O`zbekiston agrosanoat majmuasi. Qishloq xo`jaligi geografiyasi - География - Рефераты

O`zbekiston agrosanoat majmuasi. Qishloq xo`jaligi geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

O`zbekiston agrosanoat majmuasi. Qishloq xo`jaligi geografiyasi Reja: 1. Agrosanoat majmuasi haqida tushuncha. 2. Qishloq xo`jaligining respublika iqtisodiyotida tutgan o`rni. 3. Mustaqillik yilarida agrar sertordagi islohotlar.

Agrosanoat majmuasi (ASM) - qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni iste`molchilarga yetkazib berish bilan bog`liq tarmoqlar yig`indisidir. Agrosanoat majmuasining asosiy vazifasi -aholining oziq-ovqat mahsulotlari va xalq iste`moli tovarlariga bo`lgan ehtiyojlarini to`laroq va samaraliroq qondirishdan iborat. Mamlakatimiz ASM agrosanoat integratsiyasi va kooperatsiyasining mahsuli bo`lib, o`tgan asrning 70-yillaridan boshlab yagona tizim sifatida shakllana boshladi. Bu davrga kelib bir nechta tarmoqlarning yagona majmuaga birlashishi uchun moddiy-texnik va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar barpo etilgan edi. ASMning pirovard mahsulotini yaratishda ishlab chiqarish va muomala sohasining turli bosqichlarida bevosita va bilvosita 70 dan ortiq tarmoqlar ishtirok etadi. ASM tarkibiga texnologik va iqtisodiy jihatdan o`zaro bog`liq va qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan oxirgi iste`molchiga yetkazib berishgacha bo`lgan jarayonda bevosita ishtirok etuvchi tarmoqlar kiradi. Ushbu jarayonda ishtirok etayotgan tarmoqlar o`rtasidagi nisbat agrosanoat majmuasining tarmoq tarkibini tashkil etadi. ASM 3 ta sohani o`z ichiga qamrab oladi. Birinchi soha sanoatning agrosanoat majmuasini ishlab chiqarish vositalari bilan ta`minlovchi, shuningdek, qishloq xo`jaligiga ishlab chiqarish va texnik xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlardan iborat. Bu sohaga ASM uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi mashinalar, qishloq xo`jaligi texnikalari uchun ehtiyot qismlar, yoqilg`i-moylash materiallari yetkazib beruvchi, mineral o`g`it va ximikatlar, qishloq xo`jaligi zararkunandalariga qarshi vositalar ishlab chiqaruvchi, chorvachilik uchun omixta yem ishlab chiqaruvchi korxonalar, qishloq xo`jaligi ekinlari va chorva mollari uchun dori-darmon ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan korxonalar va boshqalar kiradi. ASMning birinchi sohasiga kiruvchi tarmoqlar ishlab chiqarish jarayonini resurslar bilan ta`minlash, qishloq xo`jaligini sanoatlashtirish va qayta ishlash sanoatida texnika taraqqiyoti uchun asos yaratish, majmuaning barcha bo`g`inlarini

samarali faoliyat ko`rsatishi uchun shart-sharoit barpo etishga imkon yaratadi. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari va umuman pirovard mahsulot ishlab chiqarishning bir maromda kechishi, uzluksizligi va ommaviyligi ushbu tarmoqlar faoliyatiga bog`liq. Ikkinchi sohaga bevosita qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shug`ullanuvchi korxonalar, birinchi navbatda, fermer va dehqon xo`jaliklari kiradi. Bundan tashqari ASMning ikkinchi sohasiga-pillachilik, asalarichilik, qisman o`rmonchilik (tabiiy oziq-ovqat va dorivor o`simliklar yetishtirish) hamda baliqchilik kiradi. Bu soha ASMning asosini, yadrosini tashkil etadi. Majmuaning boshqa sohasiga kiruvchi tarmoqlar asosan shu soha mahsulotlari asosida faoliyat yuritadilar yoki ushbu sohaga xizmat ko`rsatadilar. 4 -chizma. ASMning uchinchi sohasi qishloq xo`jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi va tayyor mahsulotlarni iste`molchilarga yetkazib beruvchi tarmoqlar va korxonalarni o`z ichiga qamrab oladi. Paxta, go`sht va sut zavodlari, Qishloq xo'jaligi mashinasozligi, kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish, omuxta yem ishlab chiqarish sanoati, mikrobiologiya sanoati va boshqalar Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi soha Qishloq xo'jaligi Qishloq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi, baliqchilik, pillachilik, asalarichilik Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi va tayyor mahsulot-larni iste’molchilarga yetkazib beruvchi sohaAGROSANOAT MAJMUASI Paxta sanoati, yog’-moy, go’sht, sut sanoati, konserva sanoati, un tortish va yorma sanoati, tamakichilik sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo'jaligidan olingan mahsulot-larni iste’molchilarga yetkazib beruvchi (ulgurji va chakana savdo) tarmoqlar

meva sharbatlari chiqaruvchi zavodlar, yog`-moy kombinatlari, jun, kanop, pillani qayta ishlash korxonalari, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini yoki ularni qayta ishlash natijasida olingan mahsulotlarni saqlaydigan korxonalar, ularni sotish bilan shug`ullanuvchi korxonalar shu sohaning tarkibiy qismlari hisoblanadi. ASMning uchinchi sohasi qishloq xo`jaligi xom ashyosini sanoat usulida birlamchi qayta ishlash, uni tayyorlash va saqlash, shuningdek, xom ashyoni ikkilamchi qayta ishlash va aholiga sotish uchun tayyor darajaga yetkazishni ta`minlaydi. Ushbu sohaga kiruvchi tarmoqlar tayyor mahsulotni saqlash va sotish joyiga yetkazib berishni ham amalga oshiradi. Mamlakat aholisining turmush darajasi ASM, ayniqsa, uning uchinchi sohasi rivojlanishining holati va sur`atlariga bog`liq. Qishloq xo`jaligining respublika iqtisodiyotida tutgan o`rni. Qishloq xo`jaligi ASMning muhim bog`lovchi bo`g`ini hisoblanadi. U nafaqat agrosanoat majmuasida, balki milliy iqtisodiyotda alohida o`rin tutadi. Darhaqiqat, qishloq xo`jaligi O`zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmog`i hisoblanib, bugungi kunda mamlakatimiz aholisining 64 foizi qishloq joylarida istiqomat qiladi. YAIMning 27-30 foizi, iqtisodiy faol aholining deyarli 40 foizi, valyuta tushumlarining qariyb uchdan biri, ichki tovar aylanmasining 70 foizdan ortig`i ushbu sektor hissasiga to`g`ri keladi. Agrar sohada iqtisodiy o`sish sur`atlari 2000-2004 yillarda yiliga o`rtacha 6,2 %, jumladan, dehqonchilikda 7,2 % va chorvachilikda 5,0 foizdan iborat bo`lgan. Demak, agrar sohada iqtisodiy o`sishga dehqonchilik salmoqli ta`sir ko`rsatgan. Qishloq xo`jaligidagi iqtisodiy islohotlar mamlakatimiz oziq-ovqat mustaqilligini mustahkamlashga yanada qulayroq shart-sharoitlar yaratmoqda. 2005 yilda oldingi yilga nisbatan paxta xom ashyosi yetishtirish 126,1, meva va sabzavot yetishtirish-110,5, uzum-143,9, go`sht ishlab chiqarish-106,4, sut ishlab chiqarish-106,2, tuxum ishlab chiqarish-113,9, jun tayyorlash-106,8 foizga ko`paydi. 17-jadval.

Agrar sektorda iqtisodiy o` sish dinamikasi. Tarmoqlar 2000 2001 2002 2003 2004 Qishloq xo`jaligining YAIMdagi ulushi 30,4 30,0 30,6 28,6 26,8 Qishloq xo`jaligi yalpi mahsuloti 103,2 104,5 106,1 107,3 110,1 Dehqonchilik 103,1 106,5 110,1 103,4 113,2 Chorvachilik 103,0 101,9 102,0 111,3 106,8 Ma`lumki, yer va suv resurslari agrar sektorning asosiy ishlab chiqarish vositalari hisoblanadi. O`zbekistonda yerlarning 72 foizi qishloq xo`jaligida turli yo`nalishda foydalaniladi hamda respublika suv limitining 86 foizi agrar sektorda ishlatiladi. Vatanimiz yer yuzasidagi sug`orma dehqonchilik hamda chorvachilikning eng qadimiy mintaqalaridan biri. Uning qulay tabiiy sharoitiga muvofiq tarzda xalqimizning mehnat ko`nikmasi tufayli O`zbekiston paxta, pilla, qorako`l terisi, mayiz, qovun va boshqa mahsulotlar yetishtirish bilan jahonga dong taratgan. Yaqin o`tmishda mamlakat qishloq xo`jaligi bir tomonlama rivojlantirilgan, "O`zbekiston-mamlakatning asosiy paxta bazasi" shiori amalda edi. Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yilidanoq, paxta yakka- hokimligini bartaraf etishga kirishildi va "g`alla mustaqilligi"ni ta`minlash maqsadida dastur ishlab chiqildi. Paxta yakkahokimligiga barham berilib, don va boshqa ozuqa ekinlari maydonlari kengaytirildi. 2005 yilda 1,5 mln. ga maydonga boshoqli don ekinlari ekildi. 6,4 mln. t. boshoqli don, jumladan, 5,9 mln. tonnadan ko`proq bug`doy hosili yig`ib olindi. Mustaqillik yilarida agrar sertordagi islohotlar. O`zbekistonda mustaqillik yillarida agrar sertorni isloh qilish sohasida bir qator ijobiy natijalarga erishildi. Tarmoqda mulkni davlat tasarrufidan chiqarishga va xususiylashtirishga alohida e`tibor qaratildi. Islohotlarning birinchi bosqichida (1991-1997 yillar) 1006 ta davlat xo`jaliklari tugatilib, ular negizida jamoa xo`jaliklari tashkil etildi. Chorvachilik fermalari, bog` va tokzorlar, kichik yer maydonlari hamda issiqxonalar xususiylashtirildi. Agrar islohotlarning 1998 yildan boshlangan ikkinchi bosqichida Oliy

Majlisning IX sessiyasida (1998 yil 28-30 aprel) O`zbekiston Respublikasining “Yer kodeksi to`g`risida”gi, “Qishloq xo`jaligi kooperativlari (shirkat xo`jaliklari) to`g`risida”gi, “Fermer xo`jaliklari to`g`risida”gi, “Dehqon xo`jaliklari to`g`risida”gi, Qonunlar qabul qilindi. Bunday huquqiy bazaning yaratilishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga zamin yaratdi. Islohotlarning uchinchi bosqichi 2000 yildan boshlandi. Bu bosqichda birinchi navbatda past pentabelli va zarar ko`kib ishlayotgan korxonalarni fermer xo`jaliklariga aylantirish asosida qayta tashki etish mexanizmining joriy etilishi, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarga xizmat ko`rsatuvchi zamonaviy infratuzilma tizimining barpo etilishi bilan tavsiflanadi. Faqat 2000- 2003 yillarda 336 ta, shu jumladan 11 ta tumanda shirkat xo`jaliklari to`liq tugatilib, ular negizida 20 mingdan ortiq fermer xo`jaliklari tashkil etildi. Ushbu chora-tadbirlarning natijasi o`laroq, 2004 yilda O`zbekistonda faoliyat ko`rsatayotgan fermer xo`jaliklari soni 104 mingga yaqinlashdi (2003 yilda 87,5 ming edi), ularga biriktirilgan yer maydoni 2935,3 ming gektarni tashkil etib (2003 yilda 2148,1 ming ga), bir fermerga to`g`ri keladigan yer maydoni 28,2 gektarga yetdi. Ayni vaqtda dehqon xo`jaliklarining umumiy soni 4,5 mln. taga, ularga biriktirilgan yer maydoni esa 682,5 ming gektarga yetdi. Bugungi kunda yalpi qishloq xo`jaligi mahsulotining 59,7 foizi dehqon xo`jaliklari, 20,4 foizi fermer xo`jaliklari, 19,9 foizi qishloq xo`jaligi korxonalari hissasiga to`g`ri kelmoqda. Qishloq xo`jaligining moddiy-texnika ta`minotini yaxshilash maqsadida yangi texnika, o`g`it, yoqilg`i va moylash materiallari yetkazib berishni yaxshilash bo`yicha davlat dasturi ishlab chiqilgan va u bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Jumladan, chet ellardan (AQSH, Germaniya) yuqori mehnat unumdorligiga ega bo`lgan paxta teradigan, g`alla o`radigan (Keys) kombaynlari keltirildi. Ularning ayrim turlari va ehtiyot qismlarini o`zimizda ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. O`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlardan ko`zda tutilgan bosh maqsad qishloqda haqiqiy mulkdorlar sinfini, yer va mahsulotning haqiqiy egalarini

shakllantirishdir. Qishloq joylarda tadbirkorlikni rivojlantirish orqali qishloq xo`jalik korxonalarining iqtisodiy samaradorligini oshirish asosiy masalalardan hisoblanadi. Ilg`or mamlakatlar tajribasiga ko`ra, qishloq xo`jaligining yuqori darajada rivojlanishi avvalo sanoat rivoji bilan bog`liqdir. Ma`lumki, AQSH hamda Yevropaning bir qator rivojlangan mamlakatlarida aholining 4-5 foizini tashkil etadigan, zamonaviy texnika va texnologiyaga ega bo`lgan fermer xo`jaliklari o`z xalqini qishloq xo`jaligi mahsulotlari bilan to`liq ta`minlab qolmasdan ularning bir qismini eksportga ham chiqaradilar. Hozirgi vaqtda respublikamiz xalq xo`jaligida ish bilan band bo`lgan 3,8 mln. aholining salkam yarmi hamon qishloq xo`jaligi sohasida mehnat qilmoqda. Kelajakda ana shu ortiqcha mehnat resurslarini sanoatga, xizmat ko`rsatish sohalariga jalb etish iqtisodiy siyosatning muhim yo`nalishi bo`lib qolishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T ., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994. 8. Axmedov E.A. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 9. Axmedov E.A., Boltayev M.J. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 2000. 10. Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O`zbekiston. T., 2001. 11. Axmedov E.A., Saydaminova Z. O`zbekiston Respublikasi. Qisqacha ma`lumotnoma. Toshkent, O`zbekiston, 1995. 12. Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O`qituvchi, 1996. 13. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O`qituvchi, 2001. 14. Ro`ziyev A.R., Abirqulov Q.N. O`zbekiston iqtisodiy geografiyasi. -T.: "Sharq", 2002.

Похожие

Rossiya Federatsiyasi xo`jaligi geografiyasi

Markaziy Osiyoning qishloq xo`jaligi

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jaligi

O`zbekistonning qishloq xo`jalik tarmoqlari geografiyasi

O`zbekiston dehqonchilik tarmoqlari geografiyasi