Табиат компонентларини экологик хавфни вужудга келтирувчи ички ва ташки омил сифатида белгилаш - География - Рефераты

Табиат компонентларини экологик хавфни вужудга келтирувчи ички ва ташки омил сифатида белгилаш

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

730.4208984375 KB

Табиат компонентларини экологик ҳавфни вужудга келтирувчи ички ва ташқи омил сифатида белгилаш Бугунги кунга келиб кўплаб тадқиқотларда табиат компонентларини турли жараёнларнинг юзага келишида ички ва ташқи омил сифатида белгилаш кўзга ташланади. Бу эса кўпчиликда табиат компонентларини экологик ҳавфни вужудга келтирувчи ички ва ташқи омил сифатида қачон ҳамда қандай ҳолатларда белгиланиши мумкин, деган саволларни келтириб чиқаради. Бу муаммо кўплаб географ олимларнинг ишларида кузатилади (Гродзинский, 1987; Преображенский, 1986). Т.Тилляев (2004) экологик ҳавфни ички омиллар таъсирида ҳам юзага келшига эътибор бермасада, ташқи омиллар мавжудлигини илмий мақолаларида таъкидлаб ўтади. Фалсафада эса ташқи омиллар Ер планетасидан ташқаридаги фаолиятларни англатади (Нигматов, 2004). Биз экологик ҳавфни келтириб чиқарувчи ички ва ташқи омилларни табиий географик жихатдан таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Чунки, экологик ҳавфни вужудга келтирувчи ички ва ташқи омиллар тадқиқот объектининг худудий хусусиятларига, яъни кўзда тутилаётган худуднинг катта - кичиклигига боғлиқ. Қуйида экологик ҳавфни вужудга келтирувчи омиллар сифатида табиат компонентларини қараб чиқамиз. Жой рельефи нинг ҳолати ҳавфли вазиятларни юзага келишида фаол иштирок этади. Масалан, рельефда нишабликнинг катталиги сурилмаларни хосил бўлишига олиб келади ва ҳавфли вазиятларни юзага келтиради. Бу эса айни вақтда ҳам ички ҳам ташқи ҳавф туғдирувчи омил бўлиши мумкин. Ландшафтлар компонентларининг аҳамияти тўғрисида фикр юритилганда А.А. Крауклис (1979) тоғ жинслари ва рельефни суст ёки фаолиятсиз компонентлар деб ҳисоблайди. Бу эса, бизнинг назаримизда, рельефни ўзгармас, яъни бутунлай ички омил сифатида қараш имконини беради. Инсон табиатнинг энг ҳавфли унсури. Инсон фаолияти юқоридаги ҳолатларнинг барчасига бевосита таъсир этади ва у ҳам ички ҳам ташқи омил сифатида қаралади. Масалан, Ш.С. Зокиров ландшафтлар шаклланиши тўғрисида фикр юритар экан “...Бунда инсон таъсирига табиий жараён ҳамда ташқаридан

таъсир этадиган омил деб қаралмоғи лозим 1 ”- деб ҳисоблайди. Биз, муайян ланшафт, геотизим ёки худуд учун табиат компонентлари бутунлай ташқи омил саналмайди ва табиат компонентларига шартли равишда ташқи омил сифатида қараш зарур, деб ҳисоблаймиз (1 - сҳема ). Масалан, инсон фаолияти кузатилмайдиган чўл ландшафти учун инсон ташқи омил ва инсон фаолияти кузатиладиган ландшафтларда ички омил сифатида қаралиши мумкин. Кўпчилик ҳолларда тадқиқотчилар инсон ҳам табиатнинг бир компоненти эканлигини инкор этмасаларда, айни вақтда уни антропоген ташқи омил сифатида қарайдилар. Оқмас кўл ландшафти тадқиқот объекти сифатида қаралса, кўл сув сатҳининг пасайиши шу ландшафтнинг бошқа компонентлари учун ҳавф туғдиради ва сув ички ҳавф солувчи омил ҳисобланади. Агар худудга сув оқиб кирса ёки ундан оқиб ўтса сув ташқи омил сифатида қаралади. Шу жихатдан сув ҳам ички ҳам ташқи омил ҳисобланади. 1 – схема. Табиат компонентларининг экологик ҳавфни вужудга келтирувчи омил сифатида Тупроқ ва ўсимлик олами деярли барқарор ҳисобланади. А.А. Крауклис (1979) фикрича , биота ландшафтнинг энг асосий ички омилидир. Тупроқ шўрланиши ички ҳавф содир қилувчи омил бўлиши мумкин. Аммо, шамол таъсирида шўрланган тупроқ заррачаларини кетирилиб ётқизилиши, бегона ўсимликлар уруғларининг билвосита ташилиши эвазига вужудга келадиган ҳавф кабилар эса бу ҳолатни инкор қилади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда ландшафтнинг 1 Зокиров Ш.С. Антропоген ва амалий ландшафтшунослик. Т.: “Университет” нашриёти, 1998. - 14 б.

тупроқ ва ўсимлик компоненти асосан ички ва билвосита ташқи омил ҳамдир (1 - сҳема ). Чигирткаларнинг ҳужуми ташқи ҳавф солувчи омил бўлса, ёпиқ экотизимлардаги ҳайвонот турларнинг ёппасига қирилиб кетиши ҳайвонот оламига ички ҳавф солувчи омил сифтиди қараш имконини беради. Бу ҳолат ҳайвонот оламини ҳам ички ва ташқи ҳавф туғдирувчи омил эканлигини кўрсатади. Иқлим элементлари (шамол, ёғингарчилик ва ҳ.к.) микро- ва макро- иқлимнинг мавжудлиги нуқтаи назаридан ички ва ташқи ҳавф вужудга келтирувчи омил эканлигидан далолатдир. Кучли шамоллар қумли чангларни олиб келиб ётқизиши орқали унумдор тупроқ қатламига ҳавф солади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, табиат компонентларини географик ва экологик ҳавфсизлик нуқтаи назардан ташқи ёки ички омил сифатида белгилаш биринчидан - тадқиқот объекти ёки ландшафтнинг катта – кичиклигига, иккинчидан - жойнинг географик ўрни ва табиий географик жараёнларга бевосита боғлиқ.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Гродзинский М.Д. Устойчивость геосистем: теоретический под х од к анализу и методу количественной оценки. Изд. АН. серия географ, N 6, 1987. 2. Преображенский В.С. Поиск в географии. М., 1986. 3. Нигматов А.Н. Ўзбекистон Республикасининг экология ҳуқуқи. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2004.-15 б 4. Тилляев Т . «Охрана природы или экологическая безопасность?. http:// armon.freenet.uz/rus/bulletin/4/01.html . 5. Крауклис А.А. Проблем ы экспериментального ландшафтоведения. Новосибирск, 1979.

Похожие

Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик

Хоразм вилояти тукайлари экологик хавфсизлигини даврийлик жихатдан бахолаш

Xorazm viloyat sanoat korxonalarining ekologik vaziyatga va aholi salomatligiga ta'sirini baholash

Осиёнинг табиат зоналари ( Экваториал минтака табиат зоналари, Субэкваториал минтака табиат зоналари)

Европанинг иқлими ва ички сувлари