Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllanishi va rivojlanishi - География - Рефераты

Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllanishi va rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Geografi k qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllanishi va rivojlanishi Reja: 1.“Obekt” va “predmet” tushunchalarining mohiyati. 2. Yer yuzasi – geografiya fanlarining tadqiqot obekti. 3. Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning tarkib topishida U.Hilbert, B.Varenius, A.Humboldt, V.V.Dokuchaev, N.I.Brounov va V.I.Vernadskiyning xizmatlari. 4.A.A.Grigor y ev va S.V.Kalesnik tomonidan geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllantirilishi.

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: obekt, predmet, Yer yuzasi, geosfera, o`zaro aloqa va o`zaro ta’sir, landshaft, tabiiy-geografik qobiq, geografik qobiq. Fanning rivojlanishini o`rganish ob`yektining izchillik bilan shakllanishi va almashinuvi sifatida tasavvur qilinishi mumkin. Har qanday ilmiy fanning tadrijiy rivojlanishi esa uning tadqiqot ob`yekti barcha komponentlarining sekin – asta o`zgarishi jarayonidan iborat. Fanning bilimlarning barcha tizimining tadrijiy rivojlanishiga va, shuningdek, bu ilmiy faoliyat tizimi funksiyalarining jamiyat tizimidagi o`zgarishlarga bog`liq. Fannig rivojlanish jarayonida uning tadqiqot ob`yekti to`g`risidagi tasavvurlar ham tadrijiy rivojlanadi, muayyan paytda dolzarb bo`lgan nazariy va amaliy muammolar, o`rganish ob`yektining nomini aniqlash masalasi va boshqa vazifalar birinchi darajali ahamiyatga ega bo`ladi. Tabiatshunoslik juz`iy fanlarining, shu jumladan tabiiy geografiyaning umumiy muammolari bo`yicha har qanday nazariy tadqiqot uchun shu fanning ob`yektini, uning fizikaviy hajmini va ob`yektni bosqa fanlarning tadqiqot sohalaridan ajratib turadigan chegaralarini belgilash muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Zero, tadqiqot ob`yektining bunday juz’iyatlarini belgilash shu fanning mustaqilligini ta`minlaydi.Shuningdek, tadqiqot ob`yektini aniq belgilashgina uning mohiyatini va rivojlanish qonuniyatlarini teran ochib berish uchun shart-sharoit yaratadi. Har bir fanning, shu jumladan geografiyaning ham umumiy muammolariga doir har qanday nazariy tadqiqot uchun bajarilishi shart bo`lgan vazifanning yechimi shu fanning ob`yekti, ob`yektning o`lchamlarini, chegaralarini va asosiy juz’iyatlarini imkon darajasida aniq belgilashdan iborat. Tadqiqot ob`yekti aniq belgilangandagina uning mohiyatini va rivojlanish qonuniyatlarini teranroq va chuqurroq aniqlash va bilib olish imkoniyatlari bo`ladi. Geografiya va uning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo`lgan tabiiy geografiyaning ob`yekti va predmeti to`g`risidagi tasavvurlarning yuzaga kelishi va rivojlanishining tarixini qarab chiqish zarur bo`ladi. Har bir fanning mazmun-mohiyati uning o`ziga xos “sifat belgisi” bo`lgan nazariyani isjlab chiqishda ifodalanadi. Nazariya voqealarni tushuntirish, tushunib

yetish, tasvirlash va talqin qilish uchun foydalaniladigan asosiy dalillarning tizimini belgilaydi. Nazariya orqali son-sanoqsiz faktlar “elanadi” va saralanadi. Fanning pirovard maqsadi - ham tabiiy, ham ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni oqilona boshqarish yo`llari va usullarinin ishlab chiqish va asoslashdir.Fanning hozirgi metodologiyasida tadqiqotning bir-biridan mazmuni va mohiyatiga ko`ra “ob`yekt (lot. objectum – narsa, hodisa, predmet)” va “predmet (rus. predmet narsa)” tushunchalarini farqlay bilish lozim ekanligi ko`rsatiladi. “Ob`yekt” va “predmet” tushunchalari lo`g`aviy jihatdan bir xil mazmunga ega bo`lsada, tabiiy fanlarda, ayniqsa Yer to`g`risidagi fanlarda bu tushunchalarni bir ma`noda talqin qilish mumkin emas. Falsafiy nuqtai nazardan qaralganda ob`yekt – bizning ongimizga va bizlarga bog`liq bo`lmagan holda namoyon bo`luvchi tashqi dunyo, moddiy borliq. O`zbekiston Milliy ensiklopediyasida (2003) “ob`yekt – sub`yktga qarama - qarshi bo`lgan hamda insonning amaliy va bilish qobiliyati qaratilgan ob`yektiv reallik. Ob`yekt inson va yning ongidan mustaqil …” deb ta`rif berilgan (6-jild, 242-b.). Har qanday fanning rivojlanishi davomida uning ob`yekti turli jihatlardan qaraladi. Odatda tadqiqot tashqi, yuza belgilarni o`rganishdan boshlanadi va keyinroq ichki, tub juz’iyarni ochib berishga o`tiladi. Bunday holat fanga xos bo`lgan har qanday ob`yektni bilib olishning muayyan qonuniyatlari, shuningdek, fan oldiga jamiyat tomonidan qo`yiladigan vazifalarning o`zgarishi bilan bog`liq. Ob`yekt predmetga nisbatan umumiyroq, kengroq qamrovga ega bo`lgan tushuncha va shu sababli bir qator fanlarning yagona o`rganish obektini tashkil etuvchi strukturaviy qismlar (jihatlar, komponentlar, xossalar)ning har biri esa biror-bir fanning predmeti bo`lib hizmat qiladi. Ob`yekt rivojlanishning muayyan bosqichida fan tomonidan o`rgnilayotgan tomoni uning taqiqot predmetini tashkil etadi. Ob`yektni tadqiq qilishda fan yechayotgan vazifalarning o`zgarishi bilan uning predmeti ham o`zgaradi. A. Soliyevning ta`biricha (1999), “…ob`yekt serqirra borliq, hodisa va voqealar bo`lib, birgina fan uchun emas, balki ko`p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Har bir fan hodisa va voqealarning bir tomonini (aspektini) o`rganadi. Ammo shu “bir tomoni yoki aspekti” fanning predmetini” tashkil etadi. Shu nuqtai

nazardan qaralganda barcha geografik fanlarning umumiy ob`yekti bitta bo`lib, uning ayrim jihatlari yoki alohida bir tomonlari hususiy geografik fanlarning predmelarini tashkil etadi. Fanning ob`yekti uning tadqiqot sajiyasi va yo`nalishini belgilovchi vazifalar, muammolar va masalalr asosida shakllanadigan takliflar majmuasidan iborat. Ta`kidlanganidek, fan ob`yekti ob`yktiv borliq, hodisa, uning qanday nomlanishi esa sub`yektiv jarayondir. Jahon gegrafik adabiyotlarida hozirgi paytda geografiya fanlarining tadqiqot ob`yekti va predmetlariga doir turli terminlarni uchratish mumkin. B u terminlardan ba`zi birlari oldingi davrdan meros bo`lib qolgan bo`lsa, boshqalari yangi termin sifatida taklif qilinadi. Hozirgi paytda jahon geografik adabiyotlarida geografiyaning, xususan tabiiy geografiyaning ob`yektiga taalluqli turli nomlarni uchratish mumkin. Bu nomlar orasida geografiyaning tadqiqot ob`yekti sifatida turli modifikatsiyalarda: a) Yer yuzasi, b) geografik qobig`i, c) landshaft va d) tabiiy (geografik) muhit ko`proq qo`llaniladi. Yer yuzasi barcha davrlarda va hozirgi paytda geografiyaning, shu jumladan tabiiy geografiyaning ham tadqiqot ob`yekti bo`lgan. Yer yuzasi - insonning mavjudligi bog`liq bo`lgan va pirovardida uning barcha biologik, moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondiradigan atrof tabiiy muhitdir.Shu sababli Yer yuzasi yillar davomida geografiyaning o`rganish va tasvirlash ob`yekti bo`lib hizmat qildi, Yer yuzasini tasvirlash esa bu fanga nom berdi. Ta`kidlash joizki, “Yer yuzasi” tushunchasini sayyoramizning qattiq yuzasi, ya`ni rel`yefi sifatida tor ma`noda emas, balki insoniyatning hayoti va faoliyati kechadigan sfera sifatida – uch o`lchovli va hajmli ob`yekt sifatida tushunmoq lozim.Geografiyaning ob`yekti sifatida Yer yuzasi muhim ahamiyat kasb etadigan o`ziga xos juz’iyatlarga ega. Umumumsayoraviy sistemaning bu qismi doirasida qattiq, suyuq va gazsimon moddalar, ya`ni litosfera, hidrosfera va atmosfera bir-biri bilan tutashib va elementlari orqali bir-biriga kirib turadi hamda organik olamning mavjud bo`lishi

uchun sharoit yaratadi. Aynan Yer yuzasida tarkibiga jonli mavjudot sifatga inson ham kiradigan biosfera boshqa noorganik sferalar bilab tutashadi. XIX asrning so`ngi choragida geografiya Yer yuzasi haqidagi fan ekanligi to`g`risida tushuncha vujudga keldi. Bu tushuncha nemis geografi va geologi Ferdinand fon Rihtgofen (1833 – 1905) tomonidan rivojlantirildi.Yerning butun yuzasini F.Rihtgofen va keyinchalik boshqa nemis geograflari Yer yuzasi (Erdoberfldche) deb ataydi va geografiya faoliyatinini (o`rganish predmetini) aynan quruqlik, dengiz va atmosferaning o`zaro ta`sirdagi Yer yuzasi bilan bog`ladi.Shundan keyin olimlarning ko`pchiligi Yer yuzasini insonning uyi sifatida qaragan holda uni geografiyaning o`rganish obyekti deb hisoblay boshlashdi. D.N. Anuchin (1843 – 1923) ham geografiya Yer yuzasi tabiatini o`rganishi lozim, deb hisoblar edi. Ammo, u F. Rihtgofendan farq qilgan holda bir butun va uning rivojlanishida qaragan. Uning fikricha, “geografiyaning obektini Yer, yoki, aniqrog`i, uning aynan hozirgi paytdagi yuzasi ifodalaydi, ammo, Yer va undagi bacha narsalar yashayotganligi, ya’ni o`zgarish va qayta o`zgarishda bo`lganligi sababli …uning evolyutsiyasi uning rivojlanishining yo`nalishi to`g`isida, bu rivojlanishni yuzaga keltiradigan va taqoza etadigan jarayonlar va kuchlar to`g`isida tasavvurga ega bo`lish zarur” (Anuchin, 1954). D.N. Anuchinning shogirdlaridan biri – A.A.Borzov (1874 - 1939) ham geografiyani Yer yuzasi to`g`risidagi fan deb hisoblaydi, ammo geografiya Yer yuzasining alohida hodisalari bilan emas, balki ularning majmuasini o`rganadi. Binobarin, A.A. Borzovga ko`ra geografiya – bu landshaftlar, Ularning Yer yuzasi bo`yicha tarqalishi va ularning o`zaro ta’siri to`g`risidagi fandir. Uning fikricha ham tabiy geografiya ikki qismdan – tabiiy geografik mamlakatshunoslik va umumiy Yer bilimidan (umumiy tabiiy geografiyadan) tashkil topgan. Amerikalik taniqli geograf R. Hartshorn ning (1959) fikricha, geografiya Yer yuzasining o`zgaruvchan qiyofasini aniq, tartibga solingan va oqilona tasvirlashga va tushuntirishga harakat qiladi. Yer yuzasi - Yerning litosfera, atmosfera, hidrosfera, biosfera va antroposfera bir-biri bilan chambarchas tutashib

turadigan va bir-biriga kirib turadigan tashqi qobig`idir. Yer yuzasi geografiyaning olamidir. Geografiyaning maqsadi Yer yuzasini bilishdan iborat bo`lib, buning uchun o`zaro bog`liq hodisalarni hosil qiladigan tarkibiy elementlarni, ularning xilma-xilligini analiz va sintez qilishni taqoza etadi. Hozirgi paytda ham ba`zi hollarda tabiiy geografiyaning predmeti deb Yer yuzasini atashadi (Markov va b., 1970). G`arbiy Yevropa mamlakatlari, AQSh, Avstraliya geograflari ham Yer yuzasini geografiyaning o`rganish ob`yekti deb hisoblaydilar. P.Galon ning fikricha (1983) keng ma`nodagi tabiiy geografiyaning ob`yektini Yer yuzasi tashkil etgan holda, tabiiy – geografik fanlar (geomorfologiya, iqlimshunoslik ba b.) o`ziga xos jarayonlarni va ularning Yer yuzasiga ta`sirini tadqiq qiladi. Binobarin tabiiy geografiya muayyan hududdagi barcha komponentlarning o`zaro ta’siri mexanizmini ochib berish bilan shug`ullanadi. XX asrning 30-yillarida geografik qobiq to`g`risidagi ta`limot asoslari yaratildi. Ammo, bu qobiq to`g`risidagi ayrim g`oyalar, shuningdek, uning tarkibi, tuzilmasi va tadrijiy rivojlanishini tadqiq qilish tabiiy geografiya va unga yaqin fanlar shakllanishining uzoq vaqt davomida rivojlandi. Tarixiy – ilmiy jihatdan geografik qobiq to`risidagi konsepsiyaning ildizlari XYII asrning boshida U.Hilbert, B.Kekkerman, B. Varenius kabi tabiatshunoslarning g`oyaladiga borib tutashadi. Geografik qobiq to`g`risidagi ta`limotning yuzaga kelishi va rivojlanishi ma`lum darajada ingliz fizigi va vrachi Uilyam Hilbert (1540 – 1603) nomi bilan ham bog`liq. U o`zining “Magnit, magnit jismlar va Yerning ulkan magniti to`g`risida” deb nomlangan kitobida Yerni ikki qismga – hayot mavjyd bo`lgan, unining to`xtovsiz paydo bo`lishi va yo`qolishi kechadigan po`st (po`stloq) va asosiy qattiq yadroni xosil qiluvchi magnitga ajratgan edi. Holandiyalik olim Bernhard Varenius (1622-1650) ilk bor geografiyaning vazifalarini teranroq ko`rib chiqishga, sayyohlar tomonidan to`plangan

ma’lumotlarni nazariy jihatdan umumlashtirishga ongli va jiddiy harakat qildi. U geografiyaning tasvirlovchi fan ekanligi to`g`risidagi tasavvurlardan voz kechib, Yer to`g`risida to`plangan barcha ma’lunotlarni yagona tizimga solishga harakat qildi.B.Varenius o`zining “Umumiy geografiya” deb nomlangan asarida Yer yuzasini quruqlik va okeandan tashkil topgan “ yer-suv shari ” deb ataydi va uni bir- biriga bevosita kirib turadigan quyidagi tarkibiy qismlarga ajratadi: a) grunt, mineral, o`simliklar va hayvonlarni o`z ichiga oladigan “yer”; b) suvlar (shu jumladan yer osti suvlari ham) va c) atmosfera. Bunda “yer ” grunt, minerallar, o`simliklar va hayvonlarni o`z ichiga oladi. Geografiyaning rivojlanishida Yer yuzasining jismlari va hodisalarini o`rganishda bevosita olingan ma’lumotlar va qilingan xulosalar muayyan ahamiyatga ega bo`ldi. Qiyosiy metod elementlarini qo`llash natijasida usha paytda ma’lum bo`lgan joylar (tog`lar, o`rmonlar va dashtlar)ning o`xshashlik va tafovvutlari aniqlandi. Pirovardida B. Varenius “ geografiyan ing predmeti Yer – suv shari , dastavval tashqi qobig`i va uning qismlaridir” (237-b.) degan xulosaga keldi. Shu nuqtai nazardan geografik qobiq to`g`risidagi hozirgi ta’limotning vujudga kelishida muhim muhim ahamiyatga ega bo`ldi.. A leksandr Humboldt (1769-1859) fanga “sayyoraning umumjonliligi” va “ hayot sferasi (die Lebensspharyo )” tushunchalarini va hayot sferasini uchala jonsiz sferalar bilan bir qatorda tabiiy geografiyaning predmetiga kiritdi. A.Humboldtning tasavvurida butun olam – o`zaro bog`liq va o`zaro ta’sirdagi sistema. U U.Hilbert va B.Varenius izidan borib o`ziga xos Yer qobig`ini ajratadi va I.M.Zabelinning (1973) ta’biri bilan aytfanda “uni harakatga keltirdi”. U o`zining “Kosmos” deb nomlangan asarida sayyoramizning ikkita qobig`ini - umumiy (gazli - qayishqoq, atmosfera) va dengizdan iborat bo`lgan juz’iy qobiqni ajratadi. Uning fikricha, bu sayyoraviy qobiq - havo va dengiz – tabiatda bir butun ni tashkil etadi, ularga Yer yuzasidagi iqlimlarning barcha xilma xilligi bog`liq; bundan tashqari, iqlimga dengiz va (quruqlik) yerning taqsimlanishi, qattiq yerning parchalanish va qiyofasi, tog`larning yo`nalishi va balandligi ham ta’sir ko`rsatadi. Shu sababli havo, dengiz va yer ning o`zaro ta’siri to`g`risidagi

tushunchadan meteorologik hodisalarni geognostikaning ko`rsatmalari yordamisiz tushunib bo`lmaydi. Avsraliyalik geolog olim Edvard Zuess (1831 - 1914) o`zining “Yer qiyofasi” deb nomlangan mashhur asarida (1875) Yer shari qobiqlarining majmuasini ajratadi va A.Humboldtning die Lebensspharyo terminini biosfera deb qayta nomlaydi. U o`zining bu asarida geografik qobiqning poydevorini hosil qiladigan Yer po`stining materiklardagi tuzilishi va rivojlanishi to`g`risidagi fikrlarni umumlashtirgan. D.N.Anuchin (1843-1923) ham o`zining tadqiqotlarida geografik qobiq geografiya fanlarining obekti degan g`oyaga juda yaqin keldi, biroq bu tushuncha biroz keyinroq yuzaga keldi. Uning fikricha, geografiyaning obektini barcha davrlarda Yer, uning olamning boshqa jismlariga, o`z-o`ziga, ayniqsa o`zining yuzasiga bo`lgan munosabati tashkil etgan. Chunki Yer yuzasi turli Koinot va tellurik kuchlar faoliyatining arenasi bo`lib, bu kuchlarning o`zaro ta’siri natijasida uning atmo-, hidro-, lito- va pedosfera, bio- va antroposferasi tarkib topgan. Ko`pchilik olimlarning fikriga ko`ra, geografik qobiq to`g`risidagi hozirgi ta`limotning asoschisi P.I. Brounov (1852 – 1927) hisoblanadi. U o`zining “Tabiiy geografiya kursi” deb nomlangan darsligida shunday yozadi: “Tabiiy geografiya Yerning hozirgi qiyofasini, boshqacharoq qilib aytganda Yerning organik olam arenasi bo`lgan tashqi qobig`ining hozirgi tuzilishini ba unda sodir bo`ladigan hodisalarni o`rganadi…Yerning tashqi qobig`i bir qancha konsentrik sferik qobiqlardan, aynan: qattiq, yoki litosferadan, suyuq, yoki hidrosferadan, va gazsimon, yoki atmosferadan tashkil topgan bo`lib, ularga to`rtinchisi – biosfera ham qo`shiladi. Barcha bu qobiqlar anchagina darajada bir – biriga kirib turadi va o`zining o`zaro ta`siri bilan Yerning tashqi qiyifasini ham, Yerdagi barcha hodisalarni ham taqoza etadi. Bu o`zaro ta`sirni o`rganish…tabiiy geografiyaning muhim vazifalaridan birini tashkil etadi…” P.I. Brounov, shuningdek, tabiiy geografiya “insonning atrof tabiatini” o`rganishini va “tabiatshunoslikning asosiy predmetlaridan biri, zero u inson va boshqa organizmlarning hayoti kechadigan

muhit to`g`risida” talqin qilishini ta’kidlagan edi (Brounov, 1910).Xullas, P.I.Brounov to`rtala sferaning o`zaro ta’siri oblasti bu qobiq, ya’ni bir butun hodisa ekanligini va tabiiy geografiyaning vazifasi bu hodisani (qobiqni) o`rganish bilan bog`liq ekanligini birinchi bo`lib aniq ko`rsatdi.U geografiyaning o`rganish obektini Yerning tashqi qobig`i deb atagan edi. Biroz keyonroq R.I.Abolin (1866-1939) geografiyaning tadqiqot obekti uchun “epigenema” terminini qo`lladi. Ammo bu tushuncha fanda tarqalmadi. Shved olimi Sten de Geer “Geografiyaning ta’rifi, metodi va tasnifi” maqolasida (1923) geografik qobiqning obekt sifatidagi hozirgi tasavvurga juda yaqin kelgan edi. U geografiyani Yer yuzasidagi hodisalarning hozirgi paytda taqsimlanishini o`rganadigan fan sifatida belgilaydi; Yer yuzasini litosfera, atmosfera, hidrosfera, biosfera va antroposferaning o`zaro bir-biriga tegib va qisman bir – birini qoplab turadigan zona sifatida belgilagan edi (Jeyms, Martin, 1988). Tabiiy geografiya uchun V.I. Vernadskiy (1863-1945) tomonidan geografik qobiq tushunchasiga mazmun jihatdan juda yaqin bo`lgan biosfera to`g`risidagi ta’limotning ishlab chiqilishi katta nazariy ahamiyatga ega bo`ldi. 1926-yilda V. I. Vernadskiyning “Biosfera” deb nomlangan asari nashrdan chiqdi. Bu asarda jonli moddaning faolligi sababli mavjud bo`lgan sayyoraviy sistemaning bir butunligi yorqin ko`rsatilgan.U J.B. Lamark va E.Zyusse tomonidan fanga kiritilgan “biosfera” tushunchasining chegaralarini tubdan teranlashtirdi va kengaytirdi. V.I.Vernadskiy biosferaga litosfera va atmosferaning hayot mavjud bo`lishi mumkin bo`lgan qismlarini ham kiritdi va bu tushuncha butunlay o`zgacha mazmunga ega bo`ldi. Uning fikricha biosfera – sayyoramizning yuzasi, tashqi oblasti bo`lib, uni Koinot muhitidan ajratib turadi.U biosferani sayyoramiz geologic taraqqiyotining mahsulasi va ayni bir paytda bu taraqqiyotning eng muhim omili sifatida qaradi. Uning yozishicha “ mohiyatiga ko`ra biosfera Yer po`stining Koinot nurlarini Yerning haqiqiy enegiyasiga – elektr, kimyoviy,

mexanikaviy, issiqlik ba boshqa energiyaaga o`zgartiruvchi, o`tkazuvchi oblasti sifatida qaralishi mumkin” (Vernadskiy, 1926). V.I.Vernadskiy biosferani tor va keng ma’nolarda talqin qiladi. Tor ma’noda biosfera sayyoramizning barcha tirik moddasini o`z ichiga oladigan yupqa tashqi qatlami bo`lib, uning qalinligi juda kichik: sidirg`a o`rmonli joylarda yer yuzasidan bir necha o`n metrdan ziyod ko`tarilmaydi. Hayot tuproqqa va tuproqostiga bir necha metr chuqurlikka kiradi. Bunday tor ma’noda V.I.Vernadskiy biosfera deb Yerning Quyosning nur energiyaasini fotosintez yo`li bilan singdiradigan va shu energiyaa asosida organik moddani hosil qila oladigan yashil organizmlar rivojlanadigan qatlamnigina tushungan. N.I.Vernadskiy quyi atmosferani, litosferaning anaerob bakteriyalarning mavjud bo`lishi mumkin bo`lgan ko`p kilometrli eng yuza qismini o`z ichiga oladigan hayot sferasini keng ma’nodagi biosfera sifatida qaragan. U ilk bor Yer hayotida jonli moddaning ulkan geokimyoviy ahamiyatini ochib berdi.Uning fikricha, biosfera inson faoliyati ta’sirida sekin-asta taraqqiyotning yangi bosqichiga – noosferaga o`tadi. XX asrning 30-yillarida geografik qobiq mavjudligining ilmiy jihatdan asoslanishi va geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotni ishlab chiqilishi A.A.Grigoryev (1883-1968) nomi bilan bevosita bog`liq. A.A. Grigoryevning 1925-yilda yozilgan “Tabiiy geografiyaning vazifalari va metodlari” nazariy ishida Yer yuzasidagi qobiq “yaxlit geografik muhit”, uni tashkil etuvchi qismlar (segmentlar) esa “alohida geografik muhit” yoki “geografik landshaft” deb nomlangan. A.A.Grigoryev geofizika va Yer to`g`risidagi boshqa fanlarning yutulariga tayangan holda sayyoramiz yuzasining bosqa qobiqlardan, ya’ni atmosferaning yuqori qatlamlari va Yerning ichki qismlaridan farqlarini va o`ziga xosligini ochib berdi. Yer yuzasini A.A. Grigoryev “tabiiy-geografik qobiq” deb nomladi va bu qobiqni tashkil etuvchi komponentlarni tahlil qilishda ularning bir- biri bilan o`zaro chambarchas bog`liq ekanligini, ulardan har birining xossalari buzilmagan taqdirda bir-biridan mujassam aloqada ekanligini ko`rsatib berdi.

Bunday o`zaro ta’sir va aloqa “Yer shari tabiiy-geografik qobig`ining haqiqiy bir butunligini, uning strukturasining ichki birligini va, shu bilan birgalikda, unda kechadigan murakkab kompleks jarayonning birligini belgilaydi” (Grigoryev, 1937). Keyinroq geografik qobiq deb atala boshlagan tabiiy-geografik qobiqning xususiyatlari to`g`risidagi tasavvurni rivojlantirgan holda A.A.Grigoryev uning bir qator farqlarini ham ko`rsatdi.Bu qobiqning tarkibiga har uchala agregat holatidagi moddalar kiradi, boshqa qobiqlarda esa asosan bir agregat holatidagi moddalar kiradi. Boshqa sferalardagi jarayonlar energiyaaning faqat kosmik (stratosferada) yoki tellurik (yadro va mantiyada) manvalari hisobiga kechsa, geografik qobiqda jarayonlar energiyaaning har ikkala manbai hisobiga kechadi. A.A.Grigoryev dastlab faqat jonsiz tabiat komponentlari orasidagi o`zaro modda va energiyaa almashuvini geografik qobiq rivojlanishining eng muhim harakatlantiruvchi kuchi deb hisoblagan. Keyinroq (1956) u bunday kuch geografik qobiqning abiotik va biotik komponentlar orasidagi o`zaro modda va energiyaaning almashinuvida ekanligini ta’kidlaydi. Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning rivojlanishiga S.V.Kalesnik (1901- 1977) ayniqsa katta hissa qo`shdi. S.V.Kalesnik 1947-yilda A.A.Grigoryev tomonidan taklif qilingan “tabiiy-geografik qobiq” ni “geografik qobiq” deb nomladi va uning obektiv mavjudligini asoslab berdi. Geografik qobiqning sifat jihatdan o`ziga xosligini S.V. Kalesnik (1955) “…tabiiy geograf o`z fanining ob`ykti sifatida Yer yuzasi to`g`risida so`z yuritarkan, u fizikaviy va matematik yuza to`g`risadigina emas, balki sayyoraning boshqa qobiqlaridan o`zining tarkibi va tuzilishiga ko`ra eng katta murakkabligi bilan farq qiladigan uzviy bir butun moddiy sistemani, Yerning alohida qobig`ini nazarda tutadi. Bu moddiy sistema har bir paytda tashqi tomondan litosferaning relefi, uning geologik strukturalari va litologik komplekslarining, suv va havo massalarining, tuproq qoplamining va organik olamning keng ma`nodagi ma`lum birikmasini ifodalaydi” deb ta`kidlagan edi.

S.V. Kalesnik geografik qobiq uni tashkil etuvchi komponentlarning oddiy yig`indisi emas ekanligiga e`tibor qaratadi. Geografik qobiq “…bu qismlarning birgalikda o`zaro taqozasi mavjudligi va rivojlanishi natijasida tarixan shakllangan sifat jihatdan yangi hodisa”. Yaxlit sistema tariqasidagi geografik qobiqni tadqiq qilish, S.V. Kalesnikka ko`ra, tabiiy geografiyaning obektini tashkil etadi. Keyinroq S.V. Kalesnik geografik qobiq termini o`rniga (sinonimi sifatida) “landshaft sferasi” terminini qo`lladi. Y.K.Yefremov (1950) geografik qobiq terminini “landshaft sferasi” termini bilan almashtirishni taklif etdi. Ammo, bu terminni qo`llashda ham anglash il movchilik vujudga kelishi mumkin edi. Chunki bir qator geograflar bu termini F.N. Milkov geografik qobiqning eng faol qatlami, “yadro”si uchun qo`llagan “landshaft sferasi” mazmunida qo`llaydilar. D.L. Armand (1957, 1975) tabiiy geografiyaning o`rganish obektini landshaft sferasi deb nomlash maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Chunki faqat shu sferada landshaft mavjud, shu sfera landshaftdan tuzilgan va landshaft bilan to`lib turadi. Uning fikricha, landshaft sferasi Yerning kichik sistemasi bo`lib, qo`yidagi xossalarga ega: 1) moddalar unda uch agregat holatda bo`ladi; 2) moddaning barcha turlari bir-biriga o`zaro kirib turadi va bir-biri bilan o`zaro ta’sirda bo`ladi; 3) tabiiy-geografik jarayonlar ham Quyosh, ham sayyora ichidagi energiyaa manbalari hisobiga kechadi; 4) energiyaaning bu sferaga keladigan barcha turlari o`zgaradi va qisman saqlanib qoladi; 5) bu sfera doirasida modda va energiyaa tangensial yo`nalishda kuchli tabaqalashgan.Landshaft sferasidan tashqarida va uning ichidagi sferalar xossalarning bunday majmuasiga ega emas. I.M. Zabelin (1958) tabiiy geografiyaning obekti uchun”biogenosfera (hayot vujudga kelgan va takror tiklanadigan sfera)” terminini taklif qildi, Ammo bu termin ham geografik adabiyotlarda keng tarqalmadi. Nemis geografiyasida geografiyaning o`rganish obekti sifatida F.Rihthofendan boshlab “Yer yuzasi (Erdoberfldshe)” termini uzoq vaqt davomida

qo`llab kelindi. Ammo, fanga ko`plab ilmiy terminlarni kiritgan J.Shmithyuzen (1963) bu eski terminning o`rniga qisqa va aniq (lo`nda) ifodalash uchun “geosfera (Geosphdri)” terminini kiritdi. Bu termin “geografik qobiq” tushunchasining sinonimi sifatida Yevropa mamlakatlari va Rossiyaning bir qator geograflari (K.Troll, H.Byosh, S.Leshitskiy, A.M.Ryabchikov va b.) tomonidan qo`llanildi va qo`llanilmoqda. S.Leshitskiyning (1968) yozishicha, “geografiyaning predmetini Yerning tarkibiga litosfera…, butun hidrosfera, atmosfera …kiradigan eng yuza sferasi tashkil etadi… Bu sfera doirasida pedosfera, biosfera va antroposfera ham joylashgan. Ayrim olimlar bu sferalarning barchasini “geografik qobiq”, “landshaft qobig`i” nomi bilan birlashtirishadi. Ammo, “landshaft” termini xalqaro muomilada geografiyaga ko`plab anglashilmovchiliklarni kiritishi sababli muallif uni (terminni) qo`llamaydi va ayrim (masalan, H.Karoll, H.Byosh) geograflardan o`rnak olib, Yerning bu qobig`ini geosfera deb ataydi. Shunday qilib, geosfera – geografik tadqiqqotlarning predmetidir. Uni turli sajiyadagi ob’yektlar to`ldirib turadi, unda turli xil (fizikaviy, kimyoviy, biologik, sotsial-iqtisodiy jarayonlar kechadi”. “Yer yuzasi” tushunchasi ham keyinroq qabul qilingan “geografik qobiq” tushunchasining mazmuni bilan deyarli bir xil. Y ham hajmli-uch o`lchovlidir. A.G. Isa chenko geografik qobiq uchun qisqa “epigeosfera” terminini uning sinonimi sifatida taklif etdi. “Epigeosfera” so`zma –so`z “Yerning tashqi qobig`i” ma’nosini anglatadi. Ammo bu termin ham geografik adabiyotlarda o`z o`rniga ega bo`lmadi. N.M.Svatkov (1969, 1970, 1974) “geografik qobiq” terminining sinonimi sifatida “simmesfera” terminini qo`llashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. U sayyoraviy fazoning geografik zamonning eng qisqa davri bilan bog`liq hajmini “simmesfera” termini, zamonning uzoq geologik davrlari bilan bog`liq hajmini esa “geografik qobiq” termini bilan ifodalaydi.

A.M. Ryabchikov (1972) “geografik qobiq” terminini ham qo`llagan holda fanga J.Shmithyuzen tomonidan kiritilgan “geosfera” terminini qo`llashni ma’qulroq ko`radi. Bu termin hozirgi paytda Germaniya,Chexiya, Slovakiya va boshqa ayrim mamlakatning tadqiqotchilari (K.Troll, E.Neef va b.) tomonidan qo`llanilgan va qo`llanilmoqda. Ta’kidlash joizki, “geosfera” termini o`zining ixchamligi bilan undan foydalanish uchun juda qulay, ammo bu termin orqali uzoq vaqtlardan buyon va hozirgi paytda ham sayyoramizni (Yer sharini) tashkil etuvchi atmosferadan yadrogacha bo`lgan har bir konsentrik qobiqni atash qabul qilingan. N.A.Solnsev (1977) “geografik qobiq” terminining sinonimi sifatida “Yagona tabiat” terminini qo`llagan edi. Uning fikricha, bir butun hosila bo`lganligi sababli Yerning tabiati juda murakkab, uzluksiz rivojlanadigan sistemadir. Bu sistema uyushuvning kichikroq sistemalari bo`lgan ko`plab o`zaro ta’sirdagi qismlardan tashkil topgan. Geografik qobiqning eng sodda strukturaviy uyushuvi bir qancha juz’iy qobiqlar (litosfera, atmosfera, hidrosfera, fitosfera va zoosfera)ning o`zaro aloqadagi sistemasida ifodalanadi. Shunday qilib, geograflar o`z fanining ob`yektini amalda bir xil mazmunda tushunadilar. Ammo, hanuzgacha terminologiyada, ya’ni nomlash to`g`risida yakdillik yo`q. Geografiya fanlari sistemasining ob`yekti sifatidagi geografik qobiqning nomiga nisbatan boshqa turli terminlar ham taklif qilingan. “Yerning tashqi qobig’i” (Brounov), “epigenema” (R.I.Abolin), ”fitogeosfera” (Y.M.Lavrenko), “landshaft sfera“ ( Y.K. Yefremov, M.Sinitsin, F.Y.Shipunov, Y.Demek), “landshaft qobig`i” (Y.K. Yefremov, S.V. Kalesnik, D.L. Armand, A.G.Isachenko, P.N.G`ulomov), “geografik sfera (“geosfera”)” (J.Shmithyuzen, Karol, V.B. Sochava, E.Neef, A.M. Ryabchikov), “biogeosfera” (Y.K. Yefremov), “biogenosfera” (I.M. Zabelin), “epigeosfera” (A.G. Isachenko), “geografik muhit” (A.A. Grigoryev, D.L.Armand, V.A.Anuchin, K.K.Markov) ), “simmesfera” (N.M.Svatkov), “Yer qobig`i” yoki “Yerning geografik yuzasi” (E.Neef), “sayyoraviy geosistema” (B.V.Sochava), “Yagona tabiat” (N.A.Solnsev)

terminlari “geografik qobiq” termining sinonimlari sifatida qo`llaniladi yoki unga ozmi-ko`pmi mos keladi. Bu terminlar orasida dastavval ilmiy muomalaga kirgan “geografik qobiq” termini eng ko`p qo`llanilishini e’tiborga olgan holda geografiya fanlarining tadqiqot obekti uchun shu termin ygona bo`lib qolishi maqsadga muvofiq. Geografik qobiq barcha geografiya fanlarining va butun geografiya fanining o`rganish predmetlari saqlanadigan joy sifatidagi ob’yektning o`zining fizikaviy mohiyatini ifofalaydi. Ayni paytda geografik qobiq – murakkab sistema bo`lib, barcha “yer fanlari’ning tadqiqot ob’ekti hamdir. Doimo o`zaro ta’sirda bo`ladigan komponentlardan iborat bo`lgan Geografik qobiq murakkab dinamik sistema bo`lib, u muhit; bir tomondan uni atmosfera bo`g`lab turadigan kosmik fazo bilan, litosfera bog`lab turadigan mantiya bilan alohida birlik hosil qiladi

Похожие

Geografik qobiq

Geografik qobiq va uning xususiyatlari

Geografik qobiq, biosfera va muhit

Atmosfera va uning geografik qobiq uchun ahamiyati

Dunyo okeanining tabiiy – geografik sharoiti to`g`risidau xarakteristika