Tabiiy geografik tadqiqot usullari (metodikasi) fanining maqsadi, vazifalari, o‘rganish predmeti - География - Рефераты

Tabiiy geografik tadqiqot usullari (metodikasi) fanining maqsadi, vazifalari, o‘rganish predmeti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Tabiiy geografik tadqiqot usullari (metodikasi) fanining maqsadi, vazifalari, o‘rganish predmeti Reja: 1. Usul, uslubiyot, metod, metodika tushunchalari mohiyati 2. Metod – usullar ilmiy bilishning yo‘li, voqeyalikni amaliy yoki nazariy o‘zlashtirishning majmui, sistemasi ekanligi 3. Tabiiy geografik tadqiqot usuli o‘quv predmeti sifatida 4. Kursning maqsadi, vazifasi 5. Tarmoq – kompenent tadqiqot metodlari

Tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarning yaxliit tizimi-sistema sifatida shakllangan geografiya fanlari tabiiy hududiy va akval komplekslar bilan hududiy ishlab chiqarish komplekslarini alohida-alohida holda ham, yaxlit bir sistema-tizim hamda ish ko‘radigan ikki tarmoqli (qanotli) yagona (bir butun) bilim sohasi. Geografiya va uning tabiiy geografiya fanlari bo‘linmasi mustaqil fan sifatida taraqqiy etishi uchun quyidagi to‘rt shartga javob berishi zarur. 1. Predmeti, 2. Tadqiqo uslublari, 3. Nazariy asoslari, 4. Vazifalarning o‘ziga xosligi. Tabiiy geografiya geokomplekslar va geosistemalar ta‘limot fanning nazariy asosini tashkil etadiki, geosistemalarning ikki (1. Tabiiy, 2. Ijtimoiy-iqtisodiy) va uch bosqichi sayyoraviy-(global), regional (mintaqaviy) va mahalliy (tipologik) rivojlanishi-holatini (komplekslilik (matuali-tizimlilik) hududiylik, sababiylik (determinizm) tarixiylik, ekogizm, kunfunktsiyalilik, xaritashunoslik tamoyillari (printsiplari) nuqtai-nazaridan o‘rganadi. Asosiy umumgeografik qonuniyatlar geografiya qobiq va geosistemalarning bir butunligi nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etiladi. Tabiiy geografiya predmeti-tabiiy hududiy va akval komplekslar, ularning eng kattasi va bir nusxada namoyon bo‘lgani-Geografik qobiq, geografik qobiq qonuniyatlari, rivojlanish va o‘zgarishda ekanligi fanning nazariy asoslari hisoblanadi. Har qanday ilm sohasi o‘zining qonuniyatlari, tushunchalari biishi uchun tadqiqot usuliga ega bo‘lishi mumkin. Geografiya fanlarining fan sifatida taraqqiyot tarixi-g’oyalarning paydo bo‘lish-g’oyalar tarixi bilan bu g’oya va nazariyalarni (farazlarni-ilmiy taxminlarni isbotlash uchun sayohatlar (ekspeditsiyalar, ekskursiyalar, bevosita joyga borib ko‘rish, kuzatish) taxidan ibora ekanligini hamma biladi. Aristotel (Miloddan oldingi 384-322 yillar) Yerning sharsimonligini –e‘tirof etibgina qolmay, rad etib bo‘lmas dalillar bilan isbotlab berdi. Bular oy tutilgan Quyosh yorug’lik nurining to‘sib qoladigan Yer soyasining dumaloq-shar shaklda bo‘lishi, tekislikdan toqqa ko‘tarilgan sari ufq-gorizontning kengayib borishi qorg’oqdan dengiz ichkarsiga uzoqlashayotgan kemaning bora- bora ko‘rinmay ketishi va boshqa dalillar yordamida Yer sayyorasining Shar qiyofasidaligini birinchi bulib ko‘rsatib berdi. Yerning shar ekanligi haqidagi g’oya-1519-1522 yillarda F.Magellan sayohati natijasida amalda isbot etildi- sayohatchi va uning yo‘ldoshlari g’arbga tomon suzib, sharq tomondan qaytib keldilar (garchi Magellan Filippin orollarida halok bo‘lgan bo‘lsa-da). Bu tarixiy ashyoviy dalilni keltirish shuning uchun zarurki-geografiyada g’oyani isbot etishning sinalgan usuli –ekspeditsiya-bevosita joyda ish olib borish ekanligi ta‘kidlashdir. Geografiyada xususan tabiiy geografiyada an‘anaviy tekshirish usuli- sayohat-ekspeditsiya usulidir.

Entsiklopediyalarda –metod so‘zi –yunoncha-tadqiqot yoki bilish yo‘li, nazariya, ta‘lmot deb ko‘rsatilgan Metod-bu voqelikni nazariy yoki amaliy o‘zlashtirish usullari ilmiy tadqiqot olib borish, fikrni bayon etish umumlashtirish baholash usullari falsafaning metodi deyilganda falsafiy bilimlar sistemasini yaratish va asoslash usullari tushuniladi. Metod aslida insonning amaliy faoliyati negizida vujudga keladi Inson amaliy harakatining usullari anglanuvchi moddiy omilga aylangach, bu usullar tafakkur metodning manbalari shaklini oldi mazkur manbalarning rivojlanishi va differantsiyasi oxir oqibatda metodlar haqidagi ta‘limot-metodologiya paydo bo‘lishiga olib keldi. Fan metodining asosiy mazmunini avvalo praktikada sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi, har qanday nazariya boshqa nazariyani yaratuvchi, yohud praktika mazmunini yoki izchilligini belgilovchi metod vazifasini bajaradi. Hozirgi zamon fanlarining metodlari ilmning o‘zi kabi turli-tumandir. Shunga muvofiq metodlar ham turlicha tasniflanadi, masalan, eksperimental empirik ma’lumotlarni ishlash metodi, ilmiy nazariyalarni yaratish metodi, ilmiy xulosalarni bayon etish metodi, falsafiy umumnazariy, maxsus ilmiy metodlar. Fanlar o‘rtasida o‘zaro aloqaning natijalarini boshqa fanlarda qo‘llashga olib keldi. Bular geografiyada fanlararo metodlar (geokimyoviy, geofizik metodlar) deyiladi. (Ular haqida keyingi ma‘ruzada batafsil to‘xtalamiz). Umumiy harakterga ega bo‘lgan metodlar- taqqoslash, analiz va sintez, umumlashtirish, abstrantsiyadan konkretlikka qarab borish, induktsiya va deduktsiya va boshqalar. Metodologiya metodlar haqidagi ta‘limot metodologiyaning asoschisi ingliz faylasufi F.Bekondir. u birinchi fanni metodlar sistemasi bilan qurollantirish bu g’oyani “yangi orgapon” (Aristotel yaratgan haqiqiy bilishning universal quroli deb hisoblagan sistema “orgapon” deb atalgan) deb atalgan asarida amalga oshirdi. Uning ilmiy bilishga induktiv, empirik yondashishni asoslab berishi metodning keyingi taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lgan dialektik materilizm ilmiy tadqiqotlarning metodi hamdir. F.Bekon fanning tadqiqot metodini qorong’i yo‘lda ketayotgan yo‘lovchining ko‘zlagan manzilida ko‘rigan chiroqqa o‘xshatadi. Metodologiya ilgari vaqtda ilmiy bilish faoliyatining falsafiy asoslari haqidagi tasavvurlarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, endilikda ilmning eng ko‘p tarmoqli rivojlangan maxsus sohasini anglatadi. Umuman bilim nazariyasidan metodologiya bilish vositalariga jiddiy e‘tibor berishi bilan farq qiladi. Metod yoki usul bilish jarayonini anglash uchun vosita bo‘lsa, metodologiya voqelikni, (masalan, landshaft komplekslarini) ilmiy usullar bilan tadqiq etish haqida tasavvurlarining majmuini bildiruvchi ilmiy ta‘limotdir.

Ilmiy bilim kundalik oddiy bilimdan farq qiladi. Ilmiy bilim ilmiy muassasalarda laboratoriyada anglanadi, hosil qiladi. Oddiy bilim kundalik turmashda atrofimizni o‘rab olgan tabiat, jamiyat, ko‘rib turgan ob‘ektlar haqidagi bilimdir. Hozirgi zamon tabiiy geografiyasi turli kattalik va daraja (tabaqa)dagi tabiiy komplekslarning shakllanishi, tarqalishi haqidagi fan bo‘lganidan tabiatga inson- jamiyatning ta‘siri qay darajada bo‘lishi bilan masalalarni ham o‘rganadi. Tabiiy hududiy komplekslar makonda va zamonda rivojlanadi va o‘zgaraji. Ana shu rivojlanish va o‘zgarishlar tabiatga ko‘rsatilayotgan antropogen ta‘sirning qay darajada ekanligi bilan bog’liq. Tabiatga inson ta‘sirining chuqurlashuvi (kuchayishi) tabiiy komplekslarning o‘z-o‘zini tiklash-boshqarish qobiliyatining susayishiga olib keladi, bu esa inson yashayotgan muhitning ifloslashuvi va qashshoqlashuvida namoyon bo‘lgan ekologik mazmundagi masalalarni keltirib chiqaradi. tabiiy geografik tadqiqot usullari o‘quv fanining predmeti makon (hudud)da va zamon (muayyan davr)da mavjud bo‘lgan tabiiy hududiy va akval kopmlekslarining rivojlanishiga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillarni tadqiq etuvchi usullar, usullarning turlari, tabiiy komplekslarni aniq joylarda muvozanatini saqlash, muvozanati buzilganlarni tiklash, yo‘llari haqidagi masalalar. Tabiiy hududiy komplekslarni tadqiq usullari-tabiiy geografik tadqiqot usullari o‘quv fanining predmeti. Tabiiy hududiy komplekslar salbiy tomonga o‘zgarmoqdaki, ana shu degradatsiyalashayotgan komplekslar avvalgi holatiga va yaxshi tomonga o‘zgarishini oldini olish yo‘llari – metodlari. Tabiiy geografik tadqiqot o‘quv predmetining ob‘ekti-geografik qobiqdagi turli tabaqa va kattalikdagi komplekslardir. Komplekslarning shakllanish sharoitini qonuniyatlarini tadqiq eti shva bu usullar qaysi biri samarador ekanligi haqidagi masalalar o‘quv fani predmeti. Tabiiy geografik tadqiqot metodlari fanining ilm sifatidagi asosiy maqsadi-geografik ilmiy va amaliy bilimlarni, komplekslarni tadqiq etish usullarini chuqurroq tahlil etish, o‘zgarish natijasida bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli tabiiy geografik va ijtimoiy-iqtisodiy va geoekologik muammolarini hal etish konstruktiv negizlarini ilmiy asoslashdan iborat. Bu maqsadga erishish uchun o‘zaro bog’liq bo‘lgan quyidagi vazifalar hal qilish zarur bo‘ladi. 1. Jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni optimallashtirish; 2. Tabiiy komplekslar va ularni o‘rganishning ilmiy va ahamiyatini tushuntirish; 3. Tabiiy geografik jarayon va hodisalarni tadqiq qilishning amaliy ahamiyatini bilish; 4. Inson xo‘jalik faoliyati ta‘sirida tabiiy muhitning o‘zgarishini aniqlash; 5. Tabiiy sharoit va resurslardan xo‘jalik maqsadlarida foydalanish uchun ularni baholash; 6. Geografik bashoratlashtirishning nima ekanligini tushuntirish; 7. Ekologik-geografik muammolar va ular yechimining amaliy-geografik asoslarini bilish; 8. Ishlab

chiqarishni hududiy tashkil qilish muammolari va aholi joylashuvi masalasi yechimining oqilona yo‘llarini aniqlash. Darhaqiqat, tabiiy geografiyaning hududiy strukturasi va vaqtda o‘zgarishini o‘rganish-tabiiy hududiy komplekslarning resursli salohiyatini baholash, xo‘jalikda foydalanishning imkoniyatini aniqlash vazifasidan kelib chiqadi. THKning resursli imkoniyati chegaralanganki, bu THKning rivojlanishidan kelib chiqadi. THKning landshaft-ekologik holatini baholash va o‘zgarishini bashoratlash madaniy landshaftlarni loyihalashtirish uchun ularni aniq maydrnda bo‘laklarga bo‘lib-ya‘ni morfologik jihatdan o‘rganish talab etiladi. Hozirgi zamon tabiiy geografiyasining vazifalarini, qolaversa tadqiqot olib borishning usullari oldiga qo‘yilgan vazifalar mohiyatini bilish uchun tabiiy kompleks haqida aniq tushunchaga ega bo‘lish talab etadi. Yer sharida tabiatning barcha komponentlari bilan-biri bilan o‘zaro bog’liq bo‘lganidan ularni turli kattalikdagi geografik kompleks vujudga keladi. (Komplek –lotincha aloqa, bir-biri bilan almashib kelish, bir butunlikni tashkil qiluvchi predmet, hodisa yoki xususiyatlarni o‘zaro almashib kelishining yig’indisi). Mashhur rus geokimyovar olimi, akademik B.B.Polinov, geografik komplekslar, Yer yuzasining o‘ziga xos anatomiyasini tashkil etadi deb ta‘kidlagan edi, XX asrning o‘rtasilarida. Binobarin, bir xil tabiiy sharoitga ega bo‘lgan hududlarni birlashtiruvchi, mazkur tabiat komplekslarini ilmiy va amaliy jihatdan o‘rganish ustivor ahamiyat kasb etadiki, ular turli tabiat qonuniyatlarini, komplekslarning o‘zgaruvchanlik, rivoelanish, tabiiy resurslarning va boshqa xususiyatlarni tadqiq etish hamda ulardan xo‘jalik tarmoqlarni rivojlantirish maqsadlarida foydalanish usullarini ochib beradi. Yer yuzasini tabiiy sharoiti bo‘yicha qismlarga bo‘lib, ularning har biri alohida barcha tabiiy komponentlar kelishi natijasida tarkib topganligini tabiiy hududiy kompleks deyish mumkin. Genetik jihatdan ajralgan joylarni umumiy tarzda tabiiy hududiy kompleks yoki tabiiy hududiy birlik deb atash mumkin. Yer yuzasidagi katta-kichik, sodda va murakkab tuzilishga ega bunday qismlarni- landshaftlarni atroflicha, kompleks tarzda o‘rganish va ularning rivojlanishini boshqarish qonuniyatlarini tadqiq qilish tabiiy geografiyaning tabiiy geografiyaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi, tabiiy hududiy birliklar- (boshqacha aytganda tabiiy landshaftlar)ni tabiiy geografiyaning predmetidir. Shuni aytish kerakki, yer yuzasidagi mavjud tabiiy-hududiy kompleks yoki qisqacha tabiat komplekslari (TK)ning barchasi ham o‘zi joylashgan tabiat mintaqalari haqida batafsil umumiy ma’lumot beraolmaydi. Bunday umumiy ma’lumotni bera olish vazifasini landshaft bajara oladi. “Landshaft” termini-

joyning umumiy ko‘rinishi, manzarasi ma‘nosini bildiradiki, bu so‘ng ilmiy atama sifatida 1805 yilda nemis olimi M.Gommeer tomonidan fanga olib kirilgan, hozirgi zamon landshaftlar haqida ilmlar ta‘limot aniq hududiy birliklarni ifodalash uchun akademik L.S.Berg tomonidan XX asr birinchi yarmida ishlab chiqilgan. Tabiiy hududiy kompleks tushunchasidan o‘zining joy haqida umumiy ma’lumot bera olishi bilan farq qiladigan “Landshaft”ga ta‘rif berishda landshaftshunoslar bir- biridan biroz farq qiluvchi izohotni beradilar. Atoqli rus landshaftshunos olimi A.G. Isachenko landshaftlarga mana bunday ta’rif beradi. “…landshaft landshaft o‘lkasi zonasi va umuman yirik regional hududalarning genetik jihatdan boshqalardan farq qiluvchi qismi bo‘lib, zonallik jihatdan ham, azonallik jihatdan ham bir xildir, hamda xususiy struktura va morfologik tuzilishga egadir”. (N.A.Solnsev-MDU XX asr obruli geograf professori) landshaftga tabiiy hududiy birlik sifatida qarab, landshaftni farq qiluvchi belgilari va xususiyatlarini asoslab, quyidagicha ta’rif beradi: “landshaft genetik jihatdan bir xildagi geologik zaminga, bir tipli rel’yeflarga bir xil iqlimga ega bo‘lgan va shu landshaftga xos bo‘lgan dinamik bog’langan. Hamda makonda qonuniy ravishda takrorlanuvchi asosiy va ikkinchi darajali urochishelardan tarkib topgan bir xil tabiiy kompleksdir.” Demak, 1 landshaft tarkib topadigan hududda geologik tuzilish bir xil bo‘ladi va geologik taraqqiyot bir xil bo‘ladi. 2 landshaft nisbatan katta hududni egallaydi. 3 landshaft hududida iqlim bir xil bo‘lishi, agar o‘zgarsa, butun hududda bir xil o‘zgarishi kerak. 4 har bir landshaftga ekzogen rel’yef hosil qiluvchi jarayonlar xos bo‘lganidan bir xil rel’yef shakllari asosdir. 5 o‘simlik va hayvonot dunyosi bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lgan guruhlar xosdir. Landshaftshunoslik sohasida L.S.Berg, N.A.Solnsev, A.A.Grigor’ev, V.B.Sochava, V.N.Sochava, O‘zbekistonda N.A.Kogay, L.N.Babushkin, L.Alibekov, Yu. Sultonov, A.Abulqosimov, Sh. Zokirov, I.Abdug’aniyev, S.I.Abdullayev, M.Umarov, S.Nishonov, A.Saidov, P.Baratov va boshqalar ustuvor ahamiyatga loyiq ish qilganlar. Landshaftdan katta bo‘lgan tabiiy kompleks tabiiy geografiyaning taksonomik birliklari sanaladi. Landshaftdan kichik bo‘lgan tabiiy komplekslar landshaftning morfologik qismlari (birliklari) hisoblanadi. Tabiiy komplekslarning “taksonomik” va “morfologik” birliklariga bo‘linishi muhim ilmiy ma’noga ega. Mazkur bo‘linish markazi (chegara) da landshaft mavjud. Landshaft va uning morfologik qismlarini geografiya fanlari tizimida “landshaftshunoslik” kursi o‘rganadi. Landshaftdan katta bo‘lgan birliklar ni esa “tabiiy geografiya” tadqiq etadi. Tabiiy geografiya o‘lka yoki hududlarni tabiiy geografik rayonlashtirish muhim yo‘nalish hisoblanadi.

Hozirgi zamon tabiiy geografiyasining predmet va vazifasi-kichik tabiiy komplekslarni –landshaftlarni, landshaftning morfologik qismlarini- fatsiya, maydon (urochishe) joy (mestnost)larni tadqiq etish bilan shug’ullanadigan landshaftshunoslik tadqiqotlarni olib borish. Landshaftdan katta bo‘lgan tabiiy komplekslar, rayon, okrug, o‘lka, region, provinsuya zonalarini tadqiq etish bilan bog’liq tabiiy geografik mazmundagi tabiiy geografik r ayonlashtirish tadqiqotlarini olib borishdan iborat. Har ikkalasida bir xil yo‘nalishdagi vazifalar, zamon va makondagi tuzilish strukturalarini o‘rganish THKlarning resurs salohiyatini baholash THKlardan xo‘jalikda foydalanishning imkoniyatini aniqlash, imkoniyatning qay darajada chegaralanganligini ro‘yobga chiqarish, THKlarning landshaft ekologik holatini baholash, THK rivojlanishining qaysi yo‘nalishda salbiy yoki ijobiy tomonga rivojlanayotganligini bashoratlash: bashotar natijalariga ko‘ra madaniy landshaftlarni loyihalashtirish (yo‘l transporti, aholi manzili, dam olish va bardamlashtirish ob’ektlari, tabiat obidalarini saqlab qolish, ihota va o‘r monzorlar barpo etish va boshqalar) maqsadlarida olib boriladigan tadqiqotlar vazifasini o‘z ichiga oladi. Tabiiy geografik tadqiqot usullari – turlari qo‘yilgan vazifalar maqsadi va yo‘nalishi mutanosib bo‘lishi muhim jihat. Shu fikrlar talabidan kelib chiqib, rel’yefdan foydalanish bilan bog’liq vazifalar qo‘yilganda geomorfologik- geologik tadqiqot metodlaridan foydalanish, iqlim va rekreatsiya resurslaridan foydalanish vazifasi qo‘yilganda meteorologiyada qo‘llaniladigan metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Shuning uchun yuqorida THK, TK va landshaftlat haqidagi geografik masalarga ancha kengroq o‘rin berildi. Zero geografiya mutaxassislari tadqiqot metodlari va tabiiy geografiya nazariyasi asoslarini bilish kerak. Kompleks tadqiqot metodlariga landshaftlarni kompleks o‘rganish- kompleks ekspedetsiya tabiiy geografik rayonlashtirish aerofoto, kosmik fotolardan foydalanish bilan birga tarmoq tadqiqot metodlaridan ham foydalaniladi. Dalada geologik tadqiqotlar olib borish, joyda rel’yeflarni o‘rganish- geomorfologik tadqiqot metodlaridan foydalanish, meteorologiya va mikroiqlim kuzatishlari olib borish, tuproq qoplamini o‘rganish, geobotanik tadqiqotlar, zoologik va mikrobiologik tekshirish ishlari kabi tarmoq tadqiqotlar komponentlarni alohida o‘rganish metodlaridan ham foydalaniladi.

Похожие

Mintaqaviy turizm resurslari fanining predmeti maqsadi va vazifalari

Qashqadaryo viloyati iqtisodiy geografiyasi fanining predmeti,maqsadi va vazifalari

Tarmoqli tabiiy geografik tadqiqotlar. geologik tadqiqot ishlari

Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari, tadqiqot metodlari

Gidrologiya fanining asosiy maqsadi va vazifalari