Geografik baholash usullari - География - Рефераты

Geografik baholash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Geografik baholash usullari R E J A : 1. Yer resurslarini baholash 2. Iqlimiy resurslarni baholash 3. Rekreatsiya resurslarini baholash

GEOGRAFIK BAHOLASH USULLARI Tabiiy sharoit yoki landshaftlarni foydalanish maqsadlarida ba holash — geografik baholash deb ataladi. Masalan, dehqonchilik, chorvachilik, sanoat, transport, rekreatsiya, suv xo'jaligi va boshqa maqsadlarda baholash amalga oshirilishi mumkin. Geografik baholash quyidagi bosqichlardan iborat: a) baholash ishlarining maqsad va vazifalarini aniqlash (masalan, daryo vodiysining ma'lum bir qismini suv ombori qurish maqsadida baholash); b) baholash uchun zarur bo'lgan ko'rsatkichlar yoki ma'lu- motlar ro'yxatini tuzish; s) o'rganilayotgan hudud daryo vodiysining hozirgi va kelajakdagi holatini belgilaydigan ko'rsatkichlar yoki xossalarni o'rganish va o'lchash (vodiyning geologik tuzilishi, uzunligi, kengligi, balandligi, yonbag'irlar qiyaligi, suvning sarfi, loyqaligi, me'yori va h.k.); d) olingan ma'lumotlar va ko'rsatkichlarni bir-biriga taqqoslash asosida bar bir komponent bo'yicha alohida baholashni amalga oshirish (relef, geologik tuzilish, suv o'lchamlari va h.k. haqida); e) alohida baholashlar asosida umumiy baholashni amalga oshirish (suv omborini mazkur joyda qurish mumkinmi yoki yo'qmi); f) yakuniy jadval va xaritalar tuzish. Tabiiy geografik baholashning aniq maqsadiga ko'ra sifat va miqdor usullaridan foydalaniladi. Sifat ko'rsatkichlari qulaylik darajasiga qarab "juda qulay", "qulay", "o'rtacha qulay", "kamroq qulay", "qulay emas" deb baholanadi. Masalan, tekisliklar yo'l qurilishi uchun juda qulay, qumli cho'l- lar qulay, to'lqinsimon tekisliklar o'rtacha qulay, adirlar kamroq qulay, tog'lar esa qulay emas. Baholashning miqdor usuli har bir darajani sonli ko'rsatkich- lar asosida amalga oshirishga asoslangan. Masalan, vegetatsiya davrida havo haroratining 10 °C

dan yuqori bo'lgan kunlar yig'indisi qish- loq xo'jalik ekinlarining qaysi turlari hududning qaysi joylarida o'si-shi mumkinligini aniqlashda asosiy mezon bo'lib xizmat qiladi. Ma salan, arpaning pishib yetilishi uchun quyidagi haroratlar yig'indisi bo'lishi shart. Vegetatsiya davrida havo haroratining +10 °C dan yuqori yig'indisi 1000° gacha bo'lishi eng tezpishar arpa navining yeti lishi uchun yetarli emas, mazkur arpa navi 1000—1400° da pishadi, 1400-1800° da esa o'rta pishar, 1800° dan oshganda esa eng kechki navlar yetiladi. Ko'rsatilgan ushbu miqdor ko'rsatkichlari baholashn ing ma'lum bonitetli darajalari hisoblanadi. Yer resurslarini baholash Yer resurslari xo'jalik jihatdan juda ko'p maqsadlarda baholanadi. Ayniqsa, yer resurslarini dehqonchilik maqsadlarida baholash keng tarqalgan. Dehqonchilikni amalga oshirish asosan relef, agroiqlimiy re-surslar, tuproq sharoiti, yer osti suvlarining joylashishi va xossala- rining qulayligi, suvning mavjudligi va boshqa omillar bilan belgilanadi. Dehqonchilik uchun yaroqli yerlarni o'zlashtirish va ulardan foydalanishning murakkablik darajalari landshaftlarning xususiyatlariga qarab turlicha bo'ladi. Yuqorida ko'rsatilgan omillarning tahlili asosida O'zbekiston tabiiy-hududiy komplekslari murakkablik darajasiga ko'ra to'rt guruhga bo'linadi: oddiy, o'rtacha murakkab, murakkab va juda murakkab tabiiy komplekslar (1-jadval). Oddiy tabiiy komplekslarga tog' oldi prolyuvial va daryo vodiyla- rining yuqori terrasalari kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati yuqori darajada ta'minlangan bo'lib, bu suvlarining sathi ko'taril- maydi, chunki lyoss va lyossimon jinslar ostida shag'al toshlar yotadi. Mazkur joylar dehqonchilik uchun juda qulay. O'rtacha murakkablikdagi tabiiy komplekslarga yoyilrnalar va daryo deltalarining yuqori qismlari kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati ta'minlangan, ammo ayrim pastqam joylarda u yer yuzasiga yaqin ko'tariladi va sho'rlanishga sabab bo'lishi mumkin. Shamol va suv eroziyasi yuz berishi mumkin. Shuning uchun ihota daraxtzor- larini vujudga keltirishni loyihalashtirish zarur.

Murakkab tabiiy komplekslarga yoyilrnalar va deltalarning o'rta qismlari va allyuvial terrasalar kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati yaxshi emas, sug'orish davomida ularning sathi ko'tariladi va tuproqda tuz to'plana boshlaydi. Buning oldini olish uchun gorizontal va tik zovurlar qurishni ko'zda tutmoq lozim. Juda murakkab tabiiy komplekslarga deltalarning etak qismlari, prolyuvial tekisliklarning quyi yoki chekka joylari, adirlar, plato va balandliklar kiradi. Yer osti suvlarining gorizontal harakati ta'min- lanmagan, ularning sathi sug'orish paytida tezda ko'tarilib ketadi. Buning oldini olish maqsadida zich zovurlar tarmog'ini qurish, yerni sifatli qilib yuvish va tekislash, shamol eroziyasiga qarshi ihota daraxtzorlarini vujudga keltirish lozim. Suv shimilishining oldini olish uchun tomchilatib, yomg'irlatib va tuproq ostidan sug'orish usullarini qo'llash zarur.

О‘zbekistonning chо‘l va chalachо‘l mintaqalarida sug‘oriladigan yaroqli yerlar tabiat komplekslarining murakkablik darajalarini aniqlovchi mezonlar TK lari va melioratsiya murakkablig i Relyef Yotqiziqlarning tarkibi Tuproqlar Grunt suvlari Yerlarning meliorativ holati turi yuzasining xususiyatlar i nom i shо‘rlanishga berilganligi eroziyaga berilganligi chuqurligi, m m inerallashuv darajasi, har l da g 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Oddiy (maxsus tadbirlar talab qilmaydi) Tog‘ oldi prolyuvial tekislik, yuqori allyuvial terrasalar Qiyaroq Lyoss va lyossimon yotqiziqlar ostida dag‘al jinslar mavjud Tipik bо‘z, sur-bо‘z Berilmaga n Yuvilmagan, joylarda kamroq yuvilgan 20- 100 3 gacha Barqaror О‘rtacha murakkab (oldini oluvchi tadbirlar zarur) Konus yoyilmalari va daryo deltalarining bosh qismi Tо‘lqins imon Lyossimon yotqiziqlar qum, bazalt shag‘al bilan aralash holda uchraydi, ular ostida dag‘al jinslar bor Tipik bо‘z, sur- bо‘z, qumli, taqirli Berilmaga n Turli darajada yuvilgan, joylarda shamol eroziyasi mavjud 10-15 va undan past 3-10 va undan kо‘p Kо‘proq barqaror Murakkab (maxsus Konus yoyilmalari va Qiya Qumoq, yotqiziqlari qum Sur- bо‘z, Turli darajada Shamol eroziyasiga 5-10 5-10 va 10-30 Barqaror emas

tadbirlar kompleksi zarur) daryo deltalarining о‘rta qismlari, quyi terrasalar qatlamchalari bilan aralash holda uchraydi qumli chо‘l, taqirli berilgan Juda murakkab (katta hajmda maxsus tadbirlar kompleksi zarur) Konus yoyilmalari va daryo deltalarining etak qismlari, qirlar, adirlar, platolar Yassi qiya, tо‘lqinsi mon botiq Og‘ir mexanik tarkibi yotqiziqlar (gil, og‘ir chumloq) shag‘al aralash qumloq (jipslashgan) Sur- bо‘z, taqir о‘tloq, taqirli, shо‘rhok Yotqiziqlar tarkibida tuz va gips mavjud Shamol eroziyasiga turli darajada berilgan 3-5, 10-20 va undan pastda 10-30 va undan kо‘p Juda barqaror

Iqlimiy resurslarni baholash Iqlim resurslarining miqdor ko'rsatkichlari ko'p jihatdan qishloq xo'jalik ekinlarining turini va hosildorligini belgilab beradi. Har qanday ekinlarning pishib yetilishi uchun ma'lum miqdorda issiqlik zarur bo'ladi. Shuning uchun ham mamlakatimiz iqlimiy resurslarini qishloq xo'jaligi nuqtayi nazaridan baholash muhim amaliy ahamiyatga ega. Vegetatsiya davrida kerakli miqdorda issiqlik mavjud bo'lsagina ekinlar urug'i unib chiqadi, rivojlanadi va pishib yetiladi. Ekinlar ning urug'i unib chiqishi, ko'p hollarda, havo harorati o'rtacha + 10 °C dan yuqori bo'lganda yuz beradi. O'zbekistonning tekislik qismida quyidagi issiqlik mintaqalari mavjud: issiq, juda issiq, o'rtacha jazirama, jazirama, o'ta jazirama. Issiq mintaqaga O'zbekistonning shimoli g'arbida joylashgan Ust- yurt platosining Orol dengizi sohillari kiradi. +10 °C dan yuqori haroratlar yig'indisi 3500° dan kam. Mazkur mintaqada uzumning ertapishar navlari yetilishi mumkin. Juda issiq mintaqada haroratlar yig'indisi 3500-4000°. Mazkur mintaqaga Ustyurt platosining shimoliy va o'rta qismlari, Amudaryo deltasining shimoliy qismi kiradi. Ushbu mintaqada uzumning tez- pishar, sholining ertapishar, makkajo'xorining kechpishar navlari pishib ulguradi. O'rtacha jazirama mintaqada haroratlar yig'indisi 4000-4500° gacha boradi. Ustyurt platosi va Amudaryo deltasining janubiy qismlari, Xorazm vohasi, Qizilqumning shimoliy qismiga to'g'ri keladi. Mazkur mintaqada paxtaning ertapishar navlari to'liq pishib yetiladi. Jazirama mintaqada haroratlar yig'indisi 4500° dan 5000° gacha yetadi. Ushbu mintaqaga Qizilqumning katta qismi, Zarafshon vodiysining quyi qismi, Mirzacho'l, Farg'ona vodiysi kiradi. Mazkur rnintaqada paxtaning o'rtapishar navlarini ekish mumkin. Juda jazirama mintaqada haroratlar yig'indisi 5000° dan yuqori bo'ladi. Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining janubiy qismlari shu mintaqada

joylashgan. Ushbu mintaqada ingichka tolali paxta yetishtiriladi. Sizga ma'lumki, O'zbekistonning sharqiy va janubi sharqiy qismlari asosan tog'lardan iborat. Tog'larda balandlikka ko'tarilgan sayin havo harorati pasayib boradi, natijada musbat haroratlar yig'in disi kamayib, yetishtiriladigan ekin turlari ham o'zgarib boradi. Tog'larda quyidagi issiqlik mintaqalari ajratiladi: iliq mintaqa, salqin mintaqa, juda salqin mintaqa. Iliq mintaqada haroratlar yig'indisi 3000-4000° atrofida va o'rtacha balandlikdagi tog'larni o'z ichiga oladi. Ushbu mintaqada lalmikor yerlarda don yetishtirish hamda sug'orma uzumchilikni rivojlantirish mumkin, paxta yetilmaydi. Salqin mintaqada musbat haroratlar yig'indisi 3000° dan kam. O'rtacha balandlikdagi tog'larni o'z ichiga oladi. Mazkur mintaqadan asosan yaylov sifatida foydalaniladi. Juda salqin mintaqada haroratlar yig'indisi 1000° dan kam, dehqonchilik uchun yaramaydi. Bu mintaqa baland tog'larni o'z ichiga oladi. Rekreatsiya resurslarini baholash Tabiat komplekslarining dam olish maqsadlarida foydalaniladigan xususiyatlari yoki komponentlari rekreatsion resurslar deb ataladi. Masalan, manzarali o'rmon, dengiz va okean qirg'oqlari, tog' vo- diylari, g'orlar, manzarali chiroyli o'simliklar, ajoyib relef shakllari, muzlar shular jumlasidandir. Rekreatsiya (tiklash, o'rnini to'ldirish)ning qamrovi katta bo'lib, odamlarning dam olishi, salomatligini tiklashi, madaniy hordiq chiqarishi ma'nosida ishlatiladi. Tabiiy komplekslar yoki landshaftlarni rekreatsion nuqtayi nazardan tadqiq qilish asosan landshaftlarning rekreatsion imko- niyatlarini va ularga rekreatsion bosimning ta'sirini baholashdan iborat. Dam olish tashkiliy va notashkiliy (ixtiyoriy) bo'lishi mumkin. Tashkiliy dam olish turli muassasalar tomonidan uyushtiriladi. Notashkiliy (ixtiyoriy) dam olish esa odamlarning o'z xohishlari bo'yicha bir yoki bir necha kishi bo'lib,

tanlangan hududlarda uyushtiriladi. Dam olishdan ko'zlangan maqsad turlicha bo'lishi mumkin: davolanish, sog'lomlashtirish, sport, tanishuv va h.k. Dam olish mavsumga qarab ham turlicha bo'lishi mumkin. Yozgi dam olish turlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: cho'milish, quyosh vannalari olish, piyoda yurish (davolanish, salomatlikni tiklash, ekskursiya), qayiq sporti, baliq ovi, turli xil mevalar va qo'ziqorin terish, otda sayr qilish, alpinizm bilan shug'ullanish va h.k. Qishki mavsumda quyidagi dam olish turlari bilan-sliug'ullanish mumkin: chang'i sporti, muz osti baliq ovi, sport ovchiligi, davolanish, salo matlikni tiklash, piyoda sayr. Rekreatsion baholash obekti — landshaftlar, joylar, maydonlar va fatsiya bo'lishi mumkin. Rekreatsiya komplekslarini joylashtirishni loyihalashda landshaftlarni tahlil qilish yaxshi natija beradi. Bunda turli landshaftlarni rekreatsion maqsadlarda foydalanish darajasiga qarab eng qulay landshaft turi tanlanadi. Masalan, daryo vodiysi, tog' yonbag'ri, ko'l yoki suv ombori qirg'og'i, tekislik, okean yoki dengiz qirg'og'i, o'rmon va h.k. (24-rasm). Alohida rekreatsion komplekslarni (dam olish uylari, sanatoriylar, sayyohlik majmualari va h.k.) loyihalashtirayotganda aniq maydonni baholash yaxshi natija beradi. Aniq bir dam olish muassasalarining ichki tuzilishini loyihalashda tabiat komplekslarini fatsiya darajasida baholash lozim. Asosiy inshootlarni fatsiyaning relef sharoiti, suvlari, o'simligi, landshaft manzarasiga qarab joylashtirish maqsadga muvofiq bo'ladi (2-jadval). Rekreatsion maqsadlarda baholashda ularni estetik jihatdan baholash ham muhim o'rin tutadi. Bunda tabiiy sharoitning, relef-ning, o'simliklarning, landshaft umumiy ko'rinishining estetik ji hatdan zavq bera olish imkoniyati hisobga olinadi. Baholashning oxirgi bosqichida tabbiy komplekslarning rekreatsionol korxonalarni joylashtirish uchun yaroqliligi va rekreatsional bosimga barqarorlik darajasi hisobga olinadi.

Tog‘ turizmi maqsadlarida tabiat komplekslarini baholash mezonlari (Chirchiq va Ohangaron havzalari misolida) Yonbag‘ir xususiyati Yonbag‘ir qiyaligi, daraja Yonbag‘ir yuzasining xususiyati Tabiiy jarayonlar О‘simlik qoplami о‘tlarning % hisobidagi qoplami Yolg‘izoyoq yо‘llarning mavjudligi Suv manbalarining mavjudligi Tabiat manzalarining estetik ahamiyati 1 2 3 4 5 6 7 8 Qulay emas Juda qiya, ba’zan tik kо‘tarilgan 30-60 Kristalli tog‘ jinslari usti ochilib yotadi Tog‘ qulashi, quruqlar tarqalgan Siyrakl buta va butachalar mavjud, 0-30 “Echki chо‘qmoqlari” mavjud Yо‘q Yalang‘och qoyalar, bir- biridan kam farq qiladigan manzaralar Kamroq qulay Juda qiya, joylarda tik kо‘tarilgan 30-40, ba’zan 50 Kristalli tog‘ jinslari usti ochilib yotadi, ba’zan lyossimon jinslar bilan qoplangan Tog‘ qulashi, surilma va eroziya tarqalgan Siyrak butalar, onda- sonda daraxt uchraydi, 0- 40, ba’zan 50 Siyrak sо‘qmoqlar, jarayonlar bilan buzilgan Joylarda kam suvli, quril qoladigan buloqlar mavjud Bir xil, bir-biridan kam farq qiladigan manzaralar Qulay Qiya 15-30 Lyoss, lyossimon jinslar, yuqori qismida ellyuviy Surilma, eroziya ariqlari va jar eroziyasi Siyrak daraxtlar va zich butalar, 40-50 Yetarli darajada, ba’zan buzilgan Sersuv buloqlar, soylar, suvi ichish uchun Bir-biridan farq qiladigan manzaralar, relyefnnig tik

va dellyuviy va tarqalgan yaroqli parchalanishi kamroq, atrofning kо‘rinishi, 15 km dan kо‘p Juda qulay Qiya, о‘rtacha 15-30 10-15 Lyossi, lyossimon jinslar, yuqori qismida ellyuvial va dellyuviy Siyrak surilma, eroziya ariqlari va jarlar Daraxt va butalar zich holda, 30-100 Yetarli darajada Yirik soylar, sersuv buloqlar Bir-biridan farq qiladigan manzaralar, relyefning tik va yotiq parchalanishi kuchli, atrof kо‘rinishi 25 km dan kо‘p

X U L O S A Xulosa qilib shuni aytish lozimki, Tabiiy sharoit yoki landshaftlarni foydalanish maqsadlarida ba holash — geografik baholash deb ataladi. Masalan, dehqonchilik, chorvachilik, sanoat, transport, rekreatsiya, suv xo'jaligi va boshqa maqsadlarda baholash amalga oshirilishi mumkin. Yer resurslari xo'jalik jihatdan juda ko'p maqsadlarda baholanadi. Ayniqsa, yer resurslarini dehqonchilik maqsadlarida baholash keng tarqalgan. Dehqonchilik uchun yaroqli yerlarni o'zlashtirish va ulardan foydalanishning murakkablik darajalari landshaftlarning xususiyatlariga qarab turlicha bo'ladi. Yuqorida ko'rsatilgan omillarning tahlili asosida O'zbekiston tabiiy-hududiy komplekslari murakkablik darajasiga ko'ra to'rt guruhga bo'linadi: oddiy, o'rtacha murakkab, murakkab va juda murakkab tabiiy komplekslar. Iqlim resurslarining miqdor ko'rsatkichlari ko'p jihatdan qishloq xo'jalik ekinlarining turini va hosildorligini belgilab beradi. Har qanday ekinlarning pishib yetilishi uchun ma'lum miqdorda issiqlik zarur bo'ladi. Shuning uchun ham mamlakatimiz iqlimiy resurslarini qishloq xo'jaligi nuqtayi nazaridan baholash muhim amaliy ahamiyatga ega. Rekreatsiya (tiklash, o'rnini to'ldirish)ning qamrovi katta bo'lib, odamlarning dam olishi, salomatligini tiklashi, madaniy hordiq chiqarishi ma'nosida ishlatiladi. Tabiiy komplekslar yoki landshaftlarni rekreatsion nuqtayi nazardan tadqiq qilish asosan landshaftlarning rekreatsion imko- niyatlarini va ularga rekreatsion bosimning ta'sirini baholashdan iborat.

Похожие

Yer resurslarini baholash usullari

Daryo oqimiga antropogen omillar ta'sirini baholash usullari haqida

Tabiiy geografik tadqiqot usullari (metodikasi) fanining maqsadi, vazifalari, o‘rganish predmeti

Geografik terminshunoslik

Geografik bashorat