logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. География
  4. Geografik bashorat

Geografik bashorat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB
Скачать
Geografik bashorat R E J A : 1. Geografik bashorat haqida tushuncha 2. Bashorat usullari 3. Sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy geografik bashoratlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Geografik qobiqning kelajakdagi holatini oldindan ko'ra bilish, fan-texnika inqilobi sharoitida insonning tabiiy muhitga ta'siri va uning oqibatlarini oldindan ilmiy asosda ayta olish va asoslab berish zamonaviy geografiya fani oldida turgan muhim muammolardan biri hisoblanadi. Fanda biror hodisa yoki biron-bir obyekt holatining o'zgarishini oldindan ko'ra bilish va ayta olish bashorat deb ataladi. Hozirgi paytda geografiyada bashoratlash va bashorat tushunchalari mavjud. Bashoratlash - o'rganilayotgan borliq (obyekt) holatining o'zgarishi haqida ma'lumotlar yig'ish yoki olish jarayonidir. Bashorat esa bashoratlash bo'yicha tadqiqotlarning natijasidir. Umuman bashorat deganda o'rganilayotgan borliq yoki hodisaning kelajakdagi holati va ko'rinishining tavsifi tushuniladi. Geografik bashoratlash tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy muhitning rivojlanishi va o'zgarishi haqida ma'lumotlar olish va to'plash jarayonidir. Geografik bashorat deb, tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish tizimlarining o'zgarishidagi asosiy yo'nalishlarni ilmiy jihatdan oldindan asoslab berishga aytiladi. So'nggi vaqtda ilmiy-texnik jadallashtirish jarayoni tufayli basho ratlash bo'yicha ilmiy izlanishlar juda tezlik bilan rivojlana boshladi. Ilmiy g'oyalarni amaliyotda qo'llash muddatlari keskin qisqarishi munosabati bilan tabiiy muhitga bo'lgan bosim kuchayib ketdi. Natijada tabiiy muhitning aks ta'siri muddatlari ham keskin qisqara boshladi. Tabiiy muhitning inson ta'siriga aks ta'siri ko'pincha salbiy ko'rinishga ega bo'la boshladi. Shuning uchun hozirgi paytda noxush hodisalarni oldindan ko'ra bilish muhim ahamiyatga ega bo'lmoqda. Insonning tabiatga ta'siri oqibatlarini oldindan ko'ra bilmaslik va ularni oldindan ayta olmaslik sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Orol dengizi muammosi bunga misol bo'lishi mumkin . Geografik bashoratlar bir necha variantlarda amalga oshiriladi. Masalan, Sibir daryolari oqimining bir qismini O'rta Osiyo va Qozog'istonga burish loyihasini amalga oshirish va uning ekologik oqibati bir necha variantda ishlab chiqilgan. Ulardan avvaliga 5—6, keyinchalik esa maqbul varianti tanlab olindi va mazkur variant asosida barcha hisob-kitob ishlari bajarildi. Geografik bashoratlar turli muddatlarga tuziladi. Shuning uchun bashoratlar muddatiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: operativ bashorat bir oy muddatga, qisqa muddatli bashorat 1 oydan 1 yilgacha, o'rta muddatli bashorat 1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli bashorat 5 yildan 15 yilgacha, juda uzoq muddatli bashoratlar 15 yildan ko'proq muddatga ishlab chiqiladi, Tabiiy geografik bashoratni amalga oshirish uchun tabiat komplekslari komponentlarining bashoratli xossalarini aniqlab olish lozim bo'ladi. Ma'lum bir joyning relyefi, tog' jinslari, tuproqlari, suvlari, o'simligi va hayvonot dunyosi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Bu xususiyatlar haqidagi ma'lumotlar tabiiy geografik bashoratlarda ishlatiladi. Tabiiy komplekslar komponentlarining tabiiy muhit ifloslanishini kamaytirish xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Relyef. Botiqlar texnogen mahsulotlarni (chiqindilarni) to'plovchidir. Balandliklar esa ularni tarqatib yuboruvchidir. Yonbag'irlar qiyaligi ularning parchalanish darajasi, zichligi, yer osti suvlarining harakatiga ijobiy yoki salbiy ta'sir qilishi mumkin. 2. Tog' jinslari. Suv o'tkazadigan, suv o'tkazmaydigan jinslar, ularning qalinligi tabiiy muhitga ta'sir ko'rsatadi. 3. Suvlar. Ularda erigan organik moddalarning miqdori, yillik oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi qancha yuqori bo'lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketiladi. Suvdagi organik moddalar og'ir metallarning eruvchanligini tezlashtiradi. 4. Tuproqlar. Oksidlanish - qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoiti. Ular tuproqni ifloslovchi moddalardan o'z-o'zini tozalash qobiliyatini belgilab beradi. 5. O'simliklar. Ifloslovchi moddalarni yutadigan o'simliklar turlari. Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o'zgarishini ol dindan aytib berish mumkin. Geografik bashoratlashda turli xil usullardan foydalaniladi. Qanday usullardan foydalanish bashoratning maqsadi va muddatiga bog'liq bo'ladi. Qisqa muddatli geografik bashoratlarda landshaft-indikatsiya usuli, uzoq muddatli geografik bashoratlarni amalga oshirishda geografik o'xshatish va ekstrapolyatsiya usuli qo'llaniladi. Bundan tashqari juda ko'p hollarda tizimlararo tahlil usulidan keng foydalaniladi. Landshaft-indikatsiya usuli. Mazkur usulning mazmuni shundan iboratki, landshaftning bevosita ko'rinib turadigan komponentlari (o'simlik, tuproq, relyef va boshqalar) xususiyatlarini o'rganish orqali kuzatib bo'lmaydigan komponentlarning holatini o'rganish mumkin. Masalan, o'simlik turini aniqlash va holatini o'rganish orqali boshqa komponentlar haqida ma'lumotlarga ega bo'lish mumkin. Agar cho'lda yantoq o'simligi keng tarqalgan bo'lsa, yer osti suvlari 5— 10 m chuqurlikda, agar qamish o'sayotgan joy bo'lsa, yer osti suvlari 1,5—2 m chuqurlikda ekanligi va tuproqlar o'rtacha sho'rlanganligi haqida xulosa chiqariladi. Shunday qilib, dala sharoitida landshaftlar o'rganilayotganda o'simlik, tuproq va relyefning xususiyatlariga e'tibor berilsa, boshqa komponentlar to'g'risida, ya'ni qaysi o'simlik qoplami keyinchalik eng ko'p tarqalishini ham bashorat qilish mumkin. Geografik o'xshatish usuli. Bu usulda biror hududda bo'lgan o'zgarishlarni o'rganish asosida xuddi shunday o'zgarishlar boshqa shunga o'xshash hududlarda ham sodir bo'lishi mumkinligi bashorat qilinadi. O'xshatish usulini qo'llashning asosiy shartlaridan biri o'xshatish o'lchamlarining mos kelishidir. O'xshatish o'lchamlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1) relyef sharoitining o ' xshashligi . Bunda ikkala hudud ham bir xil relyef shaklida joylashgan bo ' lishi lozim ( daryo vodiysi , tekislik , botiq , yonbag ' ir , balandlik ); 2) tog' jinslari va ular xossalarining o'xshashligi. Ikkala hudud ham deyarli bir xil xossaga (suv o'tkazadigan, suv o'tkazmaydigan, yoriqsiz, yoriqli, gilli, qumli, qoyali), bir xil genezisga ega (cho'kindi, metamorfik, magmatik) tog' jinslaridan iborat bo'lishi lozim; 3) tuproqlari va ularning qalinligi, xossalari bir xil bo'lishi lozim (masalan, to'q bo'z tuproqlar); 4) o'simlik qoplamining o'xshashligi; 5) hayvonot dunyosining o'xshashligi; 6) insonning tabiatga ta'sirining o'xshashligi (suv ombori, kon, shahar, ekinzorlar, bog'lar, to'g'onlar, yo'llar, kanallar va h.k.). Ushbu usul ko'proq aniq bir muhandislik inshootlarining tabiatga ta'sirini bashoratlashda qo'llaniladi. Masalan, tekislikda avval qazilgan foydali qazilma konining tabiiy muhitga ko'rsatgan ta'sirini tahlil qilish bilan xuddi shunday sharoitdagi boshqa joyda qazib olinayotgan foydali qazilma konining tabiiy muhitga ta'sirini bashoratlashda o'xshatish usulini qo'llash mumkin. Ekstrapolyatsiya usuli. Mazkur usulning mohiyati o'zgarish yo'nalishini kelajakka nisbatan ekstrapolyatsiya qilishdan iborat. Ushbu usul tabiat komplekslarining holatidagi mavjud bo'lgan o'zgarishlar yo'nalishini o'rganish orqali, bu o'zgarishlar kelajakda ham davom etadi, degan xulosa chiqarishga asoslangan. Masalan, Niagara sharsharasi ohaktoshlarni yemirib, Eri ko'li tomon asta-sekin chekinmoqda. Bu jarayon davom etaversa, Niagara sharsharasi yo'q bo'lib ketishi mumkin. Bunday jarayonning oldini olish bo'yicha chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilishi lozim. Tizimlararo tahlil usuli. Mazkur usulning asosiy mohiyati shundan iboratki, bir tizim holatining tahlili asosida boshqa tizimning holati bashorat qilinadi. Masalan, har 11 yilda Quyoshdagi dog'lar sonining ko'payishi asosida Yerdagi qator noxush hodisalarning ro'y berishi oldindan aytib beriladi. Eng xavfli qor ko'chkilari, sellar, qurg'oqchilik, toshqinlar va boshqa noxush hodisalar Quyosh faolligining 11 yillik davriyligi bilan bog'langan. Geografik bashoratlar jahon, mintaqa va mahalliy miqyoslarda olib boriladi. Sayyoraviy bashoratlar. Ular Yer rivojlanishining evolutsion yo'nalishlarini o'rganishga asoslangan. Umumsayyoraviy geografik bashoratlarning asosiy maqsadi insoniyatning kelajakdagi hayotini va Yerni saqlab qolishga qaratilgan muammolarni oldindan bashorat qilishdir. Shuning uchin ham mutaxassis va olimlarning ko'pchiligi hozirgi paytda butun dunyo miqyosida kelajakda kutilayotgan turli noxush hodisalarni bashorat qilish bilan shug'ullanadi. Atmosfera havosining ifloslanishi, ozon qatlamining yupqalanishi, "issiqxona samarasi"ning vujudga kelishi, cho'llashish jarayoni, gidrosferaning ifloslanishi va toza ichimlik suvi muammosi shular jumlasidandir. Insoniyatning kelajakdagi hayoti yuqoridagi muammolarning qanday bashorat qilinishiga bog'liq. Umumsayyoraviy bashoratlar ma'lum bir hududga bog'lanmagan bo'ladi . Mintaqaviy bashorat. Mintaqaviy bashorat deb hududiy jihatdan chegaralangan tabiiy komplekslarning kelajakdagi o'zgarishini oldindan asoslab berishga aytiladi. Jahonning xo'jaligi yuksak darajada rivojlangan qismlarida jamiyat bilan tabiat o'rtasidagi munosabatlar o'ta keskinlashadi. Buning oqibatida turli xil ekologik muammolar yuzaga keladi, natijada ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar murakkablashib ketishi mumkin. Mazkur mintaqalarga O'rta dengiz, Boltiq, Shimoliy, Qora dengizlar, Meksika, Fors qo'ltiqlari va boshqa joylar kiradi. Ushbu joylarda neft tashilishi, daryolar orqali turli xil zararli moddalarning oqib kelishi, turli sanoat chiqindilarining dengizlarga tashlanishi natijasida ular tobora ifloslanib bormoqda. Oqibatda, dengiz o'simlik va hayvonot dunyosiga katta zarar yetkazilmoqda, dengiz qirg'oqlarining rekreatsion imkoniyatlari cheklanmoqda va aholining yashash sharoiti yomonlashmoqda. Mahalliy geografik bashoratlar. Ma'lum bir muhandislik inshooti yoki inshootlar guruhining tabiiy muhitga ta'sirini oldindan asoslab berish mahalliy geografik bashorat deb ataladi. Tabiatga ta'sir etadigan muhandislik inshootlari sanoat korxonasi, suv ombori, shaxtalar, yo'llar, aerodromlar, shaharlar va boshqalar bo'lishi mumkin. Mahalliy geografik bashoratlarni amalga oshirishda ko'proq o'xshatish va matematik hisoblash usullaridan foydalaniladi. Masalan, foydali qazilma koni ochiq usulda qazib olinadigan bo'lsa, hududda botiq hosil bo'ladi, tashlamalar vujudga keladi, yer osti suvlari sathi pasayadi, noxush jarayon (surilma, ko'chki, o'pirilma)lar rivojlanadi, suv, tuproq, o'simlik va hayvonot dunyosi ma'lum joylarda butunlay yo'qoladi, ma'lum bir joylarda esa katta o'zgarishlarga uchraydi. X U L O S A O'zbekistonda shakllangan tabiat komplekslari rivojlanishi va tuzilishining asosiy qonuniyatlarini, ularda vujudga keladigan tabiiy geografik jarayonlarni, inson faoliyati ta'sirida ro'y beradigan o'zgarishlarni o'rganish asosida kelajakdagi o'zgarishlarning asosiy yo'nalishlarini bashorat qilish mumkin . O'zbekistonda asosan tekislik, tog' oldi va tog' tabiat komplekslari tarqalganligi uchun bashoratlash ishlari ikki yo'nalishda olib borilishi lozim. O'zbekistonda tekislik tabiat komplekslaridan hozirgi paytda asosan chorvachilik va sug'orma dehqonchilik maqsadlarida foydalaniladi. Cho'l yaylovlaridan ham turlicha foydalaniladi. Qizilqum, Qarnob va Surxondaryo yaylovlaridan yuqori darajada foydalanilsa, Ustyurt platosi, Qizilqumning shimoli g'arbi, Orol dengizining qurigan qismidagi yaylovlardan umuman foydalanilmaydi. Ustyurt platosi hozirgi paytda, asosan, inson faoliyati ta'sirida o'zgarmoqda. Bu yerda geologik-qidiruv ishlari, yo'l qurilishi, gaz quvurlarining yotqizilishi, ayrim joylarda muhandislik inshootlarining qurilishi inson xo'jalik faoliyatining asosi hisoblanadi. Kelajakda gaz va neft konlarining qidirilishi va ularning ishga tushirilishi, yo'llarning qurilishi, aholi manzilgohlarining barpo qilinishi munosabati bilan texnogen eroziya keng rivojlanishi mumkin. Tog' oldi va tog' tabiat komplekslarida insonning mehnat faoliyati juda xilma- xilligi bilan ajralib turadi. Tog' oldi tabiat komplekslari kuchli o'zgargan, adirlar va past tog'lar kamroq o'zgargan, o'rtacha va baland tog'lar tabiat komp lekslari kuchsiz o'zgargan hisob - lanadi. Tog' oldi tekisliklarining tabiat komplekslari o'zgarishining bashoratini Mirzacho'l misolida ko'rib chiqamiz. Mirzacho'lning deyarli barcha yerlari o'zlashtirib bo'lingan. Mirzacho'ldagi tabiat komplekslarining kelajakdagi o'zgarishini bashoratlashda yer osti suvlari sathi, ularning minerallashish darajasi hisobga olinmog'i lozim. Mirzacho'l yerlaridan doimiy yuqori hosil olish uchun yer osti suvlari sathining 2,5 m chuqurlikda va ularning minerallashish darajasini 3—5 g miqdorida ushlab turish lozim. Shunda sho'rlanish jarayoni ro'y bermaydi. Buning uchun vertikal va gorizontal zovurlar yaxshi ishlashi, yerni yuvish ishlari vaqtida olib borilishi lozim. Aks holda yer osti suvlari sathining ko'tarilishi va ularning bug'lanishi natijasida yerlar sho'rlanib ketadi va ishdan chiqadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. A.Rafiqov, SH.Azimov “Amaliy geografiya” T. 2000 2. P. G‘ulomov, H. Vahobov “Turkiston tabiiy geografiyasi” T. 1997 3. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Demografik siyosat demografik bashorat
Geografik terminshunoslik
Geografik qobiq
Geografik tuzilmalar
Tabiiy geografik rayonlashtirish