logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. География
  4. Geografik qobiq

Geografik qobiq

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB
Скачать
Geografik qobiq Ingliz fizigi va vrachi Uilyam Hilbert (1540 – 1603) “Magnit, magnit jismlar va Yerning ulkan magniti to`g`risida” deb nomlangan kitobida Yerni ikki qismga – hayot mavjyd bo`lgan, unining to`xtovsiz paydo bo`lishi va yo`qolishi kechadigan po`st (po`stloq) va asosiy qattiq yadroni h osil qiluvchi magnitga ajratgan edi. Golandiyalik olim Bernhard Varenius (1622-1650) o`zining “Umumiy geografiya” deb nomlangan asarida Yer yuzasini quruqlik va okeandan tashkil topgan “ yer-suv shari ” deb ataydi va uni bir-biriga bevosita kirib turadigan quyidagi tarkibiy qismlarga ajratadi: a) grunt, mineral, o`simliklar va hayvonlarni o`z ichiga oladigan “yer”; b) suvlar (shu jumladan yer osti suvlari ham) va c) atmosfera. Bunda “yer ” grunt, minerallar, o`simliklar va hayvonlarni o`z ichiga oladi. A leksandr Humboldt (1769-1859) fanga “sayyoraning umumjonliligi” va “ hayot sferasi (die Lebensspharyo )” tushunchalarini va hayot sferasini uchala jonsiz sferalar bilan bir qatorda tabiiy geografiyaning predmetiga kiritdi. Uning fikricha, bu sayyoraviy qobiq – havo va dengiz – tabiatda bir butun ni tashkil etadi. Avsraliyalik geolog olim Edvard Zuess (1831 – 1914) o`zining “Yer qiyofasi” deb nomlangan mashhur asarida (1875) Yer shari qobiqlarining majmuasini ajratadi va A.Humboldtning die Lebensspharyo terminini biosfera deb qayta nomlaydi. U o`zining bu asarida geografik qobiqning poydevorini hosil qiladigan Yer po`stining materiklardagi tuzilishi va rivojlanishi to`g`risidagi fikrlarni umumlashtirgan. Ferdinand fon Rihtgofen (1833 – 1905) va keyinchalik boshqa nemis geograflari Yer yuzasi (Erdoberfldche) deb ataydi va geografiya faoliyatinini (o`rganish predmetini) aynan quruqlik, dengiz va atmosferaning o`zaro ta`sirdagi Yer yuzasi bilan bog`ladi. D.N. Anuchin (1843 – 1923) o`zining tadqiqotlarida geografik qobiq geografiya fanlarining obekti degan g`oyaga juda yaqin keldi, Uning fikricha, geografiyaning obektini barcha davrlarda Yer, uning olamning boshqa jismlariga, o`z-o`ziga, ayniqsa o`zining yuzasiga bo`lgan munosabati tashkil etgan. Chunki Yer yuzasi turli Koinot va tellurik kuchlar faoliyatining arenasi bo`lib, bu kuchlarning o`zaro ta’siri natijasida uning atmo-, hidro-, lito- va pedosfera, bio- va antroposferasi tarkib topgan. D.N. Anuchinning shogirdlaridan biri – A.A.Borzov (1874 – 1939) ham geografiyani Yer yuzasi to`g`risidagi fan deb hisoblaydi, ammo geografiya Yer yuzasining alohida hodisalarin ш emas, balki ularning majmuasini o`rganadi. Binobarin, A.A. Borzovga ko`ra geografiya – bu landshaftlar, Ularning Yer yuzasi bo`yicha tarqalishi va ularning o`zaro ta’siri to`g`risidagi fandir. Ko`pchilik olimlarning fikriga ko`ra, geografik qobiq to`g`risidagi hozirgi ta`limotning asoschisi P.I. Brounov (1852 – 1927) hisoblanadi. U o`zining “Tabiiy geografiya kursi” deb nomlangan darsligida shunday yozadi: “Tabiiy geografiya Yerning hozirgi qiyofasini, boshqacharoq qilib aytganda Yerning organik olam arenasi bo`lgan tashqi qobig`ining hozirgi tuzilishini ba unda sodir bo`ladigan hodisalarni o`rganadi…Yerning tashqi qobig`i bir qancha konsentrik sferik qobiqlardan, aynan: qattiq, yoki litosferadan, suyuq, yoki hidrosferadan, va gazsimon, yoki atmosferadan tashkil topgan bo`lib, ularga to`rtinchisi – biosfera ham qo`shiladi. Barcha bu qobiqlar anchagina darajada bir – biriga kirib turadi va o`zining o`zaro ta`siri bilan Yerning tashqi qiyifasini ham, Yerdagi barcha hodisalarni ham taqoza etadi. Bu o`zaro ta`sirni o`rganish…tabiiy geografiyaning muhim vazifalaridan birini tashkil etadi…” P.I. Brounov, shuningdek, tabiiy geografiya “insonning atrof tabiatini” o`rganishini va “tabiatshunoslikning asosiy predmetlaridan biri, zero u inson va boshqa organizmlarning hayoti kechadigan muhit to`g`risida” talqin qilishini ta’kidlagan edi (Brounov, 1910). Xullas, P.I.Brounov to`rtala sferaning o`zaro ta’siri oblasti bu qobiq, ya’ni bir butun hodisa ekanligini va tabiiy geografiyaning vazifasi bu hodisani (qobiqni) o`rganish bilan bog`liq ekanligini birinchi bo`lib aniq ko`rsatdi.U geografiyaning o`rganish obektini Yerning tashqi qobig`i deb atagan edi. Biroz keyonroq R.I.Abolin (1866-1939) geografiyaning tadqiqot obekti uchun “epigenema” terminini qo`lladi. Ammo bu tushuncha fanda tarqalmadi. Shved olimi Sten de Geer (1923) geografik qobiqning obekt sifatidagi hozirgi tasavvurga juda yaqin kelgan edi. U geografiyani Yer yuzasidagi hodisalarning hozirgi paytda taqsimlanishini o`rganadigan fan sifatida belgilaydi; Yer yuzasini litosfera, atmosfera, hidrosfera, biosfera va antroposferaning o`zaro bir-biriga tegib va qisman bir – birini qoplab turadigan zona sifatida belgilagan edi (Jeyms, Martin, 1988). Tabiiy geografiya uchun V.I. Vernadskiy (1926) tomonidan geografik qobiq tushunchasiga mazmun jihatdan juda yaqin bo`lgan biosfera to`g`risidagi ta’limotning ishlab chiqdi. V.I.Vernadskiy biosferaga litosfera va atmosferaning hayot mavjud bo`lishi mumkin bo`lgan qismlarini ham kiritdi va bu tushuncha butunlay o`zgacha mazmunga ega bo`ldi. Uning fikricha biosfera – sayyoramizning yuzasi, tashqi oblasti bo`lib, uni Koinot muhitidan ajratib turadi. XX asrning 30-yillarida geografik qobiq mavjudligining ilmiy jihatdan asoslanishi va geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotni ishlab chiqilishi A.A.Grigoryev (1883- 1968) nomi bilan bevosita bog`liq. A.A. Grigoryevning 1925-yilda yozilgan “Tabiiy geografiyaning vazifalari va metodlari” nazariy ishida Yer yuzasidagi qobiq “yaxlit geografik muhit”, uni tashkil etuvchi qismlar (segmentlar) esa “alohida geografik muhit” yoki “geografik landshaft” deb nomlangan. A.A.Grigoryev sayyoramiz yuzasining bosqa qobiqlardan, ya’ni atmosferaning yuqori qatlamlari va Yerning ichki qismlaridan farqlarini va o`ziga xosligini ochib berdi. Yer yuzasini A.A. Grigoryev “tabiiy-geografik qobiq” deb nomladi va bu qobiqni tashkil etuvchi komponentlarni tahlil qilishda ularning bir-biri bilan o`zaro chambarchas bog`liq ekanligini, ulardan har birining xossalari buzilmagan taqdirda bir-biridan mujassam aloqada ekanligini ko`rsatib berdi; Keyinroq geografik qobiq deb atala boshlagan tabiiy-geografik qobiqning xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurni rivojlantirgan holda A.A.Grigoryev uning bir qator farqlarini ham ko`rsatdi.Bu qobiqning tarkibiga har uchala agregat holatidagi moddalar kiradi, boshqa qobiqlarda esa asosan bir agregat holatidagi moddalar kiradi. Boshqa sferalardagi jarayonlar energiyaaning faqat kosmik (stratosferada) yoki tellurik (yadro va mantiyada) manvalari hisobiga kechsa, geografik qobiqda jarayonlar energiyaaning har ikkala manbai hisobiga kechadi (Grigoryev, 1937). Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning rivojlanishiga S.V.Kalesnik (1901- 1977) ayniqsa katta hissa qo`shdi. S.V.Kalesnik 1947-yilda A.A.Grigoryev tomonidan taklif qilingan “tabiiy-geografik qobiq” ni “geografik qobiq” deb nomladi va uning obektiv mavjudligini asoslab berdi. Geografik qobiqning sifat jihatdan o`ziga xosligini S.V. Kalesnik (1955) “…tabiiy geograf …sayyoraning boshqa qobiqlaridan o`zining tarkibi va tuzilishiga ko`ra eng katta murakkabligi bilan farq qiladigan uzviy bir butun moddiy sistemani, Yerning alohida qobig`ini nazarda tutadi. Bu moddiy sistema har bir paytda tashqi tomondan litosferaning relefi, uning geologik strukturalari va litologik komplekslarining, suv va havo massalarining, tuproq qoplamining va organik olamning keng ma`nodagi ma`lum birikmasini ifodalaydi” deb ta`kidlagan edi. Sinonimlari: N.N. Brounov : “Yerning tashqi qobig`i” Sten de Geer: o`zaro ta’sir zonasi. R.I.Abolin : “epigenema” . Y.M.Lavrenko : ”fitogeosfera” . Y.K.Yefremov (1950) - “landshaft sferasi” ( M.Sinitsin, F.Y.Shipunov, Y.Demek), , “biogeofera” ( N.V.Dilis ), ; D.L. Armand (1957, 1975) – “ landshaft sferasi ”; I.M. Zabelin (1958) - ”biogenosfera (hayot vujudga kelgan va takror tiklanadigan sfera)”; F.Rihthofendan boshlab “Yer yuzasi (Erdoberfl a she)” J.Shmithyuzen (1963) - “geosfera (Geosphdri)” , (H.Karoll, H.Byosh) S.Leshitskiy (1968 )- geosfera (V.B. Sochava, E.Neef, A.Nig`matov ) A.G. Isa chenko geografik qobiq = “epigeosfera” ; N.M.Svatkov (1969, 1970, 1974) “simmesfera”, “geografik qobiq” S.V.Kalesnik – geografik qobiq = landshaft qobig`I (S.V. Kalesnik, D.L. Armand, A.G.Isachenko, P.N.G`ulomov) A.M. Ryabchikov (1972) “geografik qobiq” ,“geosfera”. E.Neef : “Yer qobig`i” yoki “Yerning geografik yuzasi”, N.A.Solnsev (1977) - “Yagona tabiat”; A.A. Grigoryev, I.P.Gerasimov, D.L.Armand, V.A.Anuchin, K.K.Markov va b. - “geografik muhit” ; E.Neef - “Yerning geografik yuzasi” B.V.Sochava - “sayyoraviy geosistema” . A.A. Grigoryev, I.P.Gerasimov, D.L.Armand, V.A.Anuchin, K.K.Markov : geografik qobiq = geografik muhit . Geografik qobiqning chegaralari: A.A.Grigoryev (1960,1963): stratosfera, ↑ozon-20-25 dastlab 100-120 km: po`stosti,Moxodan pastroqda: materiklarda 30-45 km, tog`cistemalari tagida-70- 80, okeanlar tagida -5-8 km; A.M.Ryabchikov (1972) : ↑ Grigoryevdek Yer po`sti; GOning o`rtacha qalinligi = 50 km. M.M.Yermolayev (1967) : stratopauza bo`yicha ↓ quruqlikda cho`kindi jinslar qatlamining quyi qismi bo`yicha N.M. Svatkov (1970): ↑ mezopauzagacha, yani 85 km; ↓ Simmesferaning quyi chegarasi esa okeanlarda 100 m, Yer po`stida esa 15 m chuqurlikda o`tkazadi. S.V.Kalesnik (1970) : ↑ 25-30 km ↓ Litosferadagi gipegeniz zonasi – 500-800 m. Barcha hidrosfera: GOning o`rtacha qalinligi = 40 km. A.G.Isachenko(1953): ↑ troposfera, ↓hidrosfera, litosferaning yuqori qatlami – 5- 6 km; GOning o`rtacha qalinligi = 25 – 30 km. I.M.Zabelin(1957): ↑ 10-12 km; deyarli Isachenkodek; organik hayotning tarqalishi va suvning suyuq holati. ↓ quruqlikda – 5 km, okeanda – 11-12 km. D.L.Armand (1957): ↑tropopauza ↓ Yer po`stining qo`yi gorizonti; GOning qalinligi= materiklarda burmali tog`lar tagida 80km, o`rta okean tizmalari raynlarida -20-25 km 35-45 km. D.L.Armandning fikriga F.N.Milkov ham qo`shiladi. K.K.Markov (1978) : ↑ okean tubining yuqori qatlamlarida - 11 km dan chuqurroqda ; ↓ Atmosferada hayot ozon qatlami (ekrani, pardasi)gacha – 25-30 km balandliklarga qadar tarqalgan. Geografik qobiq (biosfera)ning qalinligi, K.k. Markovga ko`ra 35- 40 km ga yaqin. Geografik qobiqning asosiy fazoviy tuzilishi qo`yidagicha: • Geografik qobiq shakliga ko`ra sharga yaqin; • Geografik qobiq uch o`lchamli. Umumqabul qilingan geografik koordinatlar: ekvatordan shimolga va janubga hisoblanadigan kenglik, London shahri yaqinidagi Grinvich orqali o`tadigan nulinchi meridiandan hisoblanadigan uzoqlik va okeanning o`rtacha sathidan hisoblanadigan balandlik shunga asoslangan; • Quruqlik va okean yuzasi – geosferalarning eng katta o`zaro ta’sir zonasidir; • Geografik qobiqning yuqori va quyi chegaralari yaqqol ifodalanmagan. • Geografik qobiqning turli komponentlari orasidagi kontakt yuzalar juda faol. Kontakt zonalarga atmosfera-quruqlik, atmosfera-okean, quruqlik-okean, turli xossalarga ega bo`lgan suv vs havo massalari orasidagi ayirg`ich yuzalar, turli geosistemalar orasidagi chegaralar (ekotonlar) kiradi. 1.GQ –Yer po`sti, havo troposferasi, hidrosfera va biosferaning o`zaro ta’sirdagi paradinamik siostema. 2. Geografik qobiq – tarixan shakllangan, sifat jihatdan o`ziga xos, uzluksiz rivo - jlanadigan, litosfera, hidrosfera va atmosferaning o`zaro ta`siri va bir-biriga kirib turishi natijasida vujudga kelgan hamda Quyosh energiyaasi va organik olamning ta`siri ostida shakllangan bir butun va dinamik tabiiy sistemadir.

Похожие

Geografik qobiq va uning xususiyatlari
Geografik qobiq, biosfera va muhit
Atmosfera va uning geografik qobiq uchun ahamiyati
Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllanishi va rivojlanishi
Geografik terminshunoslik