Jahon transport geografiyasi - География - Рефераты

Jahon transport geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Jahon transport geografiyasi Reja: 1. Jahon transport geografiyasi 2. FTI-transport yo`llari 3. Jahon quruqlik transporti.

Jahon xalq xo`jaligini transportsiz tasavvur etib bo`lmaydi.Transport moddiy ishlab chiqarishning 3- tarmog`i hisoblanadi, u barcha tarmoqlarning rivojlanishda yetakchi asosiy o`rin tutadi. Transport: -sanoat bilan qishloq xo`jalik orasidagi; -qayta ishlovchi bilan undiruvchi sanoat orasidagi; -ishlab chiqarish bilan xom-ashyo orasidagi; -ishlab chiqarish bilan iste`molchi orasidagi; -jahon mamlakatlari bilan turli regionlar orasidagi mahsulot va xom-ashyo almashinishini; -jahon mamlakatlarida xalqaro tashqi savdo bilan ichki savdoni ta`minlaydi. -yangi teritoriyalarni o`zlashtirish,mineral resurslardan to`liq foydalanish (ayniqsa,foydali qazilmalardan,o`rmon,yer) uchun albatta transport yo`llari o`tkaziladi (masalan: Transamazoniya,BAM); -transport geografik mehnat taqsimotini asosini tashkil etadi. Transport xalq xo`jaligiga xizmat qilish bilan birga ko`p miqdorda elektr energiya,yoqilg`i,metall,yog`och,qurilish materiallari,sanoat mahsulotlari va malakali mehnat resurslarini talab etadi. Barcha yo`llar (temir yo`l,avtoyo`l,suv,havo,quvur,elektron), transport korxonalari va transport vositalari birgalikda jahon transport sistemasini tashkil etadi.Jahon transport tizimida 100mln.dan ortiq kishi band.Bu Ukraina aholisiga nisbatan 2 marta,Portugaliya aholisidan 10 marta ko`p.Jahondagi butun transport yo`llarining umumiy uzunligi 32 mln.km dan oshadi. Har yili jahon transportining barcha turlarida 100 mlrd.t.dan ortiq yuk va 1trln.ga yaqin yo`lovchi tashiladi.Bu yuk va yo`lovchilarni tashishda 200000 lokomativ va millionlab vagonlar,500mln.ga yaqin avtomobillar,80000 kema,10000dan ortiq samolyotlar qatnashadi. FTI transportning ayrim turlari o`rtasidagi “mehnat taqsimotida” katta o`zgarishlarga olib keldi.Masalan:dengiz transportini neft va neft mahsulotlarini tashishi (ilgari odam tashigan).

FTI-transport yo`llari va turlarini yuk ko`tarish va o`tkazish imkoniyatlarini oshirdi. -butunlay yangi transport vositalarini yuzaga keltirdi (Internet). -yuk sig`dirish,tashish imkoniyatlari va harakat tezligini oshirdi. Bular ayniqsa,temir yo`llarning elektrlashtirilishida,magnit maydon ustida yuruvchi tezyurar poezdlarda (Yaponiyada soatiga 550km tezlikda yuruvchi poezd sinovdan o`tdi) elektromobillar,gaz balonli va dizelli dvigatelli texnikalarga qiziqish oshganligida,atom kemalarda keng fziyuajli aerobuslarda kuchli sezilmoqda. Har xil transportni rivojlantirishga yuklarni konteynerlarda tashish,transportdagi mehnat unumdorligini 8-10 marta oshirib yubordi. Dunyodagi yuk va yo`lovchi tashish geografik jihatdan juda notekis taqsimlangan.Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar transporti,texnika darajasining yuqoriligi va transport tarmoqlarining o`zaro yuksak aloqadorligi bilan ajralib turadi. Jahon transport tarmoqlari va jahondagi yuk va yo`lovchi tashishning 75-80% shu mamlakatlarga to`g`ri keladi.Rivojlangan mamlakatlarning transport tarmoqlari bilan ta`minlanganlik darajasi,ularning zichligi, aholining transportdan foydalanish darajasi ham eng yuqori.Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko`pchiligida transport qishloq xo`jaligi kabi ekonomikaning qoloq tarmog`idir. Transport sistemasining shakllanmaganligi ularning rivojlanishiga,tabiiy resurslarning o`zlashtirilishiga,xalqaro savdo va iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga to`sqinlik qiladi.Shuningdek,mazkur mamlakatlarda 1yoki 2xil transportning ustun turishi harakterli. Masalan: Hindiston,Pokiston,Braziliya,Argentinada temir yo`l,Yaqin va O`rta Sharqda quvur transporti,Tropik Afrikada daryo transporti. Lekin temir yo`lda eski paravozlarni daryolarda eski kemalarni saqlanib qolganligi taraqqiyotga kuchli ta`sir qiladi.Ko`p mamlakatlarda yuk tashishda ot,tuya,eshak,fil,lama,buyvollardan foydalaniladi.Jahon transport sistemasining regional qismlari: MDH, Shimoliy Amerika,Horijiy Yevropa,Yaponiya,Lotin

Amerikasi,Janubiy Osiyo.Transportning ish haqi uning yuk oborotiga qarab belgilanadi.Yuk oboroti t.-km hisobida o`lchanadi.Yuk oboroti ma`lum vaqtda ma`lum masofaga tashilgan yuk miqdoridir. Jahon quruqlik transporti. Jahonda temir yo`lga dastlab 1825 yili Angliyada asos solingan.Temir yo`lga Rossiyada 1837 yil,O`zbekistonda esa 1890 yil asos solingan.Temir yo`l qurish 1970 yillargacha jahonda juda tez o`sdi.Hozirda temir yo`lni yuk va yo`lovchi tashishdagi salmog`i kamaygan bo`lsa-da, u quruqlik transportining muhim tarmog`idir.Jahon temir yo`l turi XX asrning boshida asosan shakllangan bo`lib,hozirda uning umumiy uzunligi 1,3mln.km atrofida (1250ming km). Temir yo`l transporti iqlimiy sharoitlar va yil fasllari qanday bo`lishiga qaramay hamma vaqt ishlayveradi.Uning tezligi katta,ayniqsa yuk tashish tannarxi past.Temir yo`llarning elektrlashtirilishi,poezdlarning qatnov tezligi,og`irligi,temir yo`llarning yuk o`tkazish qobiliyati,ya`ni ularning ish unumini,ekologik muammoni oshiradi. Elektrlashtirilgan temir yo`llarning uzunligi jihatdan jahondagi yetakchi davlatlar: 1.AQSH 4. Fransiya 2.Rossiya 5. Italiya 3. Germaniya Temir yo`llar maydoni yirik mamlakatlarda boshqa transport turlariga qaraganda katta iqtisodiy foyda keltiradi.FTI sababli poezdlarning qatnov tezligi Fransiya va Yaponiyada.Fransiyada 1955 yil soatiga (331km),1981 yil 380km.1990 yil atrofida 515km tezlikda yuradi.Parij-Bordo 350km.s. Jahonda tashiladigan jami yukning 16%i,yo`lovchining 11%i temir yo`l transportida tashiladi.Lekin ayrim davlatlarda bu ko`rsatkich boshqacharoq.Masalan:Rossiyada jami tashiladigan yukning 55%i,AQSHda 30,3%i,Fransiyada 10,6%i,Yaponiyada 0,2%i temir yo`llarida tashiladi.Jami

yo`lovchining esa Rossiyada 33,2%i, Yaponiyada 33,9%i,Fransiyada 9%i,AQSHda 0,2%i temir yo`llarda tashiladi. Temir yo`llarda yuk tashish tannarxi bir xil emas.Agar temir yo`llar tekislikdan o`tgan bo`lsa,yuklar ko`p va uzoq masofaga tashilsa va temir yo`llar elektrlashtirilgan bo`lsa bunday yo`llarda yuk tashish tannarxi arzonga tushadi.Aksincha elektrlashtirilmagan,relefi murakkab va oz yuk qisqa masofaga tashilsa,tannarxi yuqori bo`ladi. Temir yo`llar bir yo`lli va ikki yo`lli,bir izli va ikki izli bo`ladi.Masalan:O`zbekiston temir yo`llarining barchasi bir yo`lli. YAponiyada bir izli temir yo`llar ko`p. Temir yo`llar: iqtisodiy,turistik,siyosiy va harbiy strategik ahamiyatga ega. Temir yo`l paromlari va tonellari temir yo`llarda yuk va yo`lovchi tashishni bir necha marta tezlashtiradi, vaqt,yoqig`i va ehtiyot qismlarni tejaydi.Masalan: Boku- Krasnovodsk. Harbiy - Gruzin yo`li.Jahonda 140 mamlakatda temir yo`li bo`lsa- da,ularning ichida “birinchi oltilik” davlatlari hissasiga temir yo`llar umumiy uzunligining yarmi to`g`ri keladi.Ular: AQSH (265000km),MDH (145000km), Kanada,Hindiston, Xitoy, Avstraliya. Temir yo`l tarmoqlarining zichligi (100km 2 joyga 10km) bo`yicha Horijiy Evropa davlatlari ajralib turadi.Ayni vaqtda temir yo`l tarmoqlari juda siyrak yoki mutlaqo yo`q (30davlat asosan Yaqin Sharq va G`arbiy Afrikada) davlatlar ham mavjud. Temir yo`l tarmoqlarining zichligiga ko`ra jahonda Germaniya,Shveysariya,Chexiya ajralib turadi.AQSH va Buyuk Britaniyada temir yo`llar qisqarmoqda. Avtomobil transporti-XX asr transporti hisoblanadi.Bu transport istalgan tomonga bora oladigan eng qulay transportdir.U yuklarni yo`lda tushirib ortmay bevosita iste`molchiga to`g`ri etkazib bera oladi. Avtomobil transporti sanoat va qishloq xo`jalik korxonalarini magistral transport bilan bog`laydi.Shahar atrofida va qisqa masofaga yuk tashishda eng

afzal transport hisoblanadi.Shuningdek tog` oldi va tog`li rayonlar uchun katta ahamiyatga ega. Avtomobil yo`llarining uzunligi tobora ortib bormoqda va hozirda 25 mln.km ga yaqinlashdi.Uning taxminan yarmi 5 mamlakat: AQSH, MDH, Hind, Xitoy, Yaponiyaga to`g`ri keladi.Avtoyo`llar texnik holati,mavqei avtomobil qatnoviga iqtisodiy,siyosiy va harbiy ahamiyatga ko`ra dunyo ahamiyatiga molik,davlat ahamiyatiga, viloyat (shtat,prov.) ahamiyatiga,rayon va mahalliy ahamiyatga ega yo`llarga bo`linadi.Temir-beton,asfalt,tosh,grunt yo`llar. Avtomobillashtirish AQSHda yuksak darajaga etgan bu mamlakatda har 1000 kishiga 600 avtomobil to`g`ri keladi.Horijiy Yevropa davlatlarida esa 1000 kishiga 300-400 avtomobil to`g`ri keladi.Avtoyo`llarning uzunligi MDHda 1346000km bo`lib,shundan 927000km qattiq qoplamalidir. Jahon avtoparklarining 50%i AQSH hissasiga to`g`ri keladi.Shuningdek AQSHda barcha yukning 25,4% yo`lovchilarning 88,2%i avtotransportda tashiladi.AQSH avtomobil ishlab chiqarish bo`yicha dunyoda 2-o`rinda,import bo`yicha 1-o`rinda turadi. Jahon avtoyo`llari,avtoparklar va avtotransportda yuk tashishning 90%i rivojlangan davlatlarga to`g`ri keladi.Ya`ni jahonda tashiladigan jami yukning 8%i,yo`lovchining 80%i avtotransportda tashiladi.Lekin bu ko`rsatkich turli davlatlarda turlicha.Masalan: tashiladigan jami yukning AQSHda 25,4%i, Fransiyada 21,2%i, Yaponiyada 7,4%i, Rossiyada 1,5%i, yo`lovchining esa AQSHda 88,2%i, Fransiyada 84,2%i, Yaponiyada 56,9%i, Rossiyada 33%i avtotransportga to`g`ri keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O`z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O`zb. T. 1965.

8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma`lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II 11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O`zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor.

Похожие

Transport geografiyasi

Transport geografiyasi 2

Jahon tabiiy geografiyasi

Jahon xo’jaligi geografiyasi

O'zbeksiton Respublikasi transport geografiyasi