Daryo oqimiga antropogen omillar ta'sirini baholash usullari haqida - География - Рефераты

Daryo oqimiga antropogen omillar ta'sirini baholash usullari haqida

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

43.353515625 KB

Daryo oqimiga antropogen omillar ta`sirini baholash usullari haqida Daryolarning gidrologik rejimiga antropogen omillarning ta`sirini miqdoriy baholash uchun, havzalarning tabiiy-geografik xususiyatlari, mavjud gidrometeorologik ma`lumotlarni va xo`jalik faoliyatining turi, rivojlanish darajasiga asoslangan holda quyidagi usullar guruhidan foydalanish mumkin: 1. Daryo havzasidagi tayanch gidrostvorlarda kuzatilgan ko`p yillik oqim tebranishlarini o`rganish, tabiiy meteorologik omillarning o`zgarishi bilan havzadagi xo`jalik faoliyatining rivojlanishini tahlil qilish usullari; 2. Suv balans usuli, daryo havzasida suv va issiqlik balans elementlarini aniqlash, olingan va tashlangan suv miqdorini hisoblash, shuningdek har bir xo`jalik turi faoliyatining ta`sirini alohida miqdoriy baholash; 3. Aktiv eksperiment usuli. Birinchi guruh usullarida gidrologik ko`rsatkichlarning quyi stvorlarda, daryo oqimining tabiiy va antropogen omillar ta`sirida ko`p yillik tebranishlarini baholashga asoslaniladi, shuningdek ho`jalik faoliyatining ta`sir ko`rsatish darajasi miqdoriy baholanadi. Daryolarning quyi stvorlarida o`lchangan gidrologik ko`rsatkichlarni tabiiy va antropogen omillar ta`sirida davrlar bo`yicha o`zgarishlari aniqlanadi va havzadagi xo`jalik faoliyatining gidrologik rejimga ta`sir ko`rsatish darajasi miqdoriy baholanadi. Bularga: turli davrlar uchun hisoblangan oqim ko`rsatkichlarini taqqoslash (analogiya), o`xshashlik usuli, daryo havzasida oqim xosil qiluvchi tabiiy omillar bo`yicha oqimni tiklash usullari kiradi. O`zining xususiyatlariga ko`ra bu usullar daryo havzasidagi gidrologik rejimga ta`sir ko`rsatuvchi barcha xo`jalik faoliyatini turlarini hisobga olish uchun qo`llanilishi mumkin, lekin ular yordamida alohida antropogen omillar hissasini baholash qo`l keladi. Bunday omillarga agrotexnika, sug`orish va quritish melioratsiyasi, o`zan oqimini boshqarish, urbanizatsiya, daryo havzalarida o`rmonlarni kesish tadbirlari kiradi va ular daryo havzalarida bu omillar asosiy bo`lib, oqimning tabiiy rejimini o`zgartirish quyi stvorlarda bosh rolni o`ynaydi.

Ko`p hollarda antropogen omillar ta`sirini baholash uchun ko`p yillik kuzatishlar xo`jalik faoliyati turli bo`lgan davrlarga ajratib, shu davrdagi quyi stvordagi o`rtacha oqim qiymatlarini aniqlab, ular meteorologik omillar, ko`pincha daryo havzasidagi o`rtacha yog`in miqdorlari bilan solishtiriladi,. Bu eng sodda va qulay usullardir, lekin undan samarali foydalanish uchun quyi stvorda oqim shakllanishiga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy tabiiy omil to`g`ri tanlanishi kerak. Misol uchun namlik yetarli va ortiqcha bo`lgan xududlarda yillik oqim asosan yillik yog`in miqdori bilan aniqlanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyenti oraliqda o`zgaradi. Xo`jalik faoliyatining ta`siri o`rtacha yillik oqim miqdori bilan yillik yog`inni solishtirish natijasida ishonchli baholanadi. Kam namlangan xududlarda esa yillik yog`in va oqim o`rtasida bog`lanish odatda kichik, korrelyatsiya koeffitsiyenti oraliqda o`zgaradi. Shuning uchun ham oqimning o`zgarishlarini baholash ikkita bir xil yog`inli davrlarga bir xil oqim miqdorlari to`g`ri keladi degan tahminlar asosli deb hisoblanmaydi. Oqimni tiklaganda juft korrelyatsiya va integral to`g`ri chiziqlarni qo`llanilishi samarali bo`lishi uchun havzadagi asosiy oqim xosil etuvchi omil argument sifatida olinishi kerak. Bu argument umumiy tabiiy-geografik sharoitga va oqim shakllanish xususiyatlariga bog`liq holda o`zgaradi. Shiklomanov I.A. va boshqa olimlarning taxminlariga ko`ra oqim shakllanadigan va oqim sarflanadigan xududlarni ajratish mumkin bo`lgan daryo havzalarida xo`jalik faoliyatining ta`sirini turli davrlar uchun oqim shakllanadigan xududdan kelgan tabiiy daryo oqimi bilan havzaning quyi stvorida kuzatilgan oqim bilan taqqoslash va bog`lanishlar tuzish natijasida aniqlash mumkin. Bunday havzalarga O`rta Osiyo, Qozog`iston, Kavkazning ko`p daryolari egadir. Yuqorida aytilgan bog`lanishlar yordamida daryo havzasining quyi stvorida antropogen omillar ta`sirida oqim o`zgarishining integral qiymatini alohida ko`p yillik davrlar uchun baholash mumkin bo`lsa ham, lekin bu o`zgarishlarning sababini va alohida har bir omillarning rolini aniqlash uchun qo`shimcha meteorologik sharoitni harakterlovchi ma`lumotlar va xalq xo`jaligi rivojlanish davrlarining asosiy ko`rsatkichlari oqim sarflanadigan xududlarda aniqlanishi kerak. Ba`zi havzada bunday ma`lumotlarni hisobga olish uchun oqim sarflanadigan xududlarni suv balans usuli qo`l keladi. Oqimga ta`sir ko`rsatuvchi ko`p sonli omillarni hisobga olish esa turli matematik usullar yo`li bilan bajariladi. Shu jumladan chiziqli ko`plik korrelyatsiya usuli, uning yordamida eksperimental ma`lumotlarga asoslanib gidrologik ko`rsatkichlar

o`zgarishining ko`p omilli matematik modellashni tuzish mumkin. Bu usulning nazariy asoslari matematik statistikada keltirilgan. Xo`jalik faoliyatini baholash maqsadida o`rganiladigan daryoning tabiiy gidrologik harakteristikalari analog-daryo yoki kontrol – havzalarining o`zgarmagan rejimi bo`yicha tiklanishi mumkin. Bunday analog – daryoni tanlash juda ham murakkab, chunki uning tabiiy sharoiti va gidrologik ko`rsatkichlarining meteorologik omillar ta`sirida o`zgarishi, tahlil qilinayotgan parallel kuzatishlar olib borilgan davr uchun sinhron bo`lishi shart. Ayniqsa tog`li xududlarda bunday analog topilishi qiyin, chunki yaqin joylashgan havzalarda ham oqimning ko`p yillik tebranishlarida asinhronlik bo`lishi mumkin. Tekislik xududlarida tabiiy gidrologik rejimi o`zgarmagan katta havzalar yo`q, o`rtacha havzalar esa yildan-yilga kamayib bormoqda. Kichik daryolarda esa kuzatish davrlari qisqa bo`lib, analogik usulidan foydalanishga to`g`ri keladi. Yuqorida aytilgan sabablarga ko`ra analog usuli bo`yicha gidrologik ko`rsatkichlarni tiklash samaradorligi deyarli yuqori emas va ko`p hollarda uning yordamida antropogen omillarning ta`sirini ishonchli baholash ham qiyindir. Analogiya usulini keng ko`lamda quritish melioratsiyalari, agro-o`rmon texnika, urbanizatsiya tadbirlari natijasida o`rtacha daryolar oqimining o`zgarishini baholash mumkin. Yuqorida aytib o`tilgan integral baholash usullaridan tashqari, ikkinchi guruh: suv, issiqlik, tuz balansi elementlarining o`zgarishini baholash usullaridan foydalanish mumkin. Bu usullar yordamida, daryo havzasi va o`zanida xo`jalik faoliyati ta`sirida tabiiy sharoitlarning o`zgarishi natijasida urbanizatsiya, yerlarni sug`orish va quritish, chopiq qilish, suv omborlarini qurilishi natijasida yerlarning suv ostida qolishi, xududning gidrologik rejimi elementlarini o`zgarishini baholash mumkin. Hozirgi vaqtda gidrologik eksperimental ma`lumotlarning tahliliga asoslangan holda suv, issiqlik balanslari bo`yicha agrotehnik va o`rmon-meliorativ, sug`orishi va quritishi, suv omborlarini qurilishi va ularni ishlatish tadbirlarining ta`sirini baholash usullari.

Похожие

Geografik baholash usullari

Yer resurslarini baholash usullari

Antropogen landshaftlar va uning tiplari haqida tushuncha

Xorazm viloyat sanoat korxonalarining ekologik vaziyatga va aholi salomatligiga ta'sirini baholash

Amaliy geografiyaning maqsadi va vazifalari