O'zbeksiton Respublikasi transport geografiyasi - География - Рефераты

O'zbeksiton Respublikasi transport geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1499.556640625 KB

O `zbekiston Respublikasi transport geografiyasi Reja: 1. Transportning respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati. Temir yo`l transporti. 2. Avtomobil transporti. 3. Havo transporti. 4. O`zbekiston transportining boshqa turlariga ta`rif.

Har qanday hududning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti va aholining hayot darajasini ko`tarishda transportning o`rni va mohiyati beqiyosdir. Transport moddiy ishlab chiqarishning muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Uning rivojlanish darajasi mamlakat iqtisodiyotiga, unda ishlab chiqarish kuchlarining joylashish va rivojlanishiga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Transport avvalo, ishlab chiqarish infratuzilmasi bo`lib, uning ishlab chiqarish xarajatlari va tovar narxiga ta`siri yuqoridir. Tarmoqning rivojlanishi tabiiy resurslarni o`zlashtirish, sanoat va agrar soha integratsiyasi chuqurlashishi hamda milliy xo`jalikning jahon bozoriga qo`shilishining shart-sharoitlarini yaxshilaydi. Transportning texnikaviy, savdo-sotiq va madaniy aloqalarda ham ahamiyati katta. Transport mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishida muhim shart-sharoit va omillardan biri hisoblanadi. Bu sohada (aloqa bilan birga) YAIMning 9,8 foizi yaratilmoqda, iqtisodiyotda band bo`lganlarning 1,5 foizi mehnat qilmoqda. Transport sohasining iqtisodiy ko`rsatkichlari keyingi yillarda birmuncha turg`un xarakterda bo`lib, bu sohadagi investitsion faollikning pasayishi, tarkibiy siljishlarning sekinlashishi, xususiylashtirish va tadbirkorlikning rivojlanish darajasi hamda umuman iqtisodiy o`sish sur`atlari va xorijiy investitsiyalarning jalb etilish darajasini pastligi bilan izohlanadi. Mamlakat transport tarmog`i temir yo`l, avtomobil, havo, quvurlar va daryo suv yo`llaridan iborat. Transportning barcha turlari yordamida respublikada har yili xalq xo`jaligi uchun zarur bo`ladigan turli-tuman yuklar va yo`lovchilar tashiladi. O`zbekistonda yiliga barcha transport turlari vositasida 715 mln tonnadan oshiq yuk va 3480 mln yo`lovchi tashilmoqda (2004 y). Temir yo`l transporti. O`zbekistonda mavjud bo`lgan transport turlari orasida yetakchi va muhim o`rinni temir yo`llar egallaydi. Mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarida, ayniqsa eksport va import munosabatlarida ushbu transport turining ahamiyati beqiyosdir. Temir yo`l transportining boshqa transport turlariga nisbatan yana bir afzalligi shundan iboratki, bi transport atrof-muhitga kam zarar yetkazadi, uning yuk va yo`lovchilar tashish qobiliyati juda yuqori bo`lib, ob-havo

injiqliklari bilan bog`liq emas va muntazam ravishda harakatda bo`ladi. Bu bilan u avtomobil va ayniqsa havo transportidan katta farq qiladi. Respublika temir yo`l tizimida 2005 yilda 15134,1 ming yo`lovchi va 45,8 mln t turli xil yuklar tashilgan. jadval. Transport turlari bo`yicha yuk tashish hajmi tarkibi va dinamikasi. Transport turlari hajmi O`tgan yilga nisbatan foizda 2003 2004 2003 2004 Yuk tashish hajmi, mln tonna 703,2 714,9 95,8 101,0 Temir yo`l transporti 45,1 45,4 102,5 101,0 Avtomobil transporti 592,8 601,8 94,4 100,9 Quvur yo`llari orqali 65,3 67,7 105,6 102,1 Havo transportida, ming tonna 5,9 5,6 62,6 94,3 Yuk aylanmasi, mlrd. t-km 63,3 64,5 105,8 103,7 Temir yo`l transporti 19,1 18,0 103,5 100,0 Avtomobil transporti 9,6 11,0 107,2 114,3 Quvur yo`llari orqali 34,6 35,4 106,8 102,6 Havo transportida, ming tonna 95,3 117,3 75,3 123,1 O`zbekistonda temir yo`llarni qurish o`zining ma`lum tarixiga ega. Mamlakat hududida birinchi temir yo`l izlari 1888 yilda Farob stantsiyasidan Samarqandgacha qurilgan bo`lib u Zakaspiy (Turkmanboshi-Chorjo`y) temir yo`lining davomi edi. Uning qurilishi keyinchalik davom ettirilib 1899 yili Andijon va Toshkent shahrigacha yetkazildi. 1906 yilda Toshkent-Orenburg temir yo`li qurildi. O`rta Osiyo jumladan, O`zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida o`tgan asrning 30-yillarda qurilgan uzunligi 1400 km dan ziyod bo`lgan Turksib (Turkiston-Sibir) temir yo`lining ishga tushishi o`z davrida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Angren ko`mir havzasiga va Chirchiq elektrokimyo kombinatiga temir yo`l izlari qurildi. 1952-1955 yillarda Chorjo`y-Qo`ng`irot temir yo`li ishga tushdi. Mazkur yo`l Quyi Amudaryo mintaqasini respublikaning boshqa hududlari bilan bog`ladi. 1962 yilda Navoiy-Uchquduq temir yo`lining qurilishi Markaziy Qizilqumdagi boy mineral resurslardan foydalanish imkoniyatini yaratdi. 1972 yilda ishga tushgan 410 km li Qo`ng`irot-Beynov temir yo`li O`rta Osiyo mintaqasidan Qozog`istonga, Rossiyaning markaziy, janubiy va Ural mintaqalariga hamda Kavkaz hududlariga

chiqish imkonini berdi. Shuningdek, ushbu yo`lning qurilishi Ustyurtdagi tabiiy resurslarini o`zlashtirishga va mazkur mintaqaning ijtimoiy iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga imkon yaratdi. Shu bilan birga mazkur yo`lda ko`plab xorijiy davlatlarning tranzit yuklari ham tashiladi. Xullas, respublikamiz temir yo`llarining uzunligi XX asrning 20- yillari boshida 1589 km ni tashkil etgan bo`lsa, hozirga kelib u 6700 km ga yetdi. O`zbekistonning siyosiy mustaqillikka erishuvi barcha sohalar qatori temir yo`l sohasida ham o`zgarishlar bo`lishiga olib keldi. Ayniqsa, temir yo`l mustaqilligini ta`minlash eng asosiy vazifa qilib qo`yildi. Shu bois, sohada qator yangi temir yo`l qurilishlari boshlandi. Ana shularning samarasi o`laroq, 2001 yilda uzunligi 500 km dan ortiq bo`lgan Uchquduq-Sultonuvays-Nukus temir yo`li ishga tushurildi. 2007 yilda temir yo`l tarmog`ida yana bir muhim voqea yuz berdi. Mustaqilligimizning 16 yilligi shodyonalari arafasida G`uzor-Boysun- Qumqo`rg`on (233 km) temir yo`li ishga tushdi. Ushbu yo`lning qurilishi Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ijobiy yutuqlarga olib kelishi shak-shubhasizdir. 5-chizma. Transport turlari bo`yicha yuk tashish tarkibining o`zgarishi (2004 yil, foizda). 0,184,1 6,39,5 0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100% Quvur tran s porti Tem ir yo'l tran sp ortu A vto mo bil tran sp orti Ha vo transpo rti

Respublikaning xorijga jumladan, Janubiy va Janubi-G`arbiy Osiyo davlatlariga chiqishida Mashhad-Seraxs-Tajan temir yo`lining qurilishi muhim voqea bo`ldi. 1996 yil 13 may Mashhad shahrida 295 kmli mazkur yo`lning ochilish marosimi bo`ldi. Bu yo`l eng qisqa masofa orqali Markaziy Osiyo mamlakatlarini Fors qo`ltig`i mamlakatlari bilan va ular orqali Janubiy va Janubi- G`arbiy Osiyo boshqa davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga keng imkoniyatlar ochib beradi. 2. Avtomobil transporti O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida transport tizimining yana bir muhim qismi bo`lgan avtomobil transporti va avtomobil yo`llari ham o`rin tutadi. Milliy iqtisodiyotning avtomobil transportidan foydalanmaydigan birorta sohasi yo`q. Qisqa masofalarga yuk va yo`lovchilarni tashishda, zamonaviy transportning boshqa xillari mavjud bo`lmagan manzilgohlarda aholi va tashkilotlarga xizmat ko`rsatishda, ayniqsa transport uchun noqulay bo`lgan tog`li joylarda avtomobil transportining ahamiyati beqiyosdir. O`zbekiston hududida avtomobil yo`llari tarmog`i ancha keng har 1000 km² maydonga avtomobil yo`llarining zichligi 210 km ga yetadi. Qator avtomobil yo`llari xalqaro va davlat ahamiyatiga ega. Hozirgi kunda avtomobil yo`llarining umumiy uzunligi 115 ming km dan ortiq. Shularning 95,6 foizi qattiq qoplamali yo`llardir. Mamlakatimiz hayotida muhim o`rin tutgan avtomobil yo`llari jumlasiga eng avvalo Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa viloyatlar orqali o`tgan Katta O`zbek avtomobil trakti kiradi. 1940 yili qurib bitkazilgan va 700 km dan ortiq uzunlikka ega bo`lgan ushbu ravon yo`l qanchadan-qancha yuk va yo`lovchilar tashishga hamda hududlar orasida transport xizmati ko`rsatishni yaxshilashga olib keldi. Ikkinchi Jahon urushi boshlanishdan oldin Farg`ona vodiysidagi 3 viloyat va qator shaharlarni jumladan Qo`qon, Marg`ilon, Asaka, Andijon, Namangan, Chust shaharlarini bog`lab turuvchi aylanma yo`l qayta qurildi. Shuningdek, turli

davrlarda ishga tushgan Toshkent-O`sh, Samarqand-Buxoro, Toshkent halqa yo`li, Nukus-G`uzor, Qo`ng`irot-Beynov kabi yana qator avtomobil yo`llari ham O`zbekistoning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta ahamiyat kasb etadi. 6-chizma. Transport turlari bo`yicha yo`lovchi tashish tarkibining o`zgarishi (2004 yil, foizda). 1959 yilda Toshkent-Angren-Qo`qon avtomobil yo`li (248 km) qurildi. Bu yo`l Qurama tog`idagi Qamchiq (890 m) va Rezak (368 m) tonnellaridan o`tadi. Mazkur yo`l orqali Toshkentdan Farg`ona vodiysiga tashiladigan yuklar, temir yo`lda tashiladigan yuklarga qaraganda 3-4 baravar tez yetkaziladi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin mavjud avtomobil yo`llarini xalqaro andozalarga moslash, yo`llarni saqlash va ta`mirlash, yangi barpo etilayotgan sanoat rayonlariga xalqaro magistrallar bilan bog`laydigan yo`llar qurilishi masalalariga e`tibor kuchaydi. Shu bilan birga endilikda avtomobil transportida ham xususiylashtirish, kichik va o`rta biznesni rivojlantirish davom etmoqda. Transport vositalari-avtobuslar, yuk va yengil mashinalarga ega bo`lgan jamoa hamda xususiy xo`jaliklar ko`paymoqda, ularning yo`lovchi va yuk tashishda salmog`i asta-sekinlik bilan o`sib bormoqda. Mamlakat avtotransportining moddiy-texnik ba`zasi mustahkam-lanmoqda. Avtotransport parki xorijiy mamlakatlar (Germaniya, Janubiy Koreya)dan keltirilgan va vatanimizda ishlab chiqarilayotgan avtobuslar, yengil mashinalar 94,74,8 0,4 0,1 Avtomobi l transporti Shahar el ek tr transporti Tem ir yo'l transportu H av o tr anspor ti

hisobiga tobora yangilanib bormoqda. Avtoxo`jaliklar, yo`l qurilishi xo`jaliklari zamonaviy texnikalar bilan ta`minlanmoqda. O`zbekiston avtomobil transportida qo`shni uzoq xorijiy davlatlar bilan bog`lanish istiqboli ochilmoqda. Mamlakatimiz O`rta Osiyo davlatlarining barchasi bilan xalqaro ahamiyatga molik bo`lgan yirik avtomagistrallar qurishda tashabbuskor bo`lib chiqmoqda yoki bevosita qatnashmoqda. Jumladan, u Xitoyga (va Tinch okeani mintaqasiga) chiqish imkoniyatini beruvchi "Andijon-O`sh- Ergashtom-Qashqar" avtomobil yo`li hamda Hind okeaniga chiqishga imkon beradigan "Termiz -Hirot-Karachi" avtomobil yo`li qurilishida va shu yo`nalishda mavjud bo`lgan yo`llarni qayta ta`mirlashda o`z ulushini qo`shish bilan qatnashmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ta`kidlaganidek, "O`zbekiston Xitoy va Pokistonga olib boradigan Andijon-O`sh-Ergashtom-Qashqar, shuningdek, Buxoro-Seraxs-Mashhad-Tehron va Termiz-Hirot-Qandaxor-Karochi avtomobil yo`llarini qurish va qayta ta`mirlash ishlariga hissa qo`shgan holda qatnashishdan ham manfaatdor". 1 jadval. Transport turlari bo`yicha yo`lovchi tashish va yo`lovchi aylanmasi dinamikasi. Transport turlari hajmi O`tgan yilga nisbatan foizda 2003 2004 2003 2004 Yo`lovchi tashish , mln kishi 3351,5 3479,2 98,6 103,9 Temir yo`l transportida 15,3 15,3 102,5 100,5 Avtomobil transportida 3121,0 3294,1 100,1 105,6 Shahar elektr transportida 214,4 168,9 80,8 78,1 Havo transportida 0,8 0,9 96,3 107,0 Yo`lovchi aylanmasi, mlrd. yo`lovchi-km 36218,6 40119,6 109,3 110,7 Temir yo`l transportida 2065,0 2029,0 102,3 100,9 Avtomobil transportida 28949,1 32534,6 112,7 112,1 Shahar elektr transportida 1248,0 1007,4 82,0 80,7 Havo transportida 3956,5 4548,7 101,1 114,9 1 Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T., O'zbekiston, 1997. 274-275 b.

Keyingi 4-5 yilda yo`lovchi va yuk tashish sohasida xususiy sektorning roli ortib bormoqda. Bugungi kunda Respublikada 25 mingdan oshiq xususiy yuk avtomobillari, 5 mingdan oshiq avtobuslar va 80 mingdan ortiq yengil avtomobillar hisobga olingan. Agar kuniga avtotransportda 8 mln. dan oshiq yo`lovchi tashilsa, shundan 25-30 foizi xususiy avtomobilchilar tomonidan amalga oshiriladi. Shahar yo`lovchilar tashish transporti. O`zbekiston transport tizimida shahar yo`lovchi transport xizmati alohida o`rin tutadi. Respublika shaharlarida aholini belgilangan marshrutlarda tashiydigan jamoat transporti-abtobus, tramvay, trolleybus, yer osti transporti (metropoliten), yengil avtomobil transporti (taksi) xizmat ko`rsatadi. O`zbekistonda XX asr boshlariga qadar ot-ulov asosiy transport vositasi bo`lgan. 1901 yilda Toshkentda konka –tor temir yo`l izida otlar sudraydigan bir vagonli dastlabki shahar transporti, 1912 yilda 1-tramvay ishga tushirildi. 1926 yili respublikada muntazam avtobuslar yordamida yo`lovchilar tashish boshlangan edi (dastlabki shaharlararo avtobuslar qatnovi 1906 yilda Farg`ona- Marg`ilon marshrutida yo`lga qo`yilgan edi). Ana shundan beri yo`lovchilar tashuvchi avtobuslar ham son, ham sifat jihatidan juda o`sib ketdi. O`zbekistonning qator shaharlarida, jumladan Toshkent (1947), Samarqand (1967), Olmaliq (1968), Farg`ona (1970), Andijon (1971), Namangan (1973), Buxoro (1987), Nukusda (1992) trolleybuslar qatnab turibdi. Umuman olganda respublikamiz poytaxti-Toshkent shahrida shahar yo`lovchi transport tizimi yaxshi rivojlangan. Poytaxtda “Toshshaharyo`lovchitrans” Davlat uyushmasiga qarashli 11 ta avtobus parki, 2 ta tramvay va 3 ta trolleybus deposi, 5 ta taksopark mavjud. 1977 yil Toshkentda metro qurilib ishga tushurildi. Hozirda metropolitenning 3 ta yo`nalishi (Chilonzor, O`zbekiston, Yunusobod) va 29 stansiyasi mavjud. Shahar bo`yicha sutkasiga qariyb 3 mln yo`lovchi tashilmoqda. 3. Havo transporti

O`zbekiston jahondagi ko`p mamlakatlarning poytaxtlari, yirik shaharlari va sanoat markazlari bilan havo yo`llari orqali bog`langan. Respublika havo transporti-fuqaro aviatsiyasi tarixi 1920 yillardan boshlangan. 1924 yil 20 mayda uzunligi 800 km bo`lgan Toshkent-Avliyoota (Jambul)-Pishpek (Bishkek)-Olmaota marshrutida dastlabki yo`lovchilar tashish reysi amalga oshirilgan edi. O`sha yilda suningdek, uzunligi 450 km bo`lgan Kogon-Oqto`qay-Darg`onota-Xiva hamda Buxoro-Termiz-Dushanbe havo yo`llari ochildi. 1924 yil havo transportida jami 1000 yo`lovchi, 200 kg pochta jo`natmalari, 5 tonna yuk tashildi. 1930 yildan Toshkent-Moskva yo`nalishida samolyotlar muntazam qatnay boshladi. Ayni paytda aeroportlar qurish ham boshlab yuborildi. Chunonchi, 1932 yil Toshkentda, 1939 yil Nukus va Urganchda, 1940 yil Termizda, 1941 yil Namanganda aeroportlar qurib ishga tushirildi. II Jahon urushidan keyingi yillarda fuqaro aviatsiya tarixi yo`lovchilar va yuk tashish bilan birga qishloq xo`jaligi ishlarida ya`ni, dalalarga mineral o`g`itlar va zararkunanda hasharotlarga qarshi zaharli preparatlar sepishda hamda g`o`zani defoliatsiya qilish islarida keng ko`lamda foydalanildi. Qo`qon (1947), Samarqand (1948), Qarshi (1955), Buxoro (1963) va Sirg`ali (Toshkent sh, 1961) yangi aeroportlar qurildi. 1974 yilda IL-62, 1977 yildan TU- 154 samolyotlari, 1982 yil dekabrdan IL-86 aerobuslari respublika havo yo`llarida ucha boshladi. O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin 1992 yilda “O`zbekiston havo yo`llari” milliy aviakompaniyasi tashkil etildi. Respublikaning ayniqsa xorijiy mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy, turistik aloqalarini yo`lga qo`yishda mamlakatning o`z havo transporti muhim rol o`ynaydi. “O`zbekiston havo yo`llari” milliy aviakompaniyasi xilma-xil tipdagi havo transporti vositalariga ega. Jumladan, unda qishloq xo`jalik ishlariga mo`ljallangan "AN-2", mahalliy yo`llarda qatnaydigan "AN-24", "YAK-40", xalqaro yo`llarda qatnaydigan "IL-76", "IL-62", "IL-86", "TU-154", "A-310", Boing kabi samolyotlar bor. Vertolyot parkida esa "MI-2", "MI-8", "KA-26" kabi mashinalar bo`lib, ulardan mamlakat muassasalari, meteorologiya, geologiya-qidiruv ishlarida keng foydalaniladi.

“O`zbekiston havo yo`llari” milliy aviakompaniyasi tarkibida 12 ta zamonavuy aerovokzal (Toshkent, Samarqand, Buxoro, Nukus, Termiz, Andijon, Namangan, Navoiy, Urganch, Farg`ona, Qarshi, Qo`qon shaharlarida) bor. Zarafshon, Uchquduq, Sirg`ali, Shahrisabz, Sariosiyo, Qo`ng`irot, To`rtko`l, Mo`ynoq shaharlaridagi aeroportlar viloyat markazidagi aeroportga qaraydi, YAK- 40 va AN-24 samolyotlarini qabul qilishga moslashtirilgan. Toshkent, Samarqand va Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Hozirda havo transporti jami yuk va yo`lovchi tashish hajmida salmoqli ulushga ega bo`lmasada (21-22-jadvallarga qarang), shoshilinch, qimmatbaho va tez ayniydigan yuklarni tashishda, yo`lovchilarga tez va sifatli xizmat ko`rsatishda katta rol o`ynamoqda. “O`zbekiston havo yo`llari” milliy aviakompaniyasi MDHning deyarli barcha yirik shaharlari va 20 dan ortiq xorijiy davlatlar (Buyuk Britaniya, AQSH, Germaniya, Niderlandiya, Isroil, Hindiston, Turkiya, BAA, Saudiya Arabistoni, Janubiy Koreya, Xitoy, Malayziya, Tailand va b.) bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`lanmoqda. Birgina 2007 yilda Toshkentdan Qohira (Misr), Milan (Italiya) va Sochi (Rossiya) shaharlariga yangi aviareyslar ochildi. Bugungi kunda jami 60 dan ortiq marshrut yo`lga qo`yilgan. Hozirda kompaniyada 350 dan ortiq samolyot mavjud bo`lib, “Boing”, A-310 kabi eng zamonaviy samolyotlar bilan birga IL-86, IL-76, TU-154, RJ-85 samolyotlari xizmat ko`rsatyapti. Keyingi 6-7 yilda fuqaro aviatsiyasining infratuzilmasini takomillashtirish maqsadida jami 1 mlrd 200 mln AQSH dollariga yaqin investitsiya amalga oshirildi. Bu mablag`lar yangi texnika sotib olish, uchish jarayonlarini boshqarishni zamonaviylashtirish, xalqaro yo`lovchi terminallarini qurish va ta`mirlash, uchish-qo`nish liniyalarini, vokzallarni ta`mirlash kabilarga ishlatildi. 1. O`zbekiston transportining boshqa turlariga ta`rif. Suv transporti. U rayonlararo va xalqaro ahamiyatga ega bo`lib, xalq xo`jaligi yuklarini tashish hamda Turkmaniston, Tojikiston, Afg`oniston davlatlari bilan iqtisodiy aloqalar uchun xizmat qiladi.

Respublika suv transporti salohiyatida Amudaryoning ulushi katta. Shu bois, birinchi marta 1950 yil Amudaryoning o`rta oqimida Surxondaryo viloyati hududida Termiz daryo porti tashkil etilgan. 1952 yilda esa Xo`jaylida kema ta`mirlash zavodi qurilgan. Amudaryoning quyi qismida daryo sohillarida turli yillarda Sharlavuq, To`rtko`l, Beruniy, Qoratov, Xo`jayli bandargoh (pristan)lari qurilgan. Istiqlol sharofati bilan 1994 yildan boshlab mamlakat suv transporti xizmatini yaxshlash maqsadida bir qator tashkiliy ishlar amalga oshirila boshlandi. Jumladan, O`rta Osiyo paroxodchiligining O`zbekistondagi bo`limlari negizida "Termiz daryo porti", "Xorazm daryo porti", "Qoraqalpog`iston daryo porti" ishlab chiqarish birlashmalari tashkil etildi (1995). "O`zavtotrans" korporatsiyasi huzurida daryo floti ishini muvofiqlashtirish bo`yicha (Toshkentda) bosh boshqarma tuzilgan bo`lib, u mamlakat suv transportiga umumiy rahbarlik qiladi. Uning tarkibiga Termiz daryo porti, Sharlavuq, To`rtko`l, Beruniy, Qoratov, Xo`jayli bandargohlari, Amudaryo orqali To`rtko`l-Xonqa, Chalish-Beruniy suzma ko`prik (parom)lari, Xo`jayli kema ta`mirlash zavodi ishlab turibdi. Termiz daryo porti yiliga 2,5 mln t yukni qabul qilish-jo`natish quvvatiga ega, Afg`onistonning Hayraton bandargohi orqali eksport-import yuklarini yetkazib berishda xalqaro ahamiyatga molik. Respublikada suv yo`llarining umumiy uzunligi 1000 km ga yaqin. Xalq xo`jaligi yuklari asosan Termiz-Hayraton, Sharlavuq-To`rtko`l, Xo`jayli-To`rtko`l, Xo`jayli-Beruniy, Qoratov-Taxiatosh yo`nalishlarida tashiladi. O`zbekistonning barcha port va bandargohlari temir yo`llar bilan bog`langan. Quvur transporti tez rivojlanib bormoqda. Mamlakat neft hamda gaz sanoatining rivojlanishi, aholini ichimlik suvi bilan to`la ta`minlash bo`yicha katta istiqbolga ega. Tarixga nazar tashlasak, O`zbekistonda birinchi neft quvuri 1908 yilda ishga tushganini ko`ramiz. O`sha yili Chimyon neft konidan Oltiariq neftni qayta ishlash zavodiga 20 km. lik quvur tortilgan edi. Keyinchalik mamlakatda yangi-yangi neft va gaz konlarining topilishi quvur transporti rivojlanishiga asos

bo`la boshladi. Endilikda birgina Farg`ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlariga neft konlaridan jami 228,5 km. lik quvurlar o`tkazilgan. Shuningdek, turli yillarda Surxondaryo (1947 yil Lalmikor-Qumqo`rg`on va 1969 yil Amudaryo-Amu Zang), Qashqadaryo (1977 yil G`arbiy Toshloq- Qashqadaryo stansiyasi va 72 km li Shimoliy O`rtabuloq-Oltingugurt zavodi) va Buxoro (1994 yil 100 km li Ko`kdumaloq-Qorovulbozor) viloyatlarida ham neft quvurlari qurilgan. O`tgan asrning II yarmidan boshlab respublikada gaz sanoatining rivojlanishi gaz quvurlari geografiyasini juda kengaytirib, uning xalqaro ahamiyatini oshirib yubordi. O`zbekistonda gaz quvurlari qurish 1958 yilda boshlangan. 1960 yillarning boshigacha "Asaka-Andijon", "Xo`jaobod-Farg`ona", "Shimoliy So`x-Qo`qon", "Gazli-Kogon" gaz quvurlari qurilgan. Shu bilan birga ushbu davrda mamlakatimiz hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan "Jarqoq- Buxoro-Samarqand-Toshkent" gaz quvuri ham ishga tushgan. Keyinchalik g`oyat qisqa muddatlarda Buxoro-Ural (1,2,3-navbatlari), O`rta Osiyo-Markaz, Buxoro-Toshkent-Frunze (Bishkek) –Olmaota gaz quvurlari qurib foydalanishga topshirildi. Ana shu quvurlar orqali xalqimizning milliy boyligi xo`jasizlarcha tashib ketilgan. Mustaqillikka erishishimiz bilan ushbu boyliklarga bo`lgan munosabat tubdan o`zgardi. Endilikda respublikadagi gaz uzatish bo`linmalari 7 magistral gaz quvuri tarmog`iga (Buxoro-Gazli-Toshkent, 522 km; Muborak-Navoiy, 112 km; Sho`rtan-ToshIES, 602 km; Kalif-Dushanbe, 408 km; Buxoro-Ural, 489 km; O`rta Osiyo-Markaz, 369 km) ega. Diametri 720-1220 mm li magistral gaz quvurlarining umumiy uzunligi 12,6 ming km bo`lib, uning to`la quvvat bilan ishlashi uchun 25 ta kompressor stansiyasi xizmat ko`rsatadi. Bugungi kunda quvur transporti orqali Qozog`istonning janubiy viloyatlari, Qirg`iziston va Tojikiston O`zbekiston tabiiy gazi bilan ta`minlanadi. Aholini, ayniqsa shahar aholisini chuchuk suv bilan ta`minlashda ham quvur transportining ahamiyati ortib bormoqda. Jumladan, 1993 yilda Buxoro va Navoiy

shaharlarini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash maqsadida Damxo`ja-Buxoro suv quvuri ishga tushdi. Umuman, quvur transporti mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotida muhim omil bo`lib, u sanoat korxonalari va xo`jaliklarni, aholi manzilgohlari va shaharlarni tabiiy gaz va chuchuk suv bilan ta`minlashda katta ahamiyatga ega. Quvur transportining rivojlantirilishi va uning xalq xo`jaligida mavqeining oshirilishi ishlab chiqarishda mehnat unumdorligi oshishiga, mahsulot tannarxi pasayishiga, atrof-muhitning ekologik jihatdan toza bo`lishiga olib keladi. O`zbekiston transport tizimi nafaqat milliy xo`jalik rivojlanishida, balki mintaqaviy va xalqaro savdo iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda, mintaqaviy integratsion aloqalarni chuqurlashtirishda muhim omil bo`lib hisohlanadi. Xususan, Buyuk ipak yo`lini tiklash va undan samarali foydalanish maqsadida qabul qilingan TRASEKA dasturi doirasida mamlakatimizning tutgan o`rni yuqori. TRASEKA Yevropani Markaziy Osiyoga Kavkaz orqali bog`lovchi transport karidori bo`lib, 1993 yil mayda Bryusselda Yevropa Komissiyasining tashabbusi bilan qabul qilingan. Bu dasturda asosan Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Qozog`iston, Qirg`iziston, Turkmaniston, Tojikiston, O`zbekiston qatnashmoqda. 1998 yildan bu dastur faoliyatida Bolgariya, Moldova, Ruminiya, Turkiya va Ukraina ishtirok etmoqda. TRASEKA asosan tegishli yo`nalishlarda temir yo`l transporti xizmatini yo`lga qo`yishni maqsad qilsada, avtomobil va suv transporti tizimini takomillashtirish ham dastur tarkibiga kiritilgan. Hozirda TRASEKA yo`nalishida transport tizimidan 50 dan ortiq davlat foydalanmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994. 8. Axmedov E.A. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 9. Axmedov E.A., Boltayev M.J. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 2000. 10. Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O`zbekiston. T., 2001. 11. Axmedov E.A., Saydaminova Z. O`zbekiston Respublikasi. Qisqacha ma`lumotnoma. Toshkent, O`zbekiston, 1995. 12. Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O`qituvchi, 1996. 13. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O`qituvchi, 2001. 14. Ro`ziyev A.R., Abirqulov Q.N. O`zbekiston iqtisodiy geografiyasi. -T.: "Sharq", 2002. 15. Soliyev A.S., Axmedov E.A. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. -T.: Universitet, 2003.

Похожие

Transport geografiyasi

Jahon transport geografiyasi

Transport geografiyasi 2

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi

O`zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi