Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик - География - Рефераты

Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик– иқтисодий асослари Режа: 1. Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ва унинг олдини олиш. 2. Минерал-хом ашё ресурсларидан оқилона фойдаланиш муаммолари 3. Аҳоли, экологик адаптация ва экологик хавфсизлик 4 Геоэкология муаммоларнинг шаклланиши, уларнинг оқибатлари ва ечими

Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ва унинг олдини олиш. Атмосфера-Ер куррасининг ташқи қобиғи, унинг барча табиий жараёнлардаги аҳамияти ниҳоятда катта. У аввало Ер сатҳининг умумий иссиқлик режимини бир маромда сақлайди, коинотдан келадиган турли зарарли осмон жисмлари ва улар таъсиридан асрайди. Атмосфера циркуляцияси маҳаллий иқлим шароитларига таъсир етади ва у орқали дарёларнинг сув режими, тупроқ-ўсимлик шароитларига, шунингдек релеф ҳосил бўлиш жараёнларига таъсир кўрсатади. Ҳаво-Ерда ҳаётнинг вужудга келишида зарурий омил. Атмосферанинг газ таркиби қуйидагича (ҳажм бўйича фоиз ҳисобида) азот-78.09, кислород-20.95, аргон-0.93, углерод икки оксиди- 0,03, неон- 0,00018. Атмосферада шунингдек сув буғлари мавжуд. Атмосферанинг таркибига инсоннинг хўжалик фаолияти борган сари кўпроқ таъсир кўрсатмоқда. Атмосферани ифлослантирувчи чиқиндилар одатда икки қисмга бўлинади: газсимон ва қаттиқ моддалар, шундан газли моддалар бутун чиқиндиларнинг 90%, қаттиқ моддалар еса 10% ини ташкил етади. Атмосферани ифлослантирувчи манбаларни табиий ва ишлаб чиқариш-маиший жараёнлар ташкил қилади. Табиий манбаларга чанг, чанг-тўзон, вулқонларнинг отилиши, коинот чанглари ва бошқалар хос. Ҳавони ифлослаштиришда автомобил транспортининг хиссаси жуда ҳам юқори. Ҳозирги вақтда дунёда 800 млн.. дан зиёд автомобиллар мавжуд бўлиб, уларнинг 80 млн.. таси юк, тахминан 1 млн.. таси автобуслардан иборат. Ўзбекистонда моддий ишлаб чиқаришнинг кэнг миқёсларда ривожланиши Чирчиқ, Оҳангарон, Фарғона водийсида, Қизилқум паст тоғлари етакларида, Сурхондарё, Қашқадарё, Зарафшон воҳаларида бир неча саноат ва транспорт тугунлари, шаҳарларни таркиб топишига олиб келди. Саноат ишлаб чиқаришининг беқиёс даражада тараққий қилиши атроф муҳитни, хусусан атмосфера ҳавоси ифлосланишига таъсир этмоқда.

Саноат ишлаб чиқаришнинг атмосфера ҳавосини ифлослантиришда улуши қуйидагича (% ҳисобида): ёқилғи саноати-40, електроенергетика-28, металлургия-14, қурилиш индустрияси-5, кимё саноати-3 ни ташкил қилади. Ўзбекистонда бошқа давлатлар қатори атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ишлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган “Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонун асосида амалга оширилади, бу қонун ЎзР Олий Мажлиси томонидан 1996 йил 27 декабрда тасдиқланган. Атмосферага чиқарилаётган саноат чиқиндиларини тозалаш катта амалий аҳамиятга эга. Қуруқ иқлим шароитида сувнинг аҳамияти беқиёс улуғвор, ахир бекорга айтилмаганку: “сув бор жойда ҳаёт бор” деб. Дарҳақиқат сув Ер курраси миқёсида улкан аҳамият касб етади, сув сайёрамизнинг гидросфера қобиғини ташкил қилган ҳолда бошқа қобиқлар билан мустаҳкам ўзаро алоқада, боғлиқликда мавжуддир. Марказий Осиё ёки Орол денгизи ҳудуди улкан бекиқ (океанга чиқмайдиган) ҳавза бўлиб, тоғли қисмида вужудга келган сув оқими бутунлай халқ хўжалиги соҳаларида сарфланади. Сув тақчил бўлган бу ўлкада ишлаб чиқаришни ривожлантириш сув ресурсларига жуда боғлиқ. Ўзбекистон сув ресурсларини Орол денгизи ҳавзаси миқёсида ўрганиш жоиз. Чунки, республика ҳудудини икки йирик дарё: Амударё ва Сирдарё кесиб ўтган, уларнинг сув олиш ҳавзалари Тян-Шан ва Помир-Олой тизими тоғларида жойлашган. Ўзбекистонда энг йирик дарё Амударё ҳисобланади. Унинг тоғ қисмида сув олувчи ҳавзаси 227 минг км 2 , унинг ҳавзасидан ҳар йили ўртача 79 км 3 сув оқиб ўтади. Шундан республика ҳудудида тахминан 6 км 3 (7,5%) сув оқими вужудга келади. Сирдарёнинг тоғли қисмидаги сув олувчи ҳавзаси майдони 150 минг км 2 , ушбу ҳавзада ҳар йили ўртача 38 км 3 сув оқиб ўтади. Шундан тахминан 4 км 3 (қарийб 10%) сув Ўзбекистонда вужудга келади. Қирғизистон ва Жанубий Қозоғистондаги берк ботиқларининг сув оқими 10,2 км 3 ни ташкил қилади. Орол денгизининг ўртача йиллик сув ҳажми 126,9 км 3 .

Ўзбекистон ҳудудида вужудга келадиган ер усти сувларининг ўртача йиллик оқим ҳажми 10 км 3 , атрофдан қўшимча 89 км 3 сув келади. Дарёлар оқимини тартибга солиш, ирригация ва энергия ишлаб чиқариш мақсадида мамлакатда 53 та катта-кичик сув омбори ва 28 та селхона қурилган, сув омборларининг жами сув сиғими 16 км 3 дан зиёд. Орол ҳавзасида аҳоли кўплиги ва улар сонини барқарор ошиб бориши суғориладиган деҳқончиликни муттасил ривожлантиришга таъсир етади. Денгиз сувининг шўрлик даражаси барқарор ортиб бормоқда, ҳозир ҳар литр сувдаги туз миқдори ўртача 48-50 г ни ташкил қилади. Оролнинг қуриган қисмининг (майдони 5,0 млн. га дан ортиқ) табиий шароити ўзига хос, эски қирғоқ (1961 йил )дан ичкари томон 100км масофада сидирғасига қумли минтақа мавжуд. Оролнинг қуриган қисмидан қум, чанг ва туз заррачалари шамол таъсирида турли томонларга тўзимоқда. Сувдан фойдаланишда икки хусусиятга алоҳида аҳамият бериш даркор: 1) омилкорлик, яъни илмий ассосланган; 2) сифатни бузилишига йўл қўймаслик. Ер инсоннинг бебаҳо бойлиги, ер ўсимликлар дунёси билан биргаликда инсонни озиқ-овқат билан таъминлайди, кийинтиради, қурилиш материаллари ва тиббий ашёлар билан таъминлайди ва б. Шунинг учун она- ерни муҳофаза қилиш ҳар бир кишининг муқаддас бурчидир. Қуруқ иқлим шароитида суғориладиган ерлар беқиёс аҳамиятга эга. Обикор ерлар Республикада ер майдонининг 10% қисмини эгаллаган ҳолда ўсимликшунослик бўйича етиштириладиган барча маҳсулотнинг 95%ини етказиб беради. Табиий ресурслар орасида биологик бойликлар алоҳида аҳамиятга эга. Чунки, улар тугалланмайдиган ресурслар бўлиб маҳсулотларни чексиз муддатда беради. Ўсимликларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти ниҳоятда катта. Ўсимликларнинг тупроқни эрозия ва дефляцияга қарши барқарорлигини оширишда бош омил, деб баҳо берилса муболаға бўлмаса

керак. Рекреация (инсоннинг соғлигини ва меҳнатга қобилиятини дам объектларида қайта тиклаши, сайёҳлик йўли билан табиатнинг турли масканларига бориш, архитектура ва тарихий ёдгорликларни бориб кўриш ва ҳоказо) дунё бўйича ривожланган ва айрим давлатларда (Испания, Италия, Греция, АҚШ, Франция, Буюк Британия, Югославия, Туркия, Япония ва бошқ.) катта даромад манбаига айланган иқтисодиёт соҳаси ҳисобланади. Реакреация соҳалари ниҳоятда кўп: курорт, санатория, касалхона ва бошқа саломатлик объектларида соғликни қайта тиклаш, сайёҳлик йўли билан турли географик жойларда (дарё, кўл, сув омбори, селхона, денгиз, музлик, тоғ, адир, ўрмон ва б.) табиат ёдгорликлари (ғор, шаршара, релеф шакллари)да бўлиш, сув ҳавзаларида чўмилиш, қармоқ билан балиқ тутиш, сув спорти билан шуғуланиш, қайиқда сайр қилиш ва ҳоказо, сайёҳлик йўли билан турли шаҳарларга бориб тарихий ва архитектура ёдгорликларини кўриш, турли ўлка, мамлакатлар, шаҳарларга бориш ва уларнинг диққатга сазовор жойларини ва ижтимоий-иқтисодий объектларини кўриш ва б. Реакреация ресурслари-табиий ва маданий, иқтисодий, тарихий ресурларнинг бир қисмларидан иборат бўлиб, улар инсоннинг дам олиши ва соғлиғини қайта тиклаши учун ва меҳнат қобилиятини яхшилиш учун зарур бўлади. Рекреация соҳасининг халқ хўжалиги тузилмасида тутган ўрни бениҳоя катта. Ўзбекистон рекреация ресурслари, унинг турли типлари бўйича кўплиги жиҳатидан олдинги ўринлардан бирини эгаллайди. Ҳар қандай дам олиш тури маълум ҳудудда амалга оширилади, лекин мазкур ҳудуд маълум муддатга хордиқ чиқариш учун келганларни экологик жиҳатдан ўзига сиғдира оладими ёки йўқми бу масала унинг экологик сиғими билан аниқланади. Экологик сиғим шундай ўртача меъёрки унда рекреантлар миқдори экологик майдонга тўғри келиб, ундан ошмаслиги лозим, акс ҳолда табиий мувозанат бузилади.

Минерал-хом ашё ресурсларидан оқилона фойдаланиш муаммолари Ишлаб чиқариш кучларининг тезкорлик билан тараққий қилаётганлиги саноатни кўплаб минерал хом-ашё билан узлуксиз таъминлашни тақозо етади. Бу эса ўз навбатида ер қаъридан кўплаб фойдали қазилма бойликларни қазиб олишга ундайди. Ўзбекистон замини турли табиий минерал бойликларга эга. Бу ҳол ҳудуднинг геологик жиҳатдан узоқ ўтмишларда мураккаб ривожланиш жараёнларни бошдан кечирганлиги, илк бор тоғ ҳосил бўлиш ҳодисаларини, денгиз ҳавзаларининг вақт-вақти билан қуруқликка бостириб кирганлиги, қобиқ нурашининг кучли тарзда рўй берганлиги, вулқон ҳаракатлари, ер ости магматик жинсларни турли қатламларга кириб, қотиб қолиши ва бошқа геологик ҳодисалар натижалари билан боғлиқ. Ҳозирги кунга келиб Ўзбекистонда 2700 дан зиёд қазилма бойлик конлари ва истиқболда очилиши мумкин бўлган янги конлар аниқланган. Ушбу конларда ер юзига яқин жойлашган хилма-хил минерал хом-ашёлар мавжуд. Уларнинг 60 ҳилидан иқтисодиётда фойдаланилмоқда. Ўзбекистоннинг умумий минерал хом-ашё салоҳияти 3,3 трл. АҚШ долларида баҳоланмоқда. Ҳар йили конлардан умумий қиймати 5,5 млрд.. АҚШ долларига тенг бўлган турли қазилма бойликлар қазиб олинади. Бир қатор муҳим фойдали қазилмалар, чунончи, олтин, уран, мис, табиий газ, калий тузлари, фосфоридлар, каолин бўйича Ўзбекистон заҳираларининг кўплиги ва истиқболда фойдаланиш бўйича нафақат МДҲ мамлакатлари балки, жаҳонда олдинги ўринларни эгаллайди. Масалан, олтин заҳиралари бўйича дунёда 4- ўринни, қазиб олиш бўйича еса 7-ўринни эгаллайди, мис бўйича 10-11-ўринни, уран бўйича еса 7-8-ўринни эгаллайди (Каримов, 1997). Табиий газнинг умумий заҳираси қарийб 2 трлн. м 3 , кўмирники 2 млрд.. т. дан зиёдроқ. Мутахассисларнинг дастлабки баҳолаш натижаларига кўра мамлакат ҳудудининг тахминан 60% қисми нефт ва газ заҳиралари билан банд. Саноат ишлаб чиқариши кўп миқдорда чиқиндиларнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Булар қаттиқ, суюқ, газсимон чиқиндилар бўлиб, уларнинг бир

қисми заҳарли ҳисобланади. Зарарли чиқиндиларнинг вужудга келиши кўп ҳолларда ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнларини тўлиқроқ такомиллашмаганлиги билан боғлиқ. Инсон турмушида вужудга келадиган маиший чиқиндилар борган сари миқдор жиҳатидан ортиб бормоқда. Бинобарин, чиқиндиларнинг вужудга келиши бўйича уларни икки гуруҳга ажратиш айни муддао ва уларни шу йўналишда ўрганиш маъқул. Чиқиндилар-иккиламчи ресурс сифатида дунё бўйича борган сари глобал муаммога айланмоқда, шу билан бирга у миллий давлат чэгарасида ундан ҳам каттароқ ҳудудий муаммога, айрим шаҳарларда еса жиддий маҳаллий муаммога айланди. Аҳоли, экологик адаптация ва экологик хавфсизлик. Аҳоли сонининг орта бориши озиқ-овқат маҳсулотлари ва атроф-муҳит ҳолатида жиддий муаммоларни келтириб чиқаради. Урбанизация – шаҳарлашиш жараёнининг ривожланиши экологик вазиятга кучли таъсир етмоқда. Аҳоли ўртасида турли касалликларнинг тарқалиши, ўлим кўрсаткичларининг ортиб бораётганлиги урбанизациянинг оқибатидир. Саноат шаҳарларида экологик вазият жуда мураккаб. Шу туфайли улардаги экологик вазиятни соғломлаштириш учун қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Геоэкология муаммоларнинг шаклланиши, уларнинг оқибатлари ва ечими Геоэкология муаммоларнинг таркиб топиши табиий географик қонуниятлар асосида содир бўлади. Геоэкология муаммони экологик, ижтимоий-иқтисодий географик муаммо деб қараш лозим. Уларнинг тарқалиш кўламига қараб сайёравий (глобал), регионал (ҳудудий) ва маҳаллий турларга ажратилади. Сайёравий геоэкология муаммолар умумбашариятга тааллуқли, унинг экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари ҳам анча хатарли. Ҳудудий геоэкология муаммолар маълум йирикроқ ҳудудларга тааллуқли.

Маҳаллий геоэкология муаммоларни Ер юзасининг деярли исталган жойида учратиш мумкин. Улар дунё бўйича еътироф етилмасада, ўша ҳудудлар учун етарли ташвиш келтиради. Ўзбекистондаги экологик вазият ва уни оптималлаштириш юллари Ўзбекистон табиий ресурсларга бой ва хилма-хилдир. Табий ресурслардан ҳозирда фойдаланиш ҳолати юқори даражада деб бўлмайди. Улардан йдаланиш жараёнида кўплаб муаммолар келиб чиққан. Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш экологик ҳамда ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан фойдалидир. Ўзбекистонда ўзига хос экологик вазиятлар таркиб топган. Улар маълум ривожланиш йўналишига эга. Республикада маълум экологик хавф манбалар ҳам мавжуд. Экологик хавфсизликни таъминлаш учун қатор тадбирлар ишлаб чиқилган ва амалга оширилмоқда. Экология масаласи Ўзбекистон Республикасида давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Бу соҳага оид кўплаб қонун ва қарорлар ишлаб чиқилмоқда, давлат дастури қабул қилинган. Экологик сиёсат ижтимоий-иқтисодий йўналтирилган бўлиб экологик крнцепцияни қайта қуриш борасида ҳам амалий ишлар бошлаб юборилган. Барқарор ривожланишга еришиш экологик ва иқтисодий жиҳатдан тараққиёт негизида амалга оширилганда самарали бўлади. Барқарор ривожланишга еришиш қатор тадбирларни амалга оширилишини тақозо етади.

Похожие

Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар

Табиат компонентларини экологик хавфни вужудга келтирувчи ички ва ташки омил сифатида белгилаш

Узбекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини мухофаза килиш. Курикхоналар

Осиёнинг табиат зоналари ( Экваториал минтака табиат зоналари, Субэкваториал минтака табиат зоналари)

Европанинг табиат зоналари