Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari, tadqiqot metodlari - География - Рефераты

Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari, tadqiqot metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari, tadqiqot metodlari Reja: 1. Iqtisodiy-ijtimoiy geografiya fanlarining o`rganish ob`yekti va predmeti. 2. Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari. 3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning tadqiqot metodlari.

Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar faqat vaqt davomida kechmaydi, ular ayni paytda muayyan joyda- makonda sodir bo`ladi. Ijtimoiy rivojlanishning ana shu hududiy jihatlari geografiya fanining tadqiqot doirasiga kiradi. Biroq jamiyat rivoji bilan, uni o`rganuvchi fanlarning tadqiqot ob`yekti ham murakkablashib va takomillashib boradi. Jumladan iqtisodiy geografiyaning ob`yekti avvallari ma`lum bir mamlakat yoki rayonning xo`jalik aholisi, ishlab chiqarish kuchlarining joylanishidan iborat bo`lsa, keyinchalik u xo`jalik va aholining hududiy tarkibi yoki tizimi, hududiy va ijtimoiy iqtisodiy majmualar shaklini oladi. Shunga ko`ra ushbu fanning vazifasi ham o`zgarib bordi. Chunonchi, ilgari asosiy e`tibor qayerda nima borligini o`rganishga qaratilgan bo`lsa, hozirgi kunda esa nima uchun u yoki bu voqelik aynan shu joyda vujudga kelganligini ilmiy asosda izohlab va baholab berilishi talab etiladi. Bunday qonuniyatlarni chuqur anglash fanning amaliy ahamiyatini yanada oshiradi. Chunki, u endi turli yiriklikdagi hududiy ijtimiy-iqtisodiy tizimlarning tahlilidan ularning tashhisiga, undan esa bashorat va boshqarish darajasiga ko`tarilmoqda. Demak, jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va joylanishidagi jarayonlar iqtisodiy geografiya ob`yektining o`zgarishiga sabab bo`ladi. Shunga mos ravishda bu fanning tadqiqot predmeti va vazifalari ham takomillashib boradi. Iqtisodiy geografiya ta`riflarining ko`pchiligida ishlab chiqarish kuchlari, ularning joylashish xususiyatlari ta`kidlanadi. Ckunki iqtisodiyotning asosini ishlab chiqarish kuchlari, iqtisodiy geografiyaning mohiyatini esa ularning joylashuv xususiyatlari belgilab beradi. Qolaversa, rivojlanish faqat aniq bir joyda, makonda amalga oshadi, shu bois joylanish rivojlanishning hududiy in`ikosidir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya mustaqil fan sifatida turli mamlakat va rayonlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va joylanish xususiyatlari hamda inson hayot faoliyati va yashash tarzining hududiy jihatlarini o`rganadi.

Ijtimoiy geografiya jamiyat hayoti va faoliyatini hududiy tashkil etish to`g`risidagi fan deb ta`riflash mumkin. Albatta har qanday fanning predmeti, ta`rifi uning asosiy tamoyillarini o`zida aks ettirishi shart. Chunki, o`zining metodologiyasi va metodi, tadqiqot predmeti va prinsiplariga ega bo`lmagan fan mustaqil fan hisoblanmaydi. Geografiya fanining eng birinchi tamoyili uning hududiyligidir . Ijtimoiy geografiyada an`anaviy tarzda “hududiy tashkil etish “ iborasi qo`llanilib, odatda u mazmun va shakllari bo`yicha ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga yaqinroq turadi. Ijtimoiy geografiyaning tadqiqot ob`yektiga kiruvchi barcha predmetlar turli hududiy majmua shaklini tashkil etadi. Chunonchi, qishloq xo`jaligi tarmoqlari- ekinzorlar yoki chorvachilik yaylovlari, rekreatsiya manzilgohlari, o`rmonzorlar va boshqalar areal ko`rinishiga ega. Sanoat markazlari va aholi punktlari nuqta yoki tugun, transport yo`llari, gidrografik shaxobchalar esa tasmasimon shaklda ko`zga tashlanadi va xuddi shu tarzda xaritada tasvirlanadi. Geografiya fanining ikkinchi muhim tamoyili komplekslikdir . Komplekslik o`rganilayotgan ob`yektga atroflicha yondashuv, uni aloqadorlikda ko`rishni taqozo etadi. Shu ma`noda u tizimli qarashga ham yaqinlashadi. Komplekslik hamma vaqt ma`lum maqsad va vazifa doirasida, barcha hodisa va voqelikni faqat o`rganilayotgan masala atrofida va u bilan bevosita aloqador bo`lsagina tahlil etishni ko`zda tutadi. Geografiyaning ikki asosiy tamoyili- hududiylik va komplekslilikdan so`ng tarixiylik turadi. Bu tamoyil makon va zamon birligidan kelib chiqadi. Zero, har qanday hodisa ma`lum bir vaqtda va muayyan bir joyda sodir bo`ladi. Tarixiylik tamoyilining muhimligini N.N. Baranskiy ham ta`kidlagan. Bu olim:”Mamlakatlar va rayonlar iqtisodiy geografik ta`rifini shunday beringki, u oyog`i bilan yerga- geologiya, geomorfologiya va tuproqshunoslikka, tanasi bilan tarix orqali o`tishi, boshi bilan esa siyosat va mafkuraga tayanishi, taqalishi kerak”, deb uqtirgan edi. Geografiyada tarixiylik tamoyili tarixiy geografiyaning o`rnini olmasligi lozim. Bu yerda tarixiy yondoshuv o`rganilayotgan hodisaning o`tmishiga qisqacha safar qilinishini anglatadi, tarixiy geografiya esa, o`tmishning alohida pog`onalarida

tabiat va xususan, xo`jalik tarmoqlari, aholi va boshqalar qay darajada rivojlangan va qanday joylashgan kabi masalalarni tahlil etadi. Geografiya fanining tamoyillaridan yana biri ekologik yondoshuvdir. Ekologiya o`zining tub mohiyatiga ko`ra organizmlarning ichki o`zaro va tashqi muhit bilan aloqadorligini anglatadi. U bu jihatdan geografik dunyoqarashning mazmuniga ham ancha mos keladi. Sababi geografiyada barcha voqea va hodisalar o`zaro hamda tashqi muhit bilan hududiy munosabatda ko`riladi. Ekologik tamoyil ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishga qarshi turmaydi. Aksincha bu yerda joylashtirish masalalarini ko`proq barcha omil va sharoitlarni atroflicha inobatga olgan holda, geografik ekspertiza asosida amalga oshirish hamda zamonaviy chiqindisiz , ekologiya nuqtai-nazaridan maqbul va toza texnologiyani joriy qilishni hisobga olib hal etish lozim. Ijtimoiy geografiyaning yana bir muhim tamoyili demosentrizm yoki antroposentrizmdir. Chunki, barcha hududiy iqtisodiy munosabatlar asosida eng avvalo inson-moddiy va ma`naviy boyliklarni yaratuvchisi va ayni paytda ularning iste`molchisi joy oladi. Inson avvalgidek, faqat ishlab chiqarish kuchi, uning sub`yekti, ishchi kuchi bo`lmay, balki u o`z nomi bilan insondir. Shuning uchun inson tabiati, biogeografiyasi, yashash tarsi, urf-odati kabi sof ijtimoiy masalalarning hududiy jihatlari ham o`rganilishi lozim. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda, ilmiy-texnika taraqqiyoti va boshqalarda inson omili, uning talab va ehtiyoji, dunyoqarashi muhin o`rin tutadi. Shu nuqtai nazardan, demosentrik tamoyil ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishda e`tiborga olinishi bilan bir qatorda insonning o`zi ham ahamiyatdan xoli emas. Shunday qilib, hududiylik, komplekslilik, tarixiylik, ekologiya hamda demosentrik yondoshuvlar ijtimoiy geografiyaning mustaqilligi va mustahkamligini, barqaror va qat`iyligini ta`minlaydi. Shu bilan birga bu asosiy prinsiplar alohida-alohida emas, balki birgalikda kuchli, ta`sirchan bo`ladi. Har bir fanning o`rganish ob`yekti va predmeti bo`ladi. Ob`yekt bu keng ma`nodagi tushuncha bo`lib, u birgina fan uchun emas, balki bir necha fanlar uchun xizmat qiladi. Har qanday fan shu ob`yektning o`ziga xos voqea-hodisalarni

o`rganishi shu fanning predmeti hisoblanadi. Sanoat va qishloq xo`jalik geografiyasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning bir qismi bo`lib, uning o`rganish predmeti sanoat va qishloq xo`jaligining shakllanishi va rivojlanishi, sanoat va qishloq xo`jalik tarmoqlarining joylashishi omilini va shu bilan birgalikda sanoat ichida va qishloq xo`jalik, transport tarmoqlari o`rtasida vujudga kelgan hududiy ishlab chiqarish majmualarini vujudga kelishini nazariy asoslarini o`rgatuvchi fandir. Hozirgi paytda respublikaning mustaqilligi munosabati bilan xalq xo`jaligi tarmoqlarini takomillashtirishni taqozo etib turgan bir paytda hududning tabiiy demografik, ijtimoiy va moddiy imkoniyatlarini va sharoitlarini o`rganish katta ahamiyatga ega. Ma`lumki, fanimiz sanoat va qishloq xo`jaligini rivojlantirish masalalari bilan shug`ullanar ekan, unga hamisha majmuali yondashishimiz kerak. Shuning uchun tabiiy geografik sharoit, xalq xo`jalik tarmoqlari, aholi, ijtimoiy ishlab chiqarish, transport infrastrukturasidagi aloqadorlik va o`zaro ta`sirni o`rganishga katta e`tibor berishni taqozo qiladi. Yuqorida ko`rsatilgan predmet va tushunchalarni o`rganish uchun iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada bir necha metodlardan foydalanishimiz mumkin. 1. Tarixiy metod. Har bir fanda qo`llanilganligi kabi sanoat va qishloq xo`jalik asoslari fanida ham ishlatiladi. Ma`lum bir hududda sanoat tarmoqlarining joylashishi va tarqalishining tarixiy rivojlanishini, qishloq xo`jaligi tarmog`ining tabiiy-geografik sharoit natijasida bunyod etilishi va takomillashishini tarixiy jihatdan o`rganadi. 2. Statistik metod. Statistika usuli ko`p uchrashib turadigan ko`rsatkichlar: o`sish, ko`payish, foiz, promille, indeks, koeffitsiyent, guruhlash va boshqalar to`g`risida malaka hosil qilishga yordam beradi. Shuningdek, bu usul turli xil jadvallar, grafik yoki chizmalar, aholi zichligi, demografik sig`im, o`rtacha masofa kabi ko`rsatkichlarni aniqlashda qo`l keladi. Statistik usul tadqiqot doirasidagi barcha ma`lumotlarni turli manbalardan to`plash, ularni umumlashtirish, qayta ishlash va tahlil etish kabi murakkab va mas`uliyatli jarayonlarni o`z qamroviga oladi.

3. Modellashtirish metodi. Geografiyada modellashtirish metodi keng qo`llaniladi. Modellashtirishda hodisa yoki voqelik umumlashtirilib, ma`lum bir ko`rinishda aks ettiriladi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, turli mashtab va mazmundagi kartalar geografik modellarning mukammal shaklidir. Shuningdek, matematik formulalar, grafik va jadvallarda ham fikr, hodisa yoki jarayon ”miniatyura” ko`rinishida o`z aksini topadi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyada qo`llaniladigan grafiklarning turi ham har xil. Chunonchi, ular tik to`g`ri burchak, ustunsimon, voronkasimon, piramidasimon, konus, xalqa, aylana, uchburchak, to`rtburchak, kubik kabi ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. 4. Taqqoslash metodi. Har bir hududning sanoatga yoki ma`lum bir tarmoqlariga aniq baho berishda shu tarmoqning rivojlanganligi va iqtisodiy jihatdan unumdorligini boshqa hudud tarmoqlariga nisbatan solishtirish orqali uning takomillashganini aniqlash mumkin. Geografik taqqoslash hamma vaqt hududiy va ikki ko`rinishda bo`ladi: o`xshash va noo`xshash taqqoslashlar. Odatda, birinchisi an`anaviyroq, bu yerda umumiy holatlari, ko`lami, vazifa va mohiyati monand bo`lgan ob`yektlar solishtiriladi. Ikkinchi holda esa taqqoslanuvchi ob`yektlar o`zlarining katta-kichikligi, vazifasi, mohiyati va boshqa jihatlariga ko`ra bir-birining teskarisi bo`ladi. 5. Tizim-tarkib metodi. Murakkab ob`yektlarni-tarmoq yoki hududiy birliklarni tahlil va tashhis etishda, ularni bashorat qilishda tizim-tarkib usuli samarali natija beradi. Tizim bir ob`yektning bir butunligini, tarkib esa mana shu butunlikni yuzaga keltirgan qismlardan iborat.Tizimlar, tarkibiy qism yoki komponentlarda, ular o`z navbatida elementlardan tashkil topadi. Elementlar birlamchi bo`lib, ular tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda boshqa bo`linmaydi, parchalanmaydi. 6. Kartografik metod o rqali sanoat va qishloq xo`jalik tarmoqlarining hudud bo`yicha oqilona joylashtirishda ahamiyati katta. Bu fanni o`rganishda ushbu metod qo`llanma sifatida ish yuritadi. 7. Ekstropolyatsiya-bashorat metodi ning asosiy sharti o`tmishdagi rivojlanish tendensiyasini kelajakka qo`yib o`rganadi, lekin bu metod har doim

ham ham oqlanmaydi, chunki tashqi ta`sir e`tiborga olinmaydi. Ekstropolyatsiya metodida kelajakda ham yaqin o`tmishdagi holat, jarayon saqlanib qolinishi faraz qilinadi. Bunda kelajak, ya`ni bashorat muddatining o`tmish davriga imkoni boricha mos kelishi maqsadga muvofiqdir. Bashorat 10-15 yilga qilinadi.

Adabiyotlar 1. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” T., “O`zbekiston” 1999 y 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” –T., “O`zbekiston” 1997 y. 3. G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi” T 1994 y. 4. E.Nabiyev., A.Qayumov “O`zbekistonning iqtisodiy salohiyati” T 2000 y. 5. A.S.Soliyev., L.Qarshiboyeva “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari” –T 1999 y. 6. A.S.Soliyev va boshqalar “Mintaqaviy iqtisodiyot” T., 2003 y. 7. N.To`qliyev “O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti” –T 1998 y. 8. M.R.Pl о t к in. «Osnovi promishlennogo proizvodstva». M. Izd. «Visshaya shkola»-1977. 9. SH.Isr а il о v. «S а n оа tning eng muhim t а rm о ql а ri t ех n о l о giyasi а s о sl а ri». T. «O`qituvchi»-1978. 10. V.P.M ак s ако vs к iy. «G ео gr а fiya mir а ». M. Izd. «Pr о sv е sh е ni е »-1990. 11. B.Mirtursun о v. «S а n оа t, qishl о q х o`j а ligi v а tr а nsp о rt а s о sl а ri» T.-2001, T.-200I (M а `ruz а m а tni), T. -2002. 12 . S.G о nch а r о v, S.Ni ко l ае v. «S о vr е m е nn а ya bum а g а » J. «Yuniy t ех ni к » M.- I978. 13. I.V.M а t о sh ко . «Jizn е nniy е r е sursi z е mli». Mins к . Izd. «Ur о j а y»-1990. 14. N.V. А lis е v. « Х imiya i g ео gr а fiya». M. Izd. «Zn а ni е »-1970....S 15. V.V. К uli ко v. «J а d а ll а shtirish str а t е giyasi» T. 1990. 16. Х .V ахо b о v. «Iqtis о diy g ео gr а fiya а s о sl а ri». T. «O`qituvchi»-2001. 17. M.Qodirova “Sanoat va qishloq xujaligi geografiyasi” ma`ruza matni 18. http://ziyonet.uz

Похожие

Markaziy Osiyoning qishloq xo`jaligi

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jaligi

Xududiy majmualarning nazariy asoslari fanining maqsadi va vazifalari

Gidrologiya fanining asosiy maqsadi va vazifalari

O`zbekiston agrosanoat majmuasi. Qishloq xo`jaligi geografiyasi