Амалий ландшафтшуносликнинг вужудга келиши ва ривожланиши - География - Рефераты

Амалий ландшафтшуносликнинг вужудга келиши ва ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

A малий ландшафтшуносликнинг вужудга келиши ва ривожланиши Режа : 1 . Амалий ландшафтшуносликнинг мақсади ва вазифалари 2 . Амалий ландшаф ш уносликнииг тадқиқот босқичлари 3 . Ландшафтларни баҳолаш

Амалий ландшафтшуносликнинг туб моҳияти ҳалк ҳўжалигининг турли хил амалий мақсадларини ҳал этишда ландшафт ҳақидаги таълимотнинг наза-рий тамойиллари ва усулларидан фойдаланиш ва тадбиқ этишдан иборатдир. Ландшафтшуносликнинг амалий жиҳатларидан бири, асосан халк ҳўжалигининг у ёки 6у тармоғи талабларидан келиб чиққан ҳолда ландшафтларни таърифловчи турли маълумотлар билан таъминлаб туришдир. Бундай маълумотларга, масалан, ландшафт хариталари, табиий географик ри-вожлантириш натижалари, ландшафтларнинг батафсил таърифи ва ҳоказолар киради. Ландшафтларга тааллуқли маълумотларни амалиётга тадбиқ қилишни-нг яна бир тури ландшафтларни халқ ҳўжалигининг маълум тармоқлари мақ-садларида баҳолаш бўлиши мумкин. У айниқса қишлоқ ҳўжалиги мақсадларида йўл қурилиши, шаҳар қурилиши, соғликни сақлаш ёки рекреация мақсадларида қилинган ишларда яққол кўзга ташланади. Аммо ландшафтшунослик фанининг мақсади, табиий муҳитни фақат ўрганибгина ёки баҳолабгина қолмасдан, балки табиий муҳитни яхшилаш, самарадорлигини ошириш ресурслардан тўғри ва оқилона фойдаланишнинг илмий-назарий асосларини ишлаб чиқишда фаол иштирок этишдир. Бундаги дастлабки қадамлардан бири халқ ҳўжалигининг ёки унинг айрим тармоқларининг йирик ва муҳим дастурларини ишлаб чиқиш-да, турли иншоотлар қурилишлари, лойиҳа олди изланишларида ландшафтшу- носларнинг фаол иштироки бўлиши керак. Амалий ландшафтшунослик бўйича қилинган изланишлар мантиқан олганда умум амалий ландшафт хариталарига асосланган ҳолда олиб борилиши шарт. Бундай хариталар одатда ягона дастур методика бўйича тузилиб, залворли (фундаментал) тадқиқотлар маълумотларига ва натижаларига асосланган, яъни геотизимларнинг объектив умумилмий таҳлилига таянган бўлади. Чунки илмий назарий ландшафтшуносликда ҳам амалий ландшафтшуносликда ҳам тадқиқот объекти бир, яъни турли кўламдаги геотизимлар ҳисобланади.

Илмий назарий ландшафт тадқиқотларидан амалий ландшафт изланишларига ўтишда геотизимларнинг кўлами изланишларининг қайси кўламда олиб боришини аниқлаб олиш аҳамиятлидир. Чунки изланишларнинг мақсадига майдонинг катта кичиклигига боғлиқ ҳолда унинг бевосита изланиши объекти ҳам масштаби ҳам турлича бўлиши мумкнн. Амалий ландшафтшунослик учун зарур маьлумотларнинг яна бири бу умумилмий ландшафт харитасида акс эттирилган ҳар бир ландшафт мажмуаи ҳар томонлама ёритиб бора оладиган таърифдир. Бундай таърифдан олдимизда турган вазифа ва мақсаддан келиб чиққан ҳолда турли маълумотларни олиши-миз мумкин. Масалан, қишлоқ ҳўжалиги мақсадларида бир турдаги маълу-мотлар керак бўлса, шаҳарсозлик нуқтаи- назаридан эса бошқа турдаги маълумотлар зарур бўлади. Бундай маълумотларнн тўғри ва оқилона ажратиб ола билиш ишнинг натижаларига тўғридан-тўғри таъсир этади. Бошқачароқ қилиб айтганда, қишлоқ ҳўжалигидаги мақсадларида ҳам шаҳарсозлик ёки бошқа мақсадларда ҳам жойнинг иқлими тоғ жинслари, рельефи, тупроғи, сув режими кабиларни ҳисобга олиш керак бўлади. Аммо қишлоқ ҳўжалиги мақ-садларида иқлим ёки тупроқнинг айрим хусусиятларини акс эттирувчи кўрсат-кичлар таҳлил килинса шаҳарсозлик билан шуғулланувчи мухандис учун эса бошқа хусусиятларни акс эттирувчи кўрсаткичлар кўпроқ аҳамият касб этади. Ландшафтларга таалуқли маълумотларни амалиётга тадбиқ қилиш жараёнида ландшафтларнинг маълум бир мақсадни кўзлаган ҳолда гуруҳларга бирлаштириш, яъни ландшафт турларини аниқлаш зарурияти туғилади. Уларни халк ҳўжалигининг у ёки бу тармоғини ривожлантириш мақсадларидан келиб чиққан ҳолда инсон томонидан амалга ошириладиган тадбир (иншоот курилиш, мелиорация, агротехника ва ҳоказо)ларга қандай реакция беришига қараб айрим гуруҳларга бирлаштириш ландшафтларни амалий жиҳатидан баҳоланишни осонлаштиради. Яна бир нарсани таъкидлаб қўймоқ керак-ки, залворли илмий-назарий ландшафт тадқиқотларнинг

натижалари жойлар амалий жиҳатидан баҳолашга зарур асос бўлиши билан бир қаторда ҳар доим ҳам маълум мақсад учун зарур бўлган маълумотларни беравермайди. Бундай ҳолда қўшимча тарзда тадқиқотлар далада ўрганиш ишлари ўтказишга тўғри келади А.Г. Исаченко (1991) табиий муҳитни мувофиқлаштириш мақсадларида бажариладиган ландшафт тадқиқотларнинг икки қисмдан иборат деб кўрсатади. 1. Тадқиқотларнинг залворли қисми - геотизимларнинг таркиби ва ҳаётий фаолиятига бўладиган инсон таъсирини ҳар томонлама таҳлил қилиш саналади. 2. Амалий қисми эса геотизимларни муҳофаза қилиш, яхшилаш ва оқилона фойдаланиш бўйича амалий масалаларни ечишда залворли тадқиқотлардан олинган маълумотларни қўллай билишдир. Амалий ландшафтшуносликнинг тадқиқот ишлари ҳақи қ атдан ҳам бос қи чма-босқич бажарилиши керак. Биринчи босқичда бажарилиши лозим бўлган асосий ишлар ландшафтларни аниқлаш харитага тушириш, уларни тафсифини тузишдан иборат бўлса, кейинги босқичда ландшафтлар баҳола - нади. Бунда ҳар бир ландшафт инсон ҳаёти ва саломатлиги нуқтаи-назаридан ёки янги ерларни ўзлаштириш турли саноат ва хўжалик курилишлари р е кр а ция каби у ёки бу мақсадларда баҳоланиши ва таҳлил қилиниши лозим бўлади. Ҳозирги кунгача бажарилган амалий ландшафт тадқиқотларининг кўпчилиги ана шу баҳолаш ишларига ба ғ ишлангандир. Аммо амалий ландшафтшунослик фақат баҳолаш билан чекланиб қолмай ў з олдида турган мақсад ва вазифалар - дан келиб чиққан ҳолда турли хил тавсифномаларни ишлаб чиқишда фаол иштирок этиш керак. Ланд ш афтшунослик бундай ишларни амалга оширишда к е ракли мутахассислар билан ҳамкорлик қилиши лозим. Х ал қ х ўжалигининг у ёки бу тармоғини ривожлантириш мақсадларида тавсифномалар ишлаб чиқишда , албатта ландшафтларнинг табиий ривожлани - ши давомида рўй б е риши мумкин бўлган ўзгаришлар ва

инсоннинг хўжалик - даги фаолияти натижасида юз берадиган ўзгаришлар инобатга олиниши керак. Бундай ўзгаришларнннг бўлиш ёки б ў лмаслигини олдиндан к ў ра билиш (прогнозлаш) амалий ландшафтшуносликнинг му ҳ им масалаларидан биридир. Биринчи босқичда бажарилиши лозим бўлган ишлар , яъни ландшафтларни аниқлаш , харитага тушириш , уларни таърифлаб бериш кабиларн и ландшафт - шуносликнинг назарий қисмида к ў риб ўтган эдик. Шунинг учун биз қуйида асосан кейинги босқичлар ҳақида т ў хталамиз. Ландшафтларни халқ х ўж алигининг у ёки бу тармоқнинг ривожлантириш мақсадларида баҳолаш амалий ланлшафтшуносликнинг йўналишидир. Шунинг учун ландшафтларни баҳолаш муаммоси амалий ландшафтшуносликнинг шу кун даги асосий муаммоларидан бири ҳисобланади . Ландшафтларни у ёки бу мақсад учун баҳолашнинг асосий мазмуни кишилик жамиятининг у ёки бу талабларидан келиб чиққан ҳолда ландшафтларнинг яроқлилигини, қулай ёки ноқулайлигини аниқлаб беришдан иборатдир. Табиий мажмуаларни баҳолашнинг уч жихати аниқ бўлиши керак. Биринчидан, баҳолашнинг объекти аниқ бўлиши керак. Бунда табиий компонентлардан бири масалан, иқлим, релъеф тупроқ ёки ўсимлик баҳолаш объекти бўлиши мумкин. Аммо бундай баҳолаш бир томонлама бўлиб, жой табиий шароитнинг ҳар томонлама баҳосини бериш мумкин бўлмай қолади. Шунинг учун баҳолашнинг объекти сифатида геотизимни олингани маъқулдир. Мавжуд баҳолаш тажрибалари натижасида ҳам ландшафтларни объект сифа-тида қараш мақсадга мувофиқ бўлишини кўрсатади. Иккинчи , баҳолашнинг субъекти ҳам бўлиши керак. Яъни табиий мажмуалар ёки ландшафтларни баҳолаётганда нима учун , ким учун баҳоланаётга н лиги ҳам аниқ бўлиши керак. Субъект сифатида қишлоқ ҳўжалиги ёки унинг бирон бир тармоғи шаҳарсозлик ёки бирон б и р саноат қ урилиш и, й ў л қ урилиши кабилар олиниши мумкин.

Учинчи , объект ва субъектдан ташқари яна , яъни баҳолана ё тган вақтдаги иқтисодий географик , социал , табиий географик , илмий - техник шароит кабилар ҳисобга олиниши керак. Шароит м а кон ва замонда ўзгарувчан бўлганлиги учун баҳолашнинг натижалари ҳам мос ҳолда ўзгартириб туришга тўғри келади. Бошқачаро қ қилиб айтганда , табиий мажмуаларни у ёки бу мақсадда баҳолаш натижалари маконда ҳам , замонда ҳам нисбий д ир. Ландшафтларни баҳолаш натижалари тўғри бўлиши учун баҳолашнинг асосий мақсади аниқ белгилаб олинган бўлиши керак. Ландшафтларни баҳо - лашнинг энг асосий мақсади , шу ландшафтларнинг ўзлаштириш навбатларини улардан фойдаланишнинг қулай ва яхши вариантларини аниқлаб беришдан иборат. Бундай мақсадда олиб борилган баҳолаш ишлари ишлаб чиқариш учун бажарилган баҳолаш д е йилади. Баҳолаш ишларидаги яна бир йўналиш экологик баҳолаш йўналишидир. Унда субъект сифатида инсон , аҳоли хизмат қилади . Бундай баҳолашда асосий мақсад кишиларнинг ишлаш шароитини , дам олишин и тўғри ва оқилона ташкил қилиш уларнинг саломатлигини муҳофаза қилиш учун илмий асос яратишдан иборат. Ландшафтларни эстетик жиҳатдан рекрация мақсадларида баҳолаш ишлари ҳам шулар жумласига киради. Табиий шароитни , жумладан ландшафтларни иқтисодий баҳолаш ўзига хос йўналишларидан биридир. Бу борада анча ишлар қилинганлигини босиб чи қ арилган илмий ишлар адабиётлардан ҳам билиш мумкин. Аммо табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашнинг назарий асослари кўп ҳолларда табиий ресурсларни иқтисодий баҳолашда и қ тисодчилар т о монидан бир ё қ ламаликка мойил бўлиш ва табиий географик асосини кўпам ҳисобга ола билмаслик ҳоллари мавжуд экан. Шунинг учун жойларни ҳар томонлама ландшафтлар доирасида баҳолаш мақсадга мувофиқдир. Баҳоланиши лоз и м бўлган табиий шароит ёки табиий муҳит фақат турли хил табиий элемент қисмларнинг тасодифий йиғиндиси бўлмай , балки яхлит қисмлари ўзаро таъсир ва алоқада бўлган тизим ҳамдир. Ана шу яхлитлик ёки бир бутунлик ландшафтларда жуда акс этган.

Табиий шароитни қишлоқ ҳўжалиги учун баҳолаш даставвал ландшафтларнинг қишлоқ ҳўжалиг и да фойдаланилишини чеклаши мумкин бўлган хусусиятларни аниқлаб олишдан бошланиши керак. Ландшафтларнинг бунда й хусусиятлари уларнинг рельеф , тупроқлар , ер ости сувларининг ҳола т и кабилар билан боғлиқдир. Ландшафтларни баҳолаш обикор дехқончилик учун ҳам баҳорикор дехқончилик учун ҳам қишлоқ хўжалик нуқтаи назаридан энг муҳим ҳисобланган 3 та компонент : иқлим , тупроқ , рельеф бўйича бажарилгани мақсадга мувофиқ. Яйлов чорвачилиги учун асосан ўсимлик қопламига қараб баҳолаш маъ қ улдир. Қишлоқ хўжалик экинларининг ўсиши ва ривожланишига иқлим тупроқ рельфнинг турлича таъсир кўрсатиши му м кинлигини ҳисобга олсак , уларни баҳолаш усуллари ҳам турлича бўлади. Ландшафтларнинг қишлоқ хўжалик учун аҳамиятли бўлган ва баҳоланиши зарур бўлган томонларидан яна бири унинг тупроқларидир. Фар ғ она водийсида тарқалган тупроқларни баҳолашда биз Ў збекистон Фанлар Акад е миясннинг тупроқшунослик ва агрохимия институти ҳамда «Узгипрозем» тупроқшунос - лари томонидан ишлаб чиқилган методик кўрсатмалардан фойдаландик. Шу асосида тузилган баҳолаш даражалари қуйидаги 3- жадвалда келтирил а ди:

Тупроқл арн и н г номи Баҳолаш баллари Су ғ ориладиган б ў з тупроқлар ва б ў з тупроқлар минтақасидаги ў тло қ тупроқлар 100 Б ў з тупроқлар минтақасидаги су ғ ориладиган бот қ о қ - ў тло қ тупроқлар 80 Су ғ ориладиган б ў з тупроқлар 70 Б ў з тупроқлар минтақасидаги ў тло қ -тупроқлар , қ ў р и қ ерлар 40 Юп қ а қатлами яхши ривожланмага н қ а й ир - лардаги аллюв и ал тупроқлар. 10 Юқорида келтирилган баллар бўйича баҳоланган тупроқларда рўй бериши мумкин бўлган табиат ҳодисаларини ёки баъзи ҳолатларни ҳисобга олиш учун тузатиш коэффиценти киритиш орқали баҳо камайтирилши мумкии. Масалан, тупроқ қатламининг ювилиб кетганлиги, механик таркиби, шарт-шароитлари, ер ости сувларининг юза ёки чуқур бўлиши ва бошқалар. Ландшафтлардан қишлоқ ҳўжалигида фойдаланишда, уларнинг рельеф тузилиши ҳам катта аҳамиятга эга. Рельефнинг баҳолаш асосида эса ер ландшафтларнинг умумий баҳосини чиқармай компонентлар баҳоси асосида ландшафт ҳақида тўла тасаввурга келиш қийин. Баҳолаш объекти сифатида турли хил геотизимлар у ёки бу компонент, бирорта табиий ресурс, масалан фойдали қазилмалар, ўсимлик бойликлари, ер бойликлари, сув ва ҳоказо иштирок этса, баҳолаш субъекти сифатида эса жамият халқ ҳўжалигининг бирорта тармоғи, у ёки бу саноат корхонаси, турли хил қурилиш иншооти ва бошқалар хизмат қилиши мумкин. Ҳар қандай баҳолаш натижалари нисбий ва тарихийдир. Чунки, вақт ўтиши ижтимоий иқтисодий шароитининг ривожланиш натижасида субъектнинг объектга бўлган муносабат ва талаблари кучайиши мумкин. Ундан ташқари, ҳар қандай баҳолаш ишларини амалий ландшафтшуносликнинг вазифаси деб қараш ҳар доим тўғри бўлавермайди.

Масалан, бир ирригация каналини пахта етиштириш нуқтаи назаридан баҳолаш тор маънодаги махсус баҳолашга киради. Аммо атрофидаги ариқ ёки канал суви етиб борганида ландшафтларни пахта етиштириш нуқтаи- назаридан баҳоласак, бундай баҳолаш ландшафтшуносликнинг вазифасига киради. Баҳолашдаги иккинчи йўналиш ижтимоий экологик баҳолаш деб аталади. Унда ландшафтлар инсон ҳаётининг турли жабҳалари нуқтаи назаридан баҳоланади. Ландшафтларни у ёки бу мақсад учун баҳолар эканмиз, субъект таъсирида кейинчалик қандай ўзгаришларга мойил бўлиши ва улар қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини олдиндан кўра билишимиз керак. Инсон фаолияти таъсирида (қишлоқ ҳўжалигидами, шаҳарсозликдами ёки бирор иншоот қурилишими) ландшафтларни ўзгариши ва бу ўзгаришнинг оқибатларини олдиндан айтиб бериш, яъни башоратлаш

Похожие

Оҳангарон водийсида тоғ-кон саноатининг вужудга келиши ва ривожланиши

Орол ва Оролбуйи муаммосининг юзага келиши ва ривожланиши

Инженерлик географиянинг назарий ва амалий жихатларини урганилиши

Картография ва географик хариталар ( хариталарнинг илмий ва амалий ахамияти )

Узбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши