilik ham taraqqiy etgan. Qishloq xo`jaligida yetakchi o`rinni egallagan paxtachilik tabiiy va iqlim sharoiti, aholi qo`lga kiritgan ishlab chiqarish malakasi, tajribasi va hosil qilingan mehnat vositalaridan samarali foydalanishga imkon beradi. Paxtachilik va qishloq xo`jaligining bir qator rivojlanib borayotgan boshqa sohalari bilan birga ayrim sanoat tarmoqlari: qishloq xo`jaligi mashinasozligi, mineral o`g`itlar ishlab chiqarish, qishloq xo`jaligi xom ashyolarini qayta ishlovchi tarmoqlar ham rivoj topmoqda. Bunday sanoat tarmoqlari qatoriga paxta tozalash, ipakchilik, oziq-ovqat va uning ayrim boshqa turlari kiradi. Paxtachilik rivoji natijasida hosil bo`ladigan paxta tolasini ishlatish doirasi juda keng. Undan faqat ip gazlamalar tayyorlabgina qolmay jun va ipak aralashtirilib chalajun va chalashoyi gazlamalar tayyorlanadi. Yog`-moy sanoati uchun chigiti muhim xom ashyo hisoblanadi va undan moy olinadi. Paxta moyi xalq rozg`orida keng ishlatilishidan tashqari, undan turli xil margarinlar tayyorlanadi. Paxta moyi chiqindilaridan chorva mollari uchun to`yimli ozuqa – kunjara olinadi. Paxta sho`lxasi ham chorva mollari uchun yem sifatida ishlatiladi va gidroliz sanoatida ham xom ashyo bo`lib xizmat qiladi. Sho`lxadan teri oshlovchi modda tayyorlanadi, qog`oz, karton, turli xil laklar kabi qator maxsulotlar olinadi. G`o`zapoyadan mebel sanoatida foydalaniladi. Paxta tivitidan paxta, suniy charm, oyna, sellofan, foto materiallar, kino tasmalari, linoleum, suniy ipak va boshqalar olinadi. Aytilganlardan ko`rinib turibdiki, paxta va paxta chiqindilaridan tayyorlanadigan maxsulotlar nihoyatda xilma-xil. Shunga

ko`ra, sanoat yoki texnikaning paxtadan foydalanmaydigan sohasini topish mushkul. Respublikada paxtachilikni har tamonlama taraqqiy ettirishga e`tiborning kuchaya borayotganligi sababi o`z-o`zidan ma`lum bo`lib turibdi. Hozir paxta hosildorligi va uning sifatini yaxshilashga, ya`ni paxtadan olinadigan tolani ko`paytirishga e`tibor kuchaymoqda. Andijonlik paxtakorlar tashabbusi bilan chigitni plyo`nka ostiga ekish texnalogiyasi joriy etildi. “Andijon texnalogiyasi” deb nom olgan bu usul qisqa muddatlarda erta ekilgan chigitni mojallangan miqdorda undirib olib, yuqori hosil yetishtirishga mustahkam zamin yaratdi. Respublikada paxtachilikni rivojlantirish borasida yangi davr hisoblangan chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasini keng joriy etish bo`yicha ibratli ishlar qilinmoqda. “Andijon texnologiyasi”ni keng joriy etish maqsadida 1996- yil noyabr oyida Vazirlar Mahkamasi “Plyonka ostida paxta yetishtirish tadbirlari tog`risida” qaror qabul qilindi. Ushbu qarorda plyo`nka ostiga chigit ekiladigan paxta maydonlari salmog`i asta sekin oshitib borish ko`zda tutilgan. Mazkur texnalogiya ilmiy asoslangani bois, O`zbekiston paxta yetishtirish boyicha o`z texnalogiyasiga ega bo`ldi. Hozir paxta hosildorligini oshirish va uning sifatini yaxshilash, ya`ni paxtadan olinadigan tolani ko`paytirishga e`tibor kuchaymoqda. Respublikamizda paxtachilikni rivojlantirish to`g`risida gap borganda bir muhim masalaga e`tibor berishimiz lozim. O`zbekistondan chetga paxta tolasi chiqarishda uning bahosi yaqin-yaqinlargacha Respublikada emas, balki undan tashqarida belgilanar edi. Mutaxasislar hisob-kitoblariga qaraganda, bundan O`zbekiston bir yil mobaynida 1million AQSH dollarini yoqotar edi. Hozir vaziyat o`zgardi Hukumat qarori bilan respublikada paxta tolasi navini belgilaydigan “Sifat” markazi tashkil etilgan. Ushbu markaz barcha viloyatlarda o`z bo`limlariga ega bo`lib, bu bo`limdagi labarato`riyalar zamonaviy asbob-anjomlarga ega, u labaratoyilarda malakali mutaxasislar ish olib borishmoqda. Shunday qilib mamlakatimizda yetishtirilgan paxta sifati chetga chiqarishdan oldin bevosita o`zimizda aniqlanadi.

Respublikada paxtadan tashqari texnik ekinlardan kanop va jut ekiladi. Bu ekinlar asosan, Toshkent viloyatida yetishtiriladi. Samarqand viloyatidagi Urgut tumani yuqori sifatli tamaki yetishtirish bilan nom chiqargan. Tamaki qishloq xo`jaligining eng serdaromad mahsulotlaridan biri hisoblanadi. Republikaning deyarli barcha hududlarida g`alla ekinlari, asosan, bug`doy yetishtitiladi. Ammo shu paytgacha mamlakatimizning g`allaga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun respublika ko`p miqdorda xorijiy mamlakatlardan g`alla olib kelishga majbur edi. Endilikda samarali agrar siyosatni 1990 -yili mamlakatimizda 2 million tonnadan ortiqroq g`alla olingan bo`lsa, 2002 -yilga kelib bu raqam 5 million 400 ming tonnani tashkil etdi. O`zbekistonda sholichilik ham ma`lum o`rin egallaydi. Sholi yetkazadigan asosiy hududlar Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyatlari. Sholi mintaqalararo ahamiyatga ega. Chorvachilikning asosiy tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi. Mamlakatimizda chorvachilik, ayniqsa, uning asosiy tarmog`i bo`lgan qo`ychilik katta o`rin tutadi. Qo`ychilikda esa o`ziga munosib o`rinni, qorako`lchilik egallaydi. Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlari va Qoraqalpogi`ston qorako`lchilikning asosiy hududlari hisoblanadi. Qorak`ol terilariga jahon bozorida talab katta. Qorako`lni “Yumshoq oltin” deb aytishlari bejiz emas. Qorako`lchilik o`ziga xos xususiyatga ega. Bu soha bilan suv taqchil va ko`proq joylarda, ayniqsa, boshqa tarmoqlarni rivojlantirish imkoni bo`lmagan va aholini band etishda muammolar yuzaga keladigan mintaqalarda shug`ullaniladi. Faqat qorako`l qo`ylar ob-havoning keskin o`zgarishi va suvsizlikka moslashgan. O`zbekistondagi yaylovlarning 4/5 qismi sho`r suv manbalariga ega. Qorako`l qo`ylar ana shu suvlarni ichadi. Mamlakatimiz qishloq xo`jaligining qadimiy tarmoqlaridan biri bo`lgan pillachilik ham o`lkamiz iqtisodiyotida ko`zga ko`rinarli o`rinni egallaydi. Respublika dunyoda kishi boshiga pilla ishlab chiqarish bo`yicha birinchi, umumiy mahsulot hajmi bo`yicha beshinchi o`rinni egallab turibdi. Tarmoq korxonalarida 15 ming kishi ish bilan band. Pillachilik sohasiga mablag` sarf etish hammaga –

ham davlatga, ham huquqiy ham jismoniy shaxslarga foydalidir. Chunki bu tarmoqning kelajagi porloq. Pillachilik paxtachilik, sabzavot-polizchilik, bog`dorchilik bilan bir qatorda turib, yer-suv, mehnat va moddiy resurslar hamda mahalliy aholining an`anaviy ko`nikmalaridan foydalanishda uyg`unlashib ketadi shunday yillar bo`ldiki, pilla ishlab chiqarish borasida yuqori ko`rsatkichlarga erishildi. Masalan 1991- yilda 39,8 ming, 1992- yilda 33,2 ming to`nna pilla tayyorlandi. Afsuski keyingi yillarda bu ko`rsatgichlar ancha pasayib ketdi. Masalan, 2000- yili 16,2 va 2001- yili 16-17 ming tonnadan pilla tayyorlandi , holos. Pillachilikning O`zbekiston xalq xo`jaligida tutgan o`rni hisobga olinib, bu soha taraqqiyotini kuchaytirishga e`tibor ortib bormoqda.1998- yil 30- martda Respublika prezidenti tomonidan “Respublika pillachilik sohasini boshqarish tizimini takomillashtirish to`grisida”gi Farmonga imzo chekilganligi buning yaqqol isbotidir. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o`tish sharoitida Respublikada fermer xo`jaliklarining safi kenggaymoqda. Hozir Respublikadagi barcha xo`jaliklar fermer xo`jaliklariga aylantirildi. Iqtisodiy islohotlar davrida xususiy yordamchi xo`jaliklarni taraqqiy ettirishga ham e`tibor ortib bormoqda. Shaxsiy tomorqalarda ayrim qishloq xo`jalik maxsulotlari ko`plab yetishtirilyapti. Bu maxsulotlar orasida, ayniqsa, sut-qatiq, jun, go`sht, sabzavot va poliz ekinlari katta o`rin tutadi. Mustaqillik yillarida qishloq xo`jaligi sohasida dehqonlarning shaxsiy tomorqalariga bo`lgan e`tibori kuchaydi. Yer o`zining haqiqiy egasini topdi, uning mohiyati har bir dehqon qalbida o`ziga xos o`rinni egalladi. Bu haqli ravishda qishloq xo`jaligida qo`lga kiritilgan yutuqlarimizdan biri bo`lib hisoblanadi Qishloq ahliga ajratilgan yer, yaratilgan shart-sharoitlar, qo`lga kiritilayotgan samaradorlik tufayli endilikda mamlakatimizda mavjud bo`lgan qora mollar, shu jumladan, sigirlar, qo`y va echkilar, parrandalarning asosiy qismi dehqonlarning yordamchi xo`jaliklari xissasiga to`gri keladi. Umuman olganda

qishloq xo`jaligida yetishtirilayotgan maxsulotlarning 60 foizidan ortig`i shaxsiy tomorqa xo`jaliklari hisobiga to`gri kelmoqda. Respublikada 2006- yili yetishtirilgan kartoshkaning 85,1 sabzavotning 74,5. poliz ekinlarining 62,3, uzumning 38,2 foizi dehqon xo`jaliglarida yetishtiriladi. Bu sohaning iqtisodiyotga va ayniqsa, aholining turli xil oziq-ovqat maxsulotlariga bo`lgan talab-extiyojini qondirishdagi rolini oshirishni ko`zlab, 1997 yil mart oyida Prizidentning “Shaxsiy yordamchi va dehqon xo`jaliklarini” davlat yo`li bilan qo`lab-quvvatlash hamda mamlakatni oziq-ovqat bilan ta`minlashda ularning ro`lini kuchaytirish borasidagi chora-tadbirlar to`g`risida”gi Farmon e`lon qilindi . Shunday qilib, O`zbekistonning qishloq xo`jaligi ko`p tarmoqli sohadir. Bu sohani keng ko`llamda rivojalantirish uchun zarur bo`lgan barcha tadbir-choralarni amalga oshirish ustida tinmay ish olib borilmoqda.

Adabiyotlar 1. Каримов И. А. Юксак ма ь навият - енгилмас куч. – Т.: “Ма ь навият”, 2008 . 2. I . A Karimov . O ` zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida - T .: O ` zb е kiston , 2005. 3. Abirqulov K . N . Iqtisodiy g е ografiya ( Darslik ) – T .: TDIU , 2004 4. Asanov, M. Nabixonov, I. Safarov. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jugrofiyasi: Pedagogika Oliy o`quv yurtlarining talabalari uchun ukuv qo`llanmasi.-T.: O`qituvchi, 1994. 5. Qayumov A . A ., Qodirov R . B . Qishloq xo ` jaligi geografiyasi va iqtisodiyoti . O`quv – uslubiy qo`llanma. Andijon, 2009. 6. Т ў хлиев Н. Ўзбекистон и қ тисодиёти асослари. / Н. Т ў хлиев, Қ . Ҳ а қ бердиев, Ш. Эрматов, Н. Холматов. – T .: “ O ` zbekiston milliy ensiklopediyasi ” Давлат илмий нашриёти, 2006. 7. Salimov X ., Xatamov A ., Mamajonov M . O ` zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi . O`quv qo`llanma. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008.

Похожие

O`zbekistonning mashinasozlik majmui tarmoqlari geografiyasi

O`zbekistonning yoqilg`i energetika sanoati tarmoqlari geografiyasi

O`zbekiston agrosanoat majmuasi. Qishloq xo`jaligi geografiyasi

O`zbekiston dehqonchilik tarmoqlari geografiyasi

Chorvachilik tarmoqlari geografiyasi