Transport geografiyasi - География - Рефераты

Transport geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114.5 KB

T ransport geografiyasi Reja: 1.Umumiy tushuncha. 2. Quruqlik transporti. 3. Suv transporti. 4. Xavo transporti. 5. Quvur transport.i 6. Elektron transport.

Transport (lotincha transporto — tashiyman degan ma’noni anglatadi) moddiy ishlab chiqarishning yuk va yo’lovchilar tashishni amalga oshiradigan eng muhim tarmoqlaridan biri, sanoat va qishloq xo’jaligidan keyingi uchinchi asosiy manbai bo’lib hisob lanadi. Transportning taraqqiyoti ishlab chi q aruvchi kuchlar rivojining umumiy darajasiga va ilmiy-texnik taraqqiyotga bog’liq. Ilmiy-texnika in q ilobi transport q uvvati va tezligi o’sib ketishiga, katta miqdordagi yuklarni ham da juda ko’p sonli yo’lovchilar tashishga imkon yaratdi. Hozir gi paytda tovushdan tez uchadigan va 300—500 yo’lovchi oladigan samolyotlar, 500 ming tonnagacha yuk ko’taradigan kemalar, avtopoezdlar moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida ishlab turibdi. Transport ishlab chiqarishi to’xtovsiz takomillashib bormoqda. Transportdagi ilmiy-texnika in q ilobi transport vositalari q uvvati, tezligi, yuk va yo’lovchi tashish imkoniyatlarining o’sishida va uning yangi-yangi turlarining yaratilishida namoyon bo’lmo q da. Transportning takomillashish darajasi qancha yuqori bo’lsa, ayrim mamlakatlar va jahon xo’jaligi mi q yosida mehnatning x ududiy ta q simotida muhim o’rin tutadi. Transport ishlab chiqarishining boshqa tarmoqlardan farq qiladi gan hususiyatlari quyida gilardan iborat: a) tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan yo’l va yo’l q urilishi uchun asos ham da xom ashyo sifatida foydalanadi; b) transport ishlab chiqarishi asosan cho’zi q simon (chizi q l i) joylanishga ega; v) moddiy ishlab chiqarish uchun asosiy manbalardan biri hisob lanadi; g) transport ishlab chiqarishi tarmoqlarga emas, balki turlarga bo’linadi; d) transport ishlab chiqarishining xom ashyosi yo’ q , asosiy vazifasi yuk va yo’lovchi tashishdir. Transport quruqlik , suv, h avo, quvur va elektron turlarga bo’linadi. Transport har akatga keltiruvchi kuchlarga qarab quyida gi turlarga bo’linadi: o q im

(og’irlik kuchi), yelkan, otulo v , bu g’ , issi q , elektr, nasos, atom va h.k. Bundan tashqari, ommaviy, maxsus va ichki ishlab chiqarish turlari ham ajratiladi. Ichki ishlab chiqarish transportiga korxona yoki kombinat doirasidagi konveyerlar, transportyorlar, ko’tarma kran va boshqa ko’tarma q urilmalar, rels yo’llari, avtomobil yo’llari, osma va sim yo’llar kiradi. Transport geografiyasining keng tarqalgan umumiy tushunchalari quyida gilardan iborat: magistral, shosse, yuk o’tkazish sur’ati, yuk oboroti, yo’lovchi kilometr, yo’lovchi oboroti, yo’lovchi o q imi zichligi va h.k. Texnik ji x atdan yaxshi ji x ozlangan, juda katta yo’lovchi va yuk o q imiga ega bo’lgan yo’l-transport magistrali deb ataladi. Transport magistrali eng muhim yo’nalishlarda xo’jalik aloqalarining markazlashuvi o q ibatida vujudga keladi. Bunday yo’nalishlarda yuk va yo’lovchi tashish arzonga tushadi. Masalan, Transsibir temir yo’l magistrali, Transevropa temir yo’l magistrali, Transamerika magistrali va h.k. Yuqorida aytganimizdek, transportning asosiy vazifasi yuk va yo’lovchi tashishdir. Quruqlik va suv yo’llaridan foydalanish darajasini belgilovchi ko’rsatkichi uning yuk o’tkazish sur’atidir. Yuk o’tkazish sur’ati deganda ma’lum bir yo’lning yoki suv yo’linnng muayyan joyidan ma’lum bir va q tda har bir yo’nalish bo’yicha o’tadigan yuk o q imining tonnalarda ifodalangan miqdori tushuniladi. Yuk ko’tarish q uvvati — ma’lum bir transport vostasida tashishga mo’ljallangan yuk hajmi . To’rt o’ ql i temir yo’l vagonining yuk ko’tarish quvvati 62—65 t, daryo kemalariniki 7 ming t, konlarda ishlashga mo’ljallangan avtomobillarniki esa 120 t dir. Dengiz supertankerlarining yuk ko’tarish q uvvati 150—500 ming t. Yo’lovchi o q imi sur’ati deganda esa, va q t birligida ma’lum bir transport yo’lida tashilgan yo’lovchilar soni tushuniladi. Yo’lovchi o q imi sur’ati sha har lararo yo’llardan, sha har ichida va sha har atrofida ancha yuqori bo’ladi. Yo’lovchi o q imi kunning ma’lum va q tlariga (sha har va sha har atrofida), x aftaning kunlariga (sha har atrofi) va yil fasllariga qarab o’zgarib turadi.

Sha har ichida va sha har atrofida, qism an sha har lararo masofada yuk va yo’lovchi tashiydigan transport turi sha har transporti deb ataladi. Uning tarkibiga ommaviy transport turlari bo’lgan tramvay, trolleybus, avtobus, metropoliten, yengil avtotransport va boshqalar kiradi. Transport ishining asosiy ko’rsatkichi yuk oborotidir. Yuk oboroti ma’lum masofaga tashilgan yuk miqdori yoki yo’lovchilar sonidir (yo’lovchi oboroti). Yuk oboroti t/km da ifodalanadi. Yo’lovchilar, yuklar va yuk tashish vositalarining jo’nash va kelish joylari orasidagi barcha bekatlar, yo’llar ham da davlatlar tranzit deb ataladi. Bir necha transport turi yo’llari tarmoqlanib ketgan joyda transport tuguni vujudga keladi. Yo’llarning o’tkazish imkoniyati deganda ma’lum bir yo’l turidan (dengiz, x avo, temir yo’l, Avtomobil yo’li) bir sutkada o’tishi mumkin bo’lgan transport vositalari miqdori (poezd, kema, samolyot, avtomobil) tushuniladi. Masalan, ikki yo’lli temir yo’llarda o’tkazish imkoniyati sutkasiga 150 juft poezdga, bir yo’lli temir yo’llarda esa 30 juft poezdga yetishi mumkin. Bunga avtoblokirovka ham yordam beradi. Avtoblokirovka — stantsiyalar o’rtasidagi yo’llarning avtomatik svetoforlari bo’lgan blok uchastkalarga bo’lingan qism laridir. Bu usul ushbu yo’ldan bir va q tning o’zida bir necha poezdni o’tkazish imkoniyatini beradi. Yuk va yo’lovchi oqimi zich bo’lgan, tabiiy to’si q lar bor joylarda yo’llar tunnellar orqali o’tkaziladi. Tunnel deganda transport, piyodalar, suv o’tkazish va boshqa ma q sadlarda q urilgan yer osti in sh oti tushuniladi. Jahondagi eng o’zun tunnel Alh tog’idagi Simplon (19,7 km) tunneli hisob lanadi. Quruqlik transporti Quruqlik traisportiga temir yo’l, Avtomobil va ot-ulov transporti kiradi. Temir yo’l transporti

U transportning yuk va yo’lovchilarni parovoz, teplovoz va elektrovozlar bilan temir yo’lda tashuvchi turidir. Birinchi temir yo’l transporti (parovoz) Buyuk Britaniyada 1825 yilda q urilgan. O’zbekistonda temir yo’l q urilishi 1890 yildan boshlandi, 1899 yili Samarqand—Andijon, 1906 yilda Orenburg—Toshkent temir yo’li q urib bitkazildi. Temir yo’l transportining tarkibiy qism lari quyida gilardan iborat: teplovozlar, elektrovozlar va vagonlar deposi; vokzallar; temir yo’llar. Temir yo’l transporti — iqlim sharoitlari va yil fasllariga bog’liq bo’lmay, hamma va q t faoliyat ko’rsata beradi. Uning tezligi katta, yuk tashish tannarxi past. Ilmiy- texnika taraqqiyoti temir yo’l transportiga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Masalan, Frantsiyada poezdlar tezligi bo’yicha rekordlar o’rnatilgan. Bu yerda poed tezligini 1955 yilda — 331 km/soatga, 1981 yilda 380 km/soatga, 80- yillarning oxirida esa 515 km/soatga yetkazilgan. Oddiy tezyurar poezdlarning tezligi soatiga 200—300 km. Parij—Bordo temir yo’lida q atnaydigan eng tezyurar poezdning tezligi 350 km/soat. Jahonda temir yo’llarning umumiy uzunligi taxminan 1,2 mln. km, ammo uning 50 foizi oltita maydoni katta davlatlarga to’ g ri keladi (AQSH, Rossiya, Kanada, X indiston, Xitoy, Avstraliya). AQSH temir yo’llarning umumiy o’zunligi bo’yicha jahonda birinchi o’rinda turadi. Temir yo’llarning zichligi bo’yicha G’ arbiy yevropa davlatlari va AQSH yetakchi. Temir yo’llarning zichligi deganda 100 km 2 maydonga to’ g ri keluvchi temir yo’l uzunligi tushuniladi. Bu ko’rsatkich G’ arbiy yevropada 10 km ga teng. Rivojlangan davlatlarda temir yollarning deyarli hamma si elektrlashtirilgan va ular ikki yo’lli. Avtomobil transporti Avtomobil (grekcha autos — o’zi, lotincha mobilis — har akatlanadigan, yuradigan) transporti yuk va yo’lovchi tashishda muhim a ham iyatga ega.

Avtomobil transporti quyida gilarni o’z ichiga oladi: har akatdagi avtomobillar; avtomobil yo’llari; yoqilg’i bilan ta’minlash korxonalari; ta’mirlash korxonalari; avtovokzallar va h.k. Hozir gi paytda avtomobillarning turli xillari moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida va turmushda ishlatiladi. Moddiy ishlab chiqarishda og’ir yuk ko’taradigan avtomobillar, avtopoezdlar, yo’lovchi tashishda esa avtobuslar, yengil mashinalar ishlatilmo q da. Bundan tashqari, maxsus avtomobil transporti ham bor (medi s ina, oziq-ovqat, har biy, ilmiy va boshqa ma q sadlarda ishlatiladigan). Yo’llar Avtomobil transportining asosiy tarkibiy qismidir . Yo’llar q atti q q oplamli va gruntli bo’ladi. Ikki tomonlama avtomobil har akati uchun yaroqli bo’lgan keng yo’l avtostrada deb ataladi. Bunday yo’llarning muayyan bir joylarida yon ko’chalardan k o’shiladigan kirish va chiqish joylari bo’ladi. Ko’ndalang o’tish joylari viaduklarda yoki tunnellarda bo’ladi va avtostrada bilan kesishmaydi. Juda katta masofaga cho’zilgan avtostrada trakt deb ataladi. Masalan, Katta O’zbekiston trakti Toshkentni Termiz bilan bo g’ laydi. K atti k q oplamli yo’llarni ko’pincha shosse deb ataladi, tor texnik ma’noda shosse tosh yo’lni anglatadi. Q atti q qoplami bo’lmagan, avtomobil va otarava yurishi uchun yaroqli bo’lgan yo’llar grunt yo’llari deb ataladi. Iqlim sharoitiga qarab ular mavsumiy bo’lishi mumkin. Ular tabiiy ( qishloq , o’rmon yo’llari, karvon yo’llari, tog’ yo’llari) va yaxshilangan yo’llarga bo’linadi. Avtomobil transporti yuk oboro t ining deyarli yarmi sanoat korxonalari va q urilish tash kilotlari x issasiga to’ g ri keladi. Avtomobil transportining yuk oboroti bo’yicha jahonda AQSH birinchi o’rinda, rivojlangan mamlakatlar avtoparkining 50 foizi AQSHga to’ g ri keladi. Avtomobil transportining afzalliklari quyida gilardan iborat: a) sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalarini magistral transport yo’llari va vositalari bilan bo g ’ laydi; b) sha har lardagi va sha har a tr ofidagi yuklarning asosiy qism ini tashiydi;

v) q is q a (100 km) va u zo q masofalarga yuk tashishda qu l ay; g) yuklarni yo’llarda tushirib ortmay, bevosita iste’molchiga yetkazib bera oladi. X ayvonlar kuchiga asoslangan transport Transportning eng q adimgi turi hisoblanadi. Juda u zo q davrlar mobaynida insoniyat ushbu transport turidan turli ma q sadlarda foydalanib kelgan. Hozir ham kam rivojlangan, rivojlanayotgan davlatlarda, baland tog’larda, cho’llarda, shimoliy ( q utbiy) o’lkalarda ushbu transport turidan foydalaniladi. Bu transport turi ikkiga bo’linadi: — ot-arava transporti, ya’ni x ayvonlar kuchiga asoslangan transport turi (ot, bu g ’ u, it, q o’tos, x o’kiz va boshqa x ayvonlar kuchiga asoslangan); — ulo v transporti, bunda yuklar asosan x ayvonlarda tashiladi (otlarda,xachirlarda,eshaklarda, tuyalarda, x o’kizlarda va h.k. ). Suv transporti Tabiiy (daryo, ko’l, dengiz, okean) va sun’iy (kanal, suv ombori) suv yo’llari orqali yuk va yo’lovchi tashiydigan transport turi. Suv transporti temir yo’l transportidan farq qilib , ji x ozlanishi uchun ko’p mabla g ’ talab q ilmaydigan suv yo’llaridan foydalaniladi. Ko’p yoqilg’i sarflanmaydi, yuk va yo’lovchilarni tashish tannarxi pastro q bo’ladi, ammo tezligi past, yuk tashish mavsumii, suv o q imining yo’nalishi doimo kema yo’nalishiga to’ g ri kelavermaydi. Ilmiy-texnika in q ilobi natijasida kemalarning tezligi va q uvvati oshdi, natijada ularning har akati iqlimga va o q im yo’nalishiga bog’liq bo’lmay q oldi. Muzyorar kemalar yaratildi. Dengiz yo’llarini q is q artirish va ulardan unumli foydalanish maqsadida kanallar q urilgan va q urilmo q da. Suv transporti dengiz va daryo transportiga bo’linadi.

Dengiz transporti Transportning eng q adimgi turlaridan biri, yuklar va yo’lovchilarni tashish uchun eng arzon suv yo’lidan foydalanadi (okeanlar, dengizlar va dengiz kanallari). Dengiz transporti quyida gi hususiyatlarga ega: a) yuk va yo’lovchi tashish harajatlarining kamligi; b) kemalarni juda katta x ajmda va og’irlikda yuk ko’tara olishi; v) dengiz yo’llarining kemalarni cheksiz o’tkazish hususiyati. Dengiz yo’llari quyida gi turlarga bo’linadi: a) xalqaro okean yo’llari; b) xalqaro dengiz yo’llari; v) mintaqaviy dengiz yo’llari; g) kabotaj dengiz yo’llari. Xalqaro okean yo’llariga Tinch, Atlantika, X ind va Shimoliy m u z okeani kiradi. Yuk oboroti bo’yicha Atlantika okeani birinchi, Tinch okeani ikkinchi va X ind okeani uchinchi o’rinda turadi. Xalqaro dengiz yo’llariga bir necha davlat o’rtasida joylashgan xalqaro yuk tashish yo’llaridagi dengizlar kiradi. Mintaqaviy dengiz yullariga bir yoki bir necha davlat foydalana oladigan dengiz yo’llari kiradi. Bir mamlakatning ikki bandargo x i orasida yuk t ashish kabotaj yuk tashish deb ataladi, va ikkiga bo’linadi ta sh k i va ichki kabotaj yuk tashish. Bir mamlakatning ikki bandargo x i orasidagi yuk tashish boshqa davlat q ir go klari orqali amalga oshirilsa, tash q i kabotaj yuk tashish deyiladi.

Agar mamlakat doirasidagi ikki bandargo x orasida yuk tashilsa, unga ichki kabotaj yuk tashish deyiladi. Agar ikki bandargo x orasidagi yuk tashish bir necha dengizlar orqali amalga oshirilsa, katta kabotaj yuk tashish deb ataladi. Dengiz transportida tabiiy va sun’iy kanallarni a ham iyati juda kat t a. Tabiiy kanallarga tor dengiz bo’ g ozlari kiradi. Kanal — bu suvni bir joydan (daryodan, ko’ldan va h.k. ) iste’molchiga yetkazib beradigan suv x avzasi. Kanallar va bo’ g ozlar dengiz transportida muhim o’rin tutib, ular dengiz va okeanlarni eng q is q a yo’llar bilan birlashtiradi. Eng mash x ur bo’ g ozlar Qora dengizdagi Bosfor, Dardanell, Bolti q dengizidagi bo’ g ozlar, Duvr (Pa-de-Kale), Laperuza, Sangar va Koreys bo’ g ozlaridir. Bosfor, Dardanell bo’ g ozlari Qora dengizni va uning atrofidagi davlatlarni O’rtayer dengizi bilan bo g’ laydigan yagona suv yo’li hisob lanadi. Bolti q dengizi bo’ g ozlari (Katta va Kichik Belt, Zund) orqali juda ko’p kemalar suzib o’tadi. Duvr (Pa-de-Kale) bo’ g ozi Buyuk Britaniya va Frantsiyaning orasida joylashgan bo’lib, u orqali yiliga 400 mingta kema o’tadi. Suvaysh kanali 1869 yilda q urib bitkazilgan, jahonning eng muhim kema k atnaydigan kanali hisob lanadi. Kanal Suvaysh bo’yni orqali o’tgan, shlyuzlari yo’ q . O’zunligi 161 km, umumiy o’zunligi 173 km, kengligi suv yuzasi bo’yicha 120—150 m, chu q urligi 10 m, farvater bo’yicha 12—13 m. O’tkazish imkoniyati sutkasiga 60 ta kema, 150 ming tonna yuk ko’tara oladigan kemalar o’tishi mumkin, yillik yuk oboroti 340 mln tonna. Kemalar kanalni 15 soatda suzib o’tadilar. Suvaysh kanali yevropadan Osiyoga boradigan yo’lni 9 ming kilometrga q is q artirdi. |Panama kanali 1914 yilda ishga tushirilgan. Atlantika va Tinch okeanlarini bir-biri bilan bo g ’ laydi. San-Fran s isko va Nyu-York sha har lari orasidagi masofani 16 ming kilometrga q is q artirdi. Umumiy o’zunligi 82 km, yuk oboroti yiliga 100 mln tonna. O’tkazish imkoniyati yiliga 15 mingta kema. G ’ arbiy yevropada Kil kanali katta a ham iyatga ega. U Boltiq dengizidan Shimoliy dengizgacha bo’lgan yo’lni 430 km ga q is q artirdi, uzunligi 95 km, kengligi (suv yuzasi bo’yicha) 102 m, chu q urligi 11 m, yillik yuk oboroti 50 mln tonna.

Dengiz transportining asosiy tarkibiy qism i bandargo x hisob lanadi. Bandargo x — bu kemalar turishini, yuklarni tushirish-ortishni va kemalarga xizmat k ilishni ta’minlaydigan inshootlari, q urilmalari va ji x ozlari bo’lgan okean, dengiz va ichki suv x avzalaridagi joy. Bandargo x lar to’rt qism dan iborat bo’ladi: — akvatoriya (reydlar, gavanlar va ularga olib boriladigan yo’llar); — kemalar to’xtaydigan joy, bu yerda yuk ortadigan-tushiradigan ji x ozlar, omborlar va vokzal joylashadi; — bandargo x ning temir va avtomobil yo’llari; — ichkari qism , bu yerda u zo q sa k lanadigan yuk omborlari, yordamchi va ma’muriy binolar joylashadi. Bundan tashqari, bandargoxlar yana dengiz va daryo bandargoxlariga bo’linadi. Dengiz bandargo x lari geografik joylashishiga qarab tash k i va ichki bandargoxlarga bo’linadi. Tash q i bandargo x lar o’z navbatida ochi q dengizda joylashgan (Odessa, Marsel), to’l q inlardan to’silgan tabiiy buxtalarda joylashgan (Novorossiysk, Vladivostok), laguna va q ir g’ oqlardagi ko’llarda ham da orollarda joylashgan (Daniya, Shvetsiya, bandargo x -sha har lari), daryolarning q uyilish joylarida (Sankt-Peterburg, Nyu-York) joylashgan bandargoxlarga bo’linadi. Daryo bandargo x lari daryoning q uyilish joyida, daryo qo’lti g’ ida yoki sun’iy suv x avzalarida joylashadi. Ularga yana shlyuzli daryolardagi, kanallardagi, suv omborlaridagi bandargo x lar ham kiradi. Vazifasiga ko’ra savdo, bali q chilik va har biy bandargoxdar ajratiladi. Bandargoxlarda kema q atnovi uchun farvater bo’ladi. Far vater tushunchasi ikki ma’noda ishlatiladi: a) suv usti va osti to’si q lari orasidan kemalarni xavfsiz suzishi uchun mo’ljallangan suv yo’li; b) sayoz joyda sun’iy chu q urlashtirilgan joy (kema k atnovi uchun). Bundan tashqari, pristanh va porto-franko tushu n chalari ham bor. Pristan - kema t o’xtovi, yuktushirish ortish, yo’lovchilarni tushirish-chiqarish uchun ji xoz langan inshoot. Pristan yo’lovchi (passajir), yuk, yuk-yo’lovchi, bali q chilik va

boshqa turlarga bo’linadi. Porto - franko deganda dengiz portlarining bojxona chegarasi bilan chegaralangan qism i tushuniladi. Ushbu qism da mollarni olib kirish va olib ketish uchun boj to’lanmaydi. Bandargoxlarni kema o’tkazish imkoniyati turlicha bo’ladi. Kanal, bandargo x , pristandan ma’lum va q tda (bir yilda) o’tgan kemalar soni yoki olib o’tilgan yuklarning umumiy hajmi (og’irligi) kema oboroti deb ataladi. Jahonda 2 mingdan ortiq dengiz bandargo x lari bor, ularning 20 tasida yuk oboroti yiliga 50 mln tonnadan ortiq. Jahondagi bandargoxlarning 60 foizi Atlantika okeani q ir g o q larida joylashgan. Eng yirik bandargo x lar: Rotterdam (yuk oboroti 225 mln t), Nyu-York (160 mln t). Tinch okeanda Yaponiya va Singapur bandargoxlari eng yirik hisob lanadi. X ind okeanining Fors q o’lti g ida yirik ixtisoslashgan neft bandargoxlari mavjud. Kemalardan olinadigan turli xil to’lovlarni hisob lash, har akatdagi kemalarni yagona hisob da olib borish maqsadida jahondagi hamma davlatlar tomonidan registr-tonna birligi q abul qilingan . Registr-tonna - 2,83 m3 (yoki 100 kub/fut) ga teng bo’lgan shartli x ajm birligidir. Suv yo’llarida tashilgan yuk uchun to’lanadigan x a q fraxt deb ataladi. To’lovlar yukning og’irligi yoki x ajm birligida hisob lanadi. Ba’zida reyslar yi g’ indisidan, ba’zida va q t hisob idan x a q olinadi. Dengizda yuklar asosan savdo flotida tashiladi. Savdo floti dengiz transportining tarkibiy qism i bo’lib, xalqaro va ichki dengiz yo’llarida yuk va yo’lovchi tashiydigan transport ham da texnik va yordamchi suzish vositalarini o’z ichiga oladi. Jahon savdo floti quyida gilarni o’z ichiga oladi: q uru q yuk tashiydigan (general yuklar, ya’ni donalab tashiladigan yuklar uchun), ommaviy (ruda, ko’mir, yo g’ och) yuklar tashiydigan, suyu q yuklar tashiydigan, yuk va yo’lovchi tashiydigan, refrijeratorlar va paromlar. Paromlarda poezdlarni yuki bilan suv orqali o’tkaziladi. Eng yirik paromlar: Boku (Ozarbayjon) — Krasnovodsk (Turkmaniston), Kaspiy dengizida (300 km);

Pusan (Koreya) — Simonoseki (Yaponiya), Koreya bo’ g ozida (222 km); Gavr (Frantsiya) — Sautgepton (Buyuk Britaniya), La-Mansh bu g’ ozida (194 km); Svinouyo’a (Polsha) — Trelle-borg (Shvetsiya), Bolti q dengizida (180 km). Turli davlatlar bandargoxlari orasida rejasiz s u zadigan q uru q yuk tashiydigan kemalar tramp floti deb ataladi. Ular ham savdo flotining bir qism i hisob lanadi. Tramp floti XIX asr oxirida muntazam q atnaydigan kemalar tomonidan surib chiqarildi. Hozir jahonda uch mingta shunday kema bor, ularning deyarli yarmi Gretsiya, Norvegiya va Buyuk Britaniyaga tegishli. Dengizlarda suyu q yuk tashiydigan kemalar tankerlar deb ataladi, ularning yuk sig ’ imi (korpusi) s isternalarga bo’lingan bo’ladi. Ularda asosan neft, neft ma x sulotlari, ba’zida vino, o’simlik moyi, kit moyi va meva sharbatlari tashiladi. Bali q lar mexanizatsiya (trall) usuli bilan bir palubali kemalarda tutiladi. Bunday kemalar trauler deb ataladi. Jahondagi yuklarning 60 foizi dengiz transportida tashiladi. Yaponiya, AQSH va Rossiya dengiz transporti yuk oborotining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Jahon savdo flotining umumiy yuk si g imi 420 mln t, Eng yirik savdo floti Liberiya, Panama, Yaponiya, Gretsiya, AQSH, Rossiya, Norvegiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Frantsiyada, 120 Liberiya va Panama davlatlari savdo flotining kattaligiga asosiy sabab, ularning bayro g i ostida boshqa davlatlarning, jumladan AQSH, Gretsiya, Yaponiya, Norvegiya kemalarining so’zishidir. Ichki suv transporti Yo’lovchilar va yuklarni ichki tabiiy (daryo, ko’l) va sun’iy (kanal, suv ombori, daryolarning shlyuzlangan qism lari) suv yo’llarida tashiydigam transport turi, ba’zida ular ochi q dengizga chi q ib, q irgo q bo’ylab ham suzishadi. Ichki suv transportiga daryo, ko’l va sun’iy suv x avzalari transporti kiradi. Daryo transporti

Daryo transporti, umuman ichki suv transporti rivojlanishi uchun tabiiy shart-sharoitlar, ya’ni kema qatnoviga yaraydigan daryolar mavjud bo’lishi kerak . Amazonka, Panama, Misisipi, Ob, Yenisey, Yanszi, Kongo va boshqa bir qator yirik daryolarning transport imkoniyati eng yirik temir yo’l magistrallari imkoniyatidan ham kattadir. Lekin bu imkoniyatdan foydalanish davlatlarning rivojlanish darajasiga bog’liq. Shimolda joylashgan davlatlarda kema q atnovi mavsumiy bo’ladi, q uyi kengliklarda (ekvatorial-tropik mintaqalarda) yirik daryolarda kema qatnovi yil bo’yi davom etadi. Daryo kemalari temir yo’lga nisbatan ko’p yuk ko’taradi va tashiladigan yuk birligiga quvvatni deyarli 6 marotaba kam sarflaydi. Shu sababli daryolarda hajmi katta, miqdori ko’p va tez olib borish talab etilmaydigan yuklar: yo g’ och-taxta, neft, g’alla , binokorlik materiallari tashish q o’l ay. Daryo transportida magistral daryo yo’llari alo x ida ajralib turadi (bunga bir necha davlat tash k i savdosiga xizmat qiladi gan xalqaro yo’llar ham kiradi). Daryo transportini ng rivojlanishi bo’yicha AQSH, GFR, Niderlandiya, Rossiya, Frantsiya, Kanada ajralib turadi. Rivojlanayotgan davlatlarda daryo transporti yetarli darajada tara qq iy etmagan. Ichki suv transportining taxminan 10 foizi, sun’iy suv x avzalariga to’g’ri keladi. Ulardan eng yiriklari yevropada (Volga-Bolti q ; O q dengiz-Bolti q dengiz), (O’rta Dunay, Reyn-Mayn-Dunay) va AQSHda ( q ir g o q kanali) joylashgan. Ko’l transporti Bu ham ichki suv transportining bir turi. Yuk va yo’lovchilarni tabiiy (ko’l) va sun’iy suv yo’llari bilan tashiydi. Daryo kemalariga nisbatan to’l q inga chidamli k emalar ishlatiladi.

Jahonda ko’l transporti eng rivojlangan rayon AQSH va Kanada x ududida joylashgan Buyuk ko’llardir. Buyuk ko’llar Atlantik a okeani bilan chu q ur Avliyo Lavrentiy daryosi orqali b o g ’ langan. Afrikada ko’l transporti Nyasa, Tanganika, Viktoriya va Albert ko’llarida, yevrosiyoda Kaspiy, Balxash, Baykal, Onega, Ladoga ko’llarida rivojlangan. Orol dengizining q urishi munosabati bilan u yerda hozir k o’l transporti yo’ q . Bundan tashqari, yirik suv omborlarida ham ko’l transporti rivojlangan. X avo transporti Aloqa (pochta, yuk va yo’lovchilarni h avo yo’li orqali samol yo tlarda tashiydigan, XX asrda tashkil topgan eng yosh transport turi. Asosiy tarkibiy qism lari: aeroport, samolyot va h avo yo’llari, aeroport bu yo’lovchi va transport aviatsiyasining muntazam ishlashini: ta’minlash uchun q urilgan va h avo yo’llarida joylashgan doimiy aerodrom. Aeroportlar: xalqaro (turli mamlakatlar samolyotlarini qabul q ilishga, ularga xizmat ko’rsatishga va jo’natishga mo’ljallangan); asosiy, ya’ni samolyotlarni doimiy turishiga mo’ljallangan; boshlan g’ ich (reyslar boshlanadigan); orali q ; oxirgi va e x tiyoj (majburiy qo’nish uchun) guruhlarga bo’linadi. Bu transport turi eng q immatliligi, tezligi va relefga kam bog’liqligi bilan ajralib turadi. Yo’lovchi tashishda uning a ham iyati ni x oyatda katta. Unda tashiladigan yuklarning ancha qism i shoshilinch va q immatba x o bo’ladi. Aviatsiya transporti qishloq va o’rmon xo’jaligida ham qo’llaniladi . U dengiz va okeanlarda bali q chi kemalar da bali q ovlash rayonlarini q idirishda yordam beradi. Aviatsiya transporti jahonning asosiy transport t urlaridan biriga aylanib q oldi. Chunki uning eng muhim afzalligi tezligidir. Hozir gi paytda eski porshenli samolyotlar o’rniga turbovintli samolyotlar ko’pro q ishlab chiqarilmoqda. Oxirgi paytlarda ko’p yo’lovchi tashiydigai (500 yo’lovchiga mo’ljallangan) «Boing-747» (AQSH), «Il-86» (Rossiya), «A-310» (GFR—Frantsiya—Buyuk Britaniya),

tovushdan tez uchadigan «Konkord» (Frantsiya—Buyuk Britaniya) samolyotlari ishlab chiqarilmo qd a. O’zbekistonda o’rta masofalarga uchuvchi «Il-114» magistral samolyoti, Il-76 TD yuk tashishga mo’ljallangan samolyotlar ishlab chiqarish yo’lga q o’yilmo qd a. Jahon aviatsiya transportining 50 foizi AQSHga to’ g ri keladi. Q uvur transporti Quvur lar bosim ostida suyu q , gaz va q a t ti q (maydalangan) yuklarni tashiydigan transport turi. Vazifasiga va texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlariga ko’ra ular quyida gi guruhlarga bo’linadi: magistral (bunga xalqaro quvur yo’llari ham kiradi); ma x alliy (undiruvchi, yi g uvchi, ta q simlovchi); ichki, korxonalar mi q yosida (neftni k ayta ishlash zavodlari, neft omborlari). Quvur lar trassasi rel’efga bog’liq bo’lmaydi, shuning uchun eng q is q a masofadan o’tkaziladi. Ushbu transport turidan yoqilg’i tashishda keng foydalaniladi (neft, neft ma x sulotlari, gaz, qism an ko’mir), undan tashqari, unda suv (vodoprovod) va sut ham tashiladi. Avstriya va Shvetsiyada baland tog’ yaylovlaridan sut (o’z o q imi bilan) quvur larda tashiladi. Quvur transporti AQSH, Rossiya, Kanada, Yaqin va O’rta Shar q ham da yevropa mamlakatlarida rivojlangan. Eng o’zun neft va gaz tashiydigan quvur lar AQSH, Kanada va Rossiyada. Elektron transport Elektron transport, transport geografiyasining eng yangi tarmog’i hisob lanadi. Unda asosan elektroenergiya, tovush, tasvir va turli xil belgilar (telegraf) tashiladi.

Elektron transportining asosiy tarkibiy qism lari quyida gilardan iborat: elektr liniyalari, yuqori voltli elektr liniyalari, kabellar, antennalar, tovush, tasvir va belgi tar q atuvchi va q abul q iluvchi stantsiyalar. Ushbu transport to’rining rivojlanish darajasi ham davlatlarning umumiy rivojlanish darajasiga bog’liq. 1. Elektron transportning tarkibiy qismlarini ayting.

Adabiyotlar : 1. X. Vaxobov, M. Tillaboeva «Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari» Toshkent,, 2001 yil. 2. Asonov G, Nabixonov M, Safarov I «O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» Toshkent 1994yil. 3. A.S.Soliev «iqtisodiy geografiya asoslari» ma’ruzalar matni 4. www.arxiv.uz

Похожие

Jahon transport geografiyasi

Transport geografiyasi 2

O'zbeksiton Respublikasi transport geografiyasi

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi

O`zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi