Xorazm viloyat sanoat korxonalarining ekologik vaziyatga va aholi salomatligiga ta'sirini baholash - География - Рефераты

Xorazm viloyat sanoat korxonalarining ekologik vaziyatga va aholi salomatligiga ta'sirini baholash

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1384.3369140625 KB

X оразм вилояти т ққ айлари экологик хавфсизлигини даврийлик жи ҳ атдан ба ҳ олаш Экологик хавфсизлик ва унинг долзарблиги, ўрганиш объекти ва предмети (1), табиий географик жиҳатдан уни илмий таҳлил қилишнинг амалий аҳамияти ва ҳудудий жиҳатлари (2), экологик хавфсизликнинг фан сифатида тутган ўрни (3), Миллий хавфсизлигимизнинг муҳим таркибий қисми эканлиги (4) ҳамда экологик хавфни вужудга келтирувчи омиллар таснифи (5) тўғрисида олдинги мақола ва илмий тадқиқот натижаларида таъкидлаб ўтган эдик. Ушбу мақоламизда Хоразм вилояти тўқайларининг экологик хавфсизлик даражасинини даврийлик жиҳатларини ёритдик ва тўқайзорлар хавфсизлигини бирламчи кўрсаткичини «ҳудудийлик» сифатида қабул қилдик. Зероки «ҳудуд» энг асосий ва бирламчи ресурс эканлигини М.М Голубчик ва С.П Евдокимовлар ҳам таъкидлаб ўтадилар (6). Ҳақиқатдан ҳам тўқай ҳудудлариниг йўқолиб кетишини олдини олиш уни ҳавфсизлигини таъминлашнинг дастлабки мезонидир. Бундан ташқари , тўқайлар Қ изилқум ва Қ орақум чўллари ҳамда Орол туз саҳроси орасида жойлашган Хоразм воҳаси табиатининг кўрки– саҳродан фарқловчи табиий чегарасидир. Воҳамиз тўқайлари асримизнинг 50-йилларидан бошлаб инсон хўжалик фаолиятида таъсирида кўплаб қисқарди. собиқ Иттифоқ даврида пахта сиёсатининг кучли олиб борилиши кўплаб тўқайлар майдонини қисқаришига олиб келди. Ўзбекистон мустақилликка эришиши муносабати билан Собиқ Иттифок тузимидаги камчиликлар билан бир қаторда экологик муоммаларни ҳал қилишга имкон туғилди. Хоразм вилояти тўқайлари Амударё чап соҳилида шаклланган ва ҳозирда вилоят майдонини 4,2% ини ташкил қилади. Ҳозирги кунга келиб эса дарё водийлари атрофида фермер хўжаликлари экин майдонларини кенгайтирмоқда. Натижада тўқайларининг географик тарқалиши, структураси, майдони ва экологик мувозанати инсоннинг хўжалик фаолияти таъсирида йилдан-йилга ўзгариб, қисқариб бормоқда. Бундан ташқари , тўқайларининг табиий ривожланишига ва эволюциясига дарёларнинг сув режими таъсир кўрсатмоқда. Дарё водийларида кўплаб гидротехник иншоатларнинг, яъни сув омборлари, гидраузеллар, дамбалар ва каналларнинг

қурилиши, дарё ўзанларининг бетонлаштирилиши қайирлардаги табиий– тарихий шаклланган кампонентларнинг ўзаро алоқадорлик қонуниятларини бузилишига ва экологик хавфли даражага олиб келди. Хоразм вилояти тўқайлари майдонига инсон таъсирини икки хилда, бевосита ва билвосита таъсир сифатида кўриш мумкин. Бевосита таъсирни 1967 йилдан 1979 йилгача бўлган даврда кузатиш мумкин. 1967 йилда Хоразм вилояти тўқайлари майдони 89819 га ни ташкил этган. Вилоят худудини катта қисмини тўқайзорлар эгаллаган. Тўқай майдонлари пахта далаларига айлантирилиши оқибатида тўқай ўсимлик ва ҳайвонот олами қирилиб кетди ҳамда тупроқ таркиби бузилди. 1979 йилда Хоразм вилояти тўқайлари майдони 37207 га.га тушиб қолди. 1967 йилдан 1979 йилгача бўлган даврда тўқай майдонлари 52228 га га қисқартирилган. Бу даврдв энг кўп йўқотилган тўқайлар Урганч ва Хозорасп туманларга тўғри келган. Сугориш яхшилиги ва тупр оқ мелиоратив ҳ олатини яхшилиги сабабли бу иккала район т ў қай майдонлари к ў п й ў қотилган . 1967 йилда т ў қайлар майдони вилоятнинг Туркманистон билан чегарадош жанубий қисмларида тор энсиз ҳ удудни эгаллаган ва кичик еттита ҳ удудда тарқалган . Бу вақтда т ў қайлар майдони шимолдан жанубга 60 км . га , ғарбдан шарқга 108 км . га ч ў зилган . Хоразм вилояти т ў қайларининг экологик хавфсиз даражаси 1954 йилгача кузатилган ва бу йилгача т ў қайлар майдони 91000 га б ў лган . Т ў қайларини бундай қисқариши Хоразм вилоятида т ў қай ландшафтларини кескин ў згаришга олиб келди . Т ў қайларни экологик хавфсиз даражадан хавфли даражага ў тиши ва энг к ў п й ў қотилиш шу даврга т ў ғри келади . .

. 1- расм . Хоразм вилояти тўқайларинг қисқариш графиги89 819 37 207 91 000 1 400 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 1954 1965 1978 2005 Йиллар минг га

Билвосита таъсир даврда тўқайлар майдонининг қисқариши аҳоли ва давлат томонидан назорат остига олинган. Лекин бу иккала даврдаги йўқотилишда ҳам антропоген таъсир муҳим аҳамиятга эга. Амударё сувини суғоришга олиниши, кўплаб сув омборларини қурилиши дарё сув режимини тартибга солди. қишлоқ хўжалиги учун фойдаланишга етарли имкониятлар яратилди ва халқ хўжалигида катта иктисодий даромад олиш имконияти вужудга келди. Лекин табий ҳолатни хавфсизлик даражасининг ўзгариши ҳам секин аста кўрина бошлади. Ландшафт ҳусусиятларини ҳисобга олинмагани сабабли тўқайлар табиий эвалюцияси бузилди ва экологик хавфли даражага келиб қолди . Тўқайлар майдонининг қисқар-тириш аҳолини ноқонуний экин майдонларни очиш эвазига ҳам давом илмокда. Тўқайзорлар худудида кўплаб режасиз ташкил қилинган шоли, буғдой, полиз экинларини майдонини кўпайиши бунга мисолдир. Аҳолини чорва молларини боқиш, дам олувчиларини ўрмонларни ёқиб юбориш ҳоллари бу қисқаришни яна ҳам тезлаштирмокда. Бу ҳолатлар сезиларсиз, айни пайтда тез юзага келмоқда. 1996 йилда вилоятдаги ўрмонлар майдони 78302 га ни ташкил қилиб, 10000 га ер майдон жамоа хўжаликларида узоқ муддатли фойдаланишга берилди. Асосий тўқай майдони Қизилқум қўриқхонаси тўқайларнинг қўшилиши билан 39330 га га етган. Бу микдор 1979 йилги майдондан 2123 га кўпни ташкил қилган бўлсада тўқмайлар табиий купайиш даражасини англатмайди. Вилоят тўкайлари майдонини қисқариши 1973 йилда Туямуйин сув омборининг қурилишдан 1979 йилгача бўлган даврда биринчи ҳамда иккинчи қисқариш таъсири остида бўлган. Вилоят тўқайларини қисқариши, бу икки таъсирдан ташқари, табиий қисқариш эвазига ҳам камаймоқда. Амударёнинг кескин ўзгарувчан даврида шаклланган вилоятнинг жанубидаги тўқайлар дарё ўзанини ўзгариши билан ўз ривожланиш эволюциясини тўхташи бошланган. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Хоразм вилояти тўқайлари 1954 йилгача экологик хавфсиз даражада, яъни тўқайлар табиий ривожланиш эволюцияси меъёрий даражада бўлган майдони эса 91000 га.ни ташкил қилган (1 - расм).

Тўқайларнинг 1954 йилдан 1965 йилгача бўлган даврда 1181гектарга қисқарган ва хавфсизлик даражаси майдони жиҳатдан сезиларли даражада хавфли ҳолатга келган. Бу кўрсаткич 1965 йилдан 1978 йилгача бўлган даврда хавфли даражага етган ва уларнинг майдони 52228 гектарга қисқарган. 1978 йилдан 1990 йилгача 2123 гектарга қизилқум тўқайларини қўшилиши билан бу кўрсаткич ошган. 1990 йилдан 2000 йилгача тўқайлар майдони 24330 гектарга қисқарган ва ўта хавфли даражага ёки нисбатан антропоген ўзлаштирилган ҳудудга айланган. Ҳозирда тўқайзорлар майдони 1400 га. ни ташкил қилади.

Адабиётлар 1. Нигматов А.Н., Матчанов М.Ж., Саидов П.О. Экологик хавфсизлик ва унинг табиий географик жиҳатлари. ҒҒ Ўзбекистон География жамияти ахбороти, 25-жилд. -Тошкент, 2005, 129-133 б. 2. Матчанов М.Ж. Экологик хавфсизликнинг ҳудудий жиҳатлари Халқаро илмий – амалий конференция материаллари. -Тошкент, 2006, 119-121 б. 3. Матчанов М.Ж. Экологик хавфсизлик мустақил фан соҳаси сифатида. Республика илмий – амалий конференцияси материаллари. - Наманган, 2006, 75-76 б. 4. www.arxiz.uz

Похожие

Daryo oqimiga antropogen omillar ta'sirini baholash usullari haqida

Quyi Amudaryo mintaqasining iqtisodiy geografik muammolari

Sanoat geografiyasi

Ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etish shakllari

Xorazm viloyati xo'jaligini rivojlantirishning istiqbollari