Xududiy majmualarning nazariy asoslari fanining maqsadi va vazifalari - География - Рефераты

Xududiy majmualarning nazariy asoslari fanining maqsadi va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Xududiy majmualarning nazariy asoslari fanining maqsadi va vazifalari REJA: 1. Fanning asosiy maqsadi 2. Hududiy ishlab chiqarish majmualarining ahamiyati 3. Hududiy ishlab chiqarish majmuasining asoslari 4. Hududiy ishlab chiqarish majmualarining iqtisodiy geografiya fanlari tizimidagi o’rni.

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asosini bir qator ilmiy g’oya (kontseptsiya), tushuncha va qonuniyatlar tashkil etadi. Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar murakkablashib va takomillashib boradi. Jumladan, iqtisodiy geografiyaning ob‘ekti avvallari ma‘lum bir mamlakat yoki rayonning xo’jalik va aholisi, ishlab chiqarish kuchlarini joylashishidan iborat bo’lgan bo’lsa, keyinchalik u xo’jalik va aholisining hududiy tarkibi: yoki tizimi, hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar (komplekslar) shaklini olmoqda. Demak, jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashishidagi jarayonlarni o’rganishni taqozo qilmoqda. Shunga mos ravishda bu fanning tadqiqot predmet iva vazifalari ham takomillashib bormoqda. SHuni alohida qayd qilish joizki, iqtisodiy geografiya fanlari tizimida XICHK fundamental fan hisoblanadi, ya‘ni geografiya fanining bosh fundamental tushunchasi hududiy mehnat taqsimoti, shuningdek, iqtisodiy-geografiya o’rni va boshqalar kiradi. Hududiy ishlab chiqarish komplekslari yoki majmualari (XICHM) ham iqtisodiy geografiya fanlari tizimida muhim mavqega ega. Hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning jahon ahamiyatiga ega bo’lgan nazariy yutuqlaridan biridir. Uni yaratishda taniqli rus olimi N.N.Kolosovskiyning xizmatlari buyukdir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va uning hududiy tashkil etilishining takomillashib borishi bilan bu boradagi tasavvurimiz ham o’zgarib boradi. Dastlabki oddiy ishlab chiqarish kombinati rayon kombinatiga, u esa rayon ishlab chiqarish kombinatiga aylanadi. Rayon ishlab chiqarish kombinati hozirgi hududiy ishlab chiqarish majmuasi shakliga ega bo’ladi. N.N.Kolosovskiy ishlab chiqarishining hududiy majmualari (yoki XIIM) tushunchasi iqtisodiy rayon o’rnini egallamasligi kerak, ular iqtisodiy rayonlarning asosini tashkil etadi xolos, deb ta‘kidlangan edi. darxaqiqat, XIIM o’zining mazmun va mohiyati jihatidan korxonalarning ma‘lum bir nuqtadagi yoki joydagi turg’un birikmasi sifatida iqtisodiy rayondan sezilarli darajada farq qiladi.

Biroq turli bosqichdagi iqtisodiy rayonlar ham XIIM tarzida qurilsa bo’ladi. masalan, mustaqil Respublikamizning Farg’ona vodiysi Toshkent viloyati hududiy ishlab chiqarish majmualari va boshqalar. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, XIIM qaerda vujudga keladi va har qanday joyning ishlab chiqarish korxonalari birlashmasini hududiy majmua deb atash mumkin? Bu yerda XICHM shakllanishi va paydr bo’lishiga har tomonlama yondashish kerak, ya‘ni XICHM larning mohiyatiga ko’ra har xil bo’lishi mumkin. Aks holda, talabalarda har xil tushunmovchiliklar bo’lishi mumkin. Har qanday iqtisodiy rayon xo’jaligi o’zining mazmuni va maqsadiga muvofiq har tomonlama (kompleks) rivojlanishi lozim, ana shu nuqtai-nazardan iqtisodiy rayonlar xo’jaligini potentsial XICHM sifatida ko’rish mumkin. Aniq XICHM to’g’risida tassavvurga ega bo’lish uchun bunday hududi ishlab chiqarish majmualarini-rayonlar darajasidagi majmualar deb yuritilishi maqsadga muvofiqdir. Ma‘lum bir joyda (hududida) ishlab chiqarish korxonalarining o’zaro bog’liq holda joylanishidan vujudga kelgan majmualar esa tom ma‘nodagi XICHM lari hisoblanadi. Iqtisodiy geografiyaning asoschilaridan N.N.Baranskiyning shogirdi RFA si Sibir bo’limi, geografiya institutining boshlig’i prof. M.K.Bandman bunday hududiy ishlab chiqarish komplekslarini «dasturli» yoki mamlakat ahamiyatiga ega bo’lgan muhim bir muammoni hal etishga, bir maqsadga qaratilgan majmualar qatoriga kiritgan. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, respublikamizda Qarshi, Buxoro-Qizilqum, Mirzacho’l va boshqa XIICH lari «dasturli» maqsadli XICHM Lar qatoriga kiradi. Turli korxonalar tarmoqlarining har bir hududiy uyg’unligini ularning texnik-iqtisodiy o’ziga xosligisiz va har bir tarmoqning o’ziga xos joylashish xususiyatlarisiz ko’rib chiqish mumkin emas. Shunday qilib, avval tarmoqlarni, so’ngra esa XICHM larini o’rganish usuli mantiqan to’g’ri bo’lib, undan foydalanish shartdir. Tarmoqlarni iqtisodiy geografiya jihatdan tahlil qilish, o’z navbatida, regional yondashuvlik talab qiladi, bu esa ishlab chiqarishni rayonlashtirish emas,

balki o’rganilayotgan tarmoqni ikki tomonlama: ya‘ni ham butun iqtisodiyotni, ham rayonning HICHK lari nuqtai-nazardan ta‘riflashni taqozo etadi. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi tarmoqlar va rayonlarni iqtisodiyotda tahlil qilish, ishlab chiqarish kuchlarining turli hududiy tizimlariga e‘tiborni kuchaytiradi. Bu tizimlar orasida eng umumlashgani (integrallashgani) HICHM dir. Demak, HICHM-muayyan hududdagi moddiy ishlab chiqaruvni va moddiy ishlab chiqarmaydigan turli sohalarning o’zaro chambarchars bog’liq korxonalari majmuasidir. Har bir HICHM o’ziga xos tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoiti, iqtisodiy geografik o’rni hamda infratuzilmasi (ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlari) bilan ajralib turadi va bu xususiyatlar HICHM doirasida bozor iqtisodiyoti davrida iqtisodiy samaradorlikni ta‘minlaydi. Tarkib topayotgan HICHM larida qanday holatda bo’lishidan qat‘iy nazar, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida chet el sarmoyadorlaridan foydalanib zamonaviy korxonalarni qurish va ishga tushirish ma‘lum hududda HICHK larini yanada rivojlanishiga katta ta‘sir ko’rsatadi. HICHM to’g’risidagi nazariyani yaratilishida O’zbekiston va Chet el olimlarining g’oyalari. HICHM iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning jahon ahamiyatiga ega bo’lgan nazariy yutuqlaridan biridir. HICHK lari to’g’risida keyingi yillarda ilmiy-nazariy tushunchalar yuzaga kela boshladi, bu nomni kelib chiqishgacha adabiyotlarda 92 ta turli xildagi hududiy komplekslarning nomlari uchraydi. Ayniqsa, uni yaratilishida taniqli rus iqtisodiy-geografi N.N.Kolosovskiyning xizmatlari kattadir.

Ishlab chiqarishning hududiy birliklari to’g’risidagi ilk bu akademik I.G.Aleksandrov mamlakatni elektrlash xaqida fikr bildirgan edi. bu olim va mutaxassis 20-yillarda turli yirik elektr stantsiyalari loyihalashda bevosita ishtirok etib, rayon kombinatlari (RK) to’g’risidagi nazariyasini yaratadi. 30-yillarda esa bu muhim masalani chuqur o’rganib, rayon ishlab chiqarish kombinatlari (RICHK) barpo etish lozimligini ta‘kidlaydi. Keyinchalik N.N.Kolosovskiy, I.G.Aleksandrov RICHK to’g’risidagi nazariy ishidan Ural, Sibir va Qozog’iston kabi yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni boyitdi vash u asosda o’zining rayon komplekslari (majmualari) to’g’risidagi ilmiy g’oyasini yaratdi. N.N.Kolosovskiy 1947 yilda hududiy ishlab chiqarish (aniqrog’i, ishlab chiqarishning hududiy birikmalari yoki komplekslari) mavzusida o’z maqolasini chop ettirdi. Uning fikricha, nazariyaning asosiy mohiyatini ma‘lum bir hududda yoki iqtisodiy rayonda ishlab chiqarish korxonalari va aholi punktlari bir-biri bilan bog’liq holda rivojlanishi va joylashishi tashkil etadi. U ishlab chiqarishning hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi ekanligini ta‘kidlab, Ayni paytda ma‘lum hududda o’rnashgan ishlab chiqarish korxonalari va aholi punktlarini bir-biri bilan bog’liq holda rivojlanishi va joylashishini tashkil etadi. U ishlab chiqarishning hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi ekanligi ta‘kidlab, Ayni paytda ma‘lum hududda o’rnashgan ishlab chiqarish korxonalarining yig’indisi har doim ham majmua hosil qilmaydi, deb uqtiradi. Bunday holda korxonalarning oddiy hududiy guruhi tashkil bo’ladi, xolos. Demak, har qanday hududiy majmua bu korxonalar guruhi, ammo har qanday guruh majmua bo’la olmaydi. Keyinchalik HICHK nazariyasini rivojlantirishda K.Bandman, N.T.Agafanov, T.M.Kalashnikova, A.T.Xurushev, M.D.SHarigin, N.I.SHirag, I.V.Nikoloskiy, O.D.CHuvilkin, Z.M.Akramov, O.Abdullaev, A.Ro’ziev, Q.Abirqulov, K.N.Berdentsev, O.B.Otamirzaev, A.S.Soliev, Sh.N.Zokirov, A.M.Sodiqov, L.Erdonov kabi qator olimlar o’z xissalarini qo’shganlar. Ma‘lumki, hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy tushunchasi bo’lib, uning zaminida iqtisodiy rayonlar va HICHM Lar

vujudga keladi. Boshqacha qilib aytganda, hududiy mehnat taqsimoti birlamchi, qolgan ikkitasi esa uning natijasi, hosilasidir. N.N.Kolosovskiy ishlab chiqarishning hududiy majmualari (yoki HICHM) tushunchasi iqtisodiy rayonlar o’rnini egallamasligi kerak, ular iqtisodiy rayonlarning asosini tashkil etadi, xolos deb ta‘kidlagan edi. darxaqiqat, HICHM o’zining mazmuni va mohiyati jihatidan, korxonaning ma‘lum bir nuqtadagi yoki joyidagi turg’un birikmasi sifatida iqtisodiy rayonlardan sezilarli darajada farq qiladi. Umuman olganda HICHK to’g’risida ilmiy nazariya N.N.Kolosovskiy yaratgan bo’lib, hozirgi vaqtda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlantirishda asos bo’lib xizmat qilmoqda. Jumladan, HICHK larning moddiy texnika asosini, ularning tarkibiy komponentlarini energiya ishlab chiqarish tsikllari (EICHK) tashkil etadi. N.N.Kolosovskiy fikriga ko’ra har bir tsikl O’zbekistonning biron bir iqtisodiy rayonida navbatma-navbat davom etadigan ishlab chiqarish jarayonlari majmuasidan iborat bo’lib, bunda muayyan energiya va xom ashyo turini birlamchi shakl, yangi ularni undirishdan va qulay holga keltirishdan to tayyor mahsulotlarning barcha turlarini olishgacha bo’lgan jarayon uyg’unlashadi; bu maxsulot turlarini o’z joyida ishlab chiqarishni xom ashyo va energiya manbalariga yaqinlashtirish hamda xom ashyo va energiya resurslarining barcha imkoniyatlaridan foydalanish hisobiga ishlab chiqarish mumkin: bu fikrni isboti sifatida Buxoro-Qizilqum iqtisodiy rayonidagi rangli metallurgiya sanoati tarmoqlari yoki Qashqadaryo HICHM dagi yoqilg’i energetika manbalari hisobiga vujudga kelgan Sho’rtangaz kompleksi yoki MGQIZ va boshqalar. Xullas, O’zbekistonning iqtisodchi va iqtisodchi-geograf olimlar ham mamlakatlar HICHK larini paydo bo’lishi va ularning rivojlanishi to’g’risida yirik ilmiy ishlarni amalga oshirganlar, ayniqsa, bu borada Toshkent Davlat Universiteti professorlari Z.M.Akramov, A.S.Soliev, dots.N.G.Tsegenko, Toshkent iqtisodiyot Universitetidan prof.K.Abirqulov, Sh.N.Zokirov, Namangan DU prof.O.Abdullaev, dots.T.Mallaboev va boshqalar.

HICHM lari to’g’risida yaratilgan ilmiy g’oyalar mamlakatlarda ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va ratsional ilmiy izlanishlarning joylashtirishga qaratilgan ko’p yillik ilmiy izlanishlarning tajribasi bo’lib, uni hududiy ishlab chiqarish komplekslari shaklida tashkil etish progressiv ahamiyatga ega ekanini ko’rsatadi.

A d a b i y o t l a r 1 I.A. Karimov «O’zbekiston iqtisodiy ilohatlarni chuqurlashtirish yo’lida». T.: O’zbekiston. 1995 2 I.A. Karimov «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari». –T.: O’zbekiston, 1997 3 E.B. Alaev Sotsialno-ekonomicheskaya geografiya. ponyatiyno- terminologicheskiy slovar. M.: Msl, 1983 4 G.R. Asanov, M.N.Nabixonov, I. Safarov O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T.: O’qituvchi, 1994 5 N.N.Kolosovskiy Teoriya ekonomicheskogo rayonirovaniya. M.: Msl, 1994 6 V.V.Kistanov Territorialnaya organizatsiya proizvodsva. M.: 1981 7 E.Nabiev, A.Qoyumov O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. –T., 2000 8 I. Salomov, U. Parpiev Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish. – T.: Sharq, 1996 9 Y.G.Saushkin Ekonomicheskaya geografiya: istoriya. Teoriya, metod i praktika. – M.: Msl, 1983 10 A.S.Soliev va boshqalar Mintaqaviy iqtisodiyot. T., «Universitet», 2003 11 A.Sodiqov Formirovanie i razvitie regionalnx agropromshlennx kompleksov. T., 1989 12 A.S.Soliev, T. Mallaboev Iqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni o’rganish metodi. – T.: 1988 13 A.S.Soliev, L.Qarshiboeva Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari. – T. 1995 14 A.S.Soliev L.Qarshiboeva Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. T. 1999 15 V.A.Chjen Bozor sharoitida mintaqaning tarmoq taraqqiyoti. T., 1997 16 M. Hakimova, B. Mahmudov Xalqaro iqtisodiy munosabatlar 17 Territorialne proizvodtvenne kompleksne . M . Msl , 1970 18 S.G’.G’ulomov, M.Barbakadze Hududiy tizimlarni optimallashtirish metodlari va usullari. –T.: O’zbekiston, 1992 19 O’zbekiston Respublikasi Entsiklopediyasi. T.: Qomuslar bosh boshqarmasi, 1997 20 A.I.Chistobaev, M.D.Shargin Ekonomicheskaya i sotsialnaya geografiya. novy etap. Leningrad , Nauka , 1990-319 s .

Похожие

Gidrologiya fanining asosiy maqsadi va vazifalari

Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari, tadqiqot metodlari

Mintaqaviy turizm resurslari fanining predmeti maqsadi va vazifalari

Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya

Qashqadaryo viloyati iqtisodiy geografiyasi fanining predmeti,maqsadi va vazifalari