Geografik tuzilmalar - География - Рефераты

Geografik tuzilmalar

Загружено в:

13.12.2022

Скачано:

0

Размер:

42.2607421875 KB

Geografik tuzilmalar Reja: 1. Ishlab chiqarish kuchlari, ularni rivojlantirish va joylashtirish masalalari. 2. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish shakllari. 3. Erkin iqtisodiy zonalar (hududlar). 4. Geografik mehnat taqsimoti va iqtisodiy rayonlarning shakllanishi. 5. Iqtisodiy geografik o’rin. 6. Aholi migratsiyasi jarayonlari.

Inson (jamiyat) ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiat ne’matlari va kuchlarini o’ziga moslashtirishdan iborat iqtisodiy jarayon ishlab chiqarish deb yuritiladi. Ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish insonlarning ma’lum maqsadga muvofiq yo’naltirilgan faoliyati bo’lib, ehtiyojlarni to’laroq qondirishga mo’ljallangandir. Bu jarayon ishlab chiqarish omillari – mehnat, kapital, yer va tadbirkorligining o’zaro bog’liq harakat faoliyati natijasida yuzaga keladi va jamiyat ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotini tezlashtiradi hamda jamiyat ehtiyojlarini to’laroq qondirish uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bugungi ishlab chiqarish ikkita yirik bir-biri bilan bog’liq sohalar: a) moddiy ishlab chiqarish – ya’ni sanoat, qishloq va o’rmon xo’jaligi, qurilish, transport va aloqa (kommunikatsiya tizimi), savdo va umumiy ovqatlanish, moddiy texnika ta’minoti (logistika); b) nomoddiy yoki ijtimoiy-madaniy sohalar – ya’ni madaniyat, ta’lim tizimi, sog’liqni saqlash, fan, boshqaruv uy-joy va kommunal xizmat, xizmat ko’rsatish (servis) va axborotlar tizimidir. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, XX asrning 50-yillaridan boshlab ITI ta’sirida moddiy sohalardagi chuqur sifat o’zgarishlari ijtimoiy-iqtisodiy sohalar taraqqiyotiga yoki iqtisodiyotning ijtimoiylashuviga kuchli ta’sir etmoqda. Natijada, moddiy sohalarga nisbatan ―murakkab – servis‖ sohalarining YaMM dagi hissasi uzluksiz ortib bormoqda. Bu jarayon deyarli barcha bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos bo’lib ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi va taraqqiyotida hamda ularni mamlakatlar, mintaqalar va xalqaro ko’lam-da hududiy joylashishida ham o’zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirishning asosiy tamoyillari: • ishlab chiqarish tizimlarini xomashyo manbalari, yoqilg’i va ener-giya resurslar, iste’mol mintaqalariga yaqin joylashtirish;

• yuqori samarali bo’lgan tabiiy resurslarni o’zlashtirish va majmuali foydalanish tizimini barpo qilish; • mamlakat va mintaqalarda ekologik holatni sog’lomlashtirish, atrof- muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanishning samarali mexanizmini ishlab chiqish va amalga oshirish, tabiatdan foydalanishning boshqaruv tizimini takomillashtirish; • xalqaro kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirish va qulay geostrategik mavqeyidan samarali foydalanish asosida xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini chuqurlashtirib, kengaytirib borish yaqin va uzoq xorijiy mamlakatlar bilan aloqalarni rivojlantirish; • yirik shaharlarning haddan tashqari rivojlanishini tartibga solish, kichik va o’rta shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini tezlashtirish, mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi tabaqalanish jarayonini boshqarish, iqtisodiyot tarmoqlari dasturlarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etishdan iborat. XX asr 50-yillarining o’rtalaridan boshlangan ilmiy-texnika inqilobi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, hududiy tashkil qilishni takomillashtirishning klassik nazariyalariga bir qator ―tuzatishlar‖ kiritdi. Bunday tuzatishlar: a) sanoatning o’ta yangi tarmoqlari, avvalo ilmiy tadqiqot va loyihalash-tajriba ishlari bilan chambarchas bog’liq ―ilmtalab‖ sohalarning gurkirab rivojlanishi; b) qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi-ning sanoat asoslariga ko’chishi – agrosanoat majmuasining (agrobiznes) rivojlanishi; v) infrastruktura sohalarining milliy daromaddagi hissasining barqaror ortib borishi; g) ishlab chiqarish tizimini tobora transport-geografik o’ringa va xomashyoga bog’liqligining qisqarib borish jarayoni; d) ilmiy-tadqiqot ishlari va loyihalash-tajriba markazlari rolining ortib borishi; j) yuqori malakali mehnat hissasining tobora keng rol o’ynashi; z) ijtimoiy-ekologik omillar – ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashishida sezilarli o’zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Chunonchi, 70-yillarning o’rtalaridan boshlab ishlab chiqarish tizimidagi o’zgarishlar keng sur’atda

―markazdan qochma‖ yo’nalishi (bir mamlakat va jahon xo’jaligi doirasida) va sohil bo’yiga to’planish negizida port-sanoat ishlab chiqarish majmualarining yuzaga kelishi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida katta o’rin tutishi bilan bog’liq. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashishiga ta‟sir etuvchi umumiqtisodiy qonunlar. Qonun – tabiat va jamiyatdagi voqea va hodisalarning (o’zaro aloqadorligini) barqaror takrorlanib turuvchi sabab-oqibat bog’lanishlarini ifodalasa, qonuniyat voqea va hodisalarning ketma-ketligining barqarorligini va qonunlar majmuasininig o’zaro uyg’unligini ifodalaydi. Ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining butun tarixiy-geografik bosqichlarida amal qiladigan ularning sababiy aloqa va o’zaro ichki bog’lanishlarini ifodalaydigan iqtisodiy qonunlar majmuasi umumiy iqtisodiy qonunlar deyiladi. Iqtisodiy qonunlar majmuasi ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqaruvchi kuchlarning xarakteri va rivojlanish darajasi bilan bog’liqligi, samarali ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, mehnat unumdorligining oshib borishi, iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlarning oshib borishi, ishlab chiqarish jarayonlarining umumlashuvi va iqtisodiy integratsiyasining chuqurlashuvi, davlat monopolistik mulki va iqtisodiyotning rivojlanishi ishlab chiqarish monopolizmi va davlatning antimonopolistik tadbirlari, davlatning iqtisodiyotning boshqaruviga aralashuvi, mintaqaviy rejalashtirish va bashorat qilish, mintaqaviy, iqtisodiy rayonlashtirish kabilardan iborat. Ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlari xarakteri va rivojlanish darajasiga mos kelishi jamiyat taraqqiyotini tezlashtiradi. Ayni vaqtda, ishlab chiqarish munosabatlari (moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlaridagi o’zaro munosabatlar majmuasi) ishlab chiqarish kuchlarining belgilovchi ta’siri ostida rivojlanadi. Bugungi kunda, bozor iqtisodiyotiga o’tish va bozor munosabatlarini shakllantirish, murakkab va umuminsoniy jarayon bo’lib, obyektiv zaruriyatga aylandi. Chunki, bozor iqtisodiyoti jahon sivilizatsiyasining g’oyat ulkan yutug’i

sifatida –iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o’sish va aholi farovonligini uzluksiz ta’minlovchi iqtisodiy tizim ekanligini isbotladi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlaridan unumli va samarali foydalanishni ta’minlash bilan shunga mos yuksak ishlab chiqarish munosabatlarini ham yuzaga keltiradi. Chunki iqtisodiy taraqqiyot yo’li yangi tizim zaminida inson manfaatini yuzaga chiqarish, uning mehnatini qadrlash, aholining nochor qatlamini sotsial himoyalash maqsadlari yotadi. Bozor iqtisodiyoti tajribasi uning amal qilish mexanizmi ijtimoiy yangilanishning eng samarali vositasi hisoblanadi, u xalqning ijodiy va mehnat salohiyatini to’la ishga tushiradi, boqimandalik va tekinxo’rlik kayfiyatiga chek qo’yadi. Iqtisodiy tashabbus va ishbilarmonlikni rivojlantiradi. Har bir kishining milliy boylikni o’stirish mas’uliyatini oshiradi, har bir kishini boy qilish orqali jamiyatni ham boyitib boradi. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda qonuniyatlar bilan bir qa-torda tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-demografik va ijtimoiy-ekologik omillar ham muhim o’rin tutadi. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish omillari ishlab chiqarish korxonalari, korxonalar guruhi, milliy xo’jalik tarmoqlarini oqilona joylashtirish uchun hisobga olinmog’i lozim. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishdagi omillarni, ularning belgilovchi roliga ko’ra, 4 guruhga bo’lish mumkin: • Tabiiy omillar; • Ijtimoiy-iqtisodiy omillar; • Ijtimoiy-demografik omillar; Ijtimoiy-ekologik omillar. 1. Ishlab chiqarish kuchlarining tabiiy omillari – tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning iqtisodiyotning tarmoq hamda rayonlarning rivojlanishiga ta’siridan iborat. Bunda yer resurslari, foydali qazilmalarning joylashishi, miqdori, sifati, foydalanish darajasi, iqlim va suv resurslari, o’rmon resurslari muhim o’rin tutadi. Ayniqsa qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi tarmoqlarining joylashishida tabiiy sharoit – havo harorati, vegetatsiya davri, yog’inlar miqdori va uning davri, yer osti

suvlarining ko’tarilish darajasi, shamollar, yer usti tuzilishi (relyef), yaylovlar va ularning mahsuldorlik darajasi, yer fondi va uning tarkibi, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar, tuproq tarkibi va tabiiy unumdorlik darajasi kabi omillar majmuasining o’rni katta. Sanoatning muhim tarmog’i – qazib beruvchi sanoat tarmoqlari (tog’-kon sanoati) tabiiy resurslarga, ya’ni mineral xomashyo resurslarining tog’-geologik sharoitlari, ruda va rudali xomashyolarning yer ostida joylashishi darajasi, sifati (ruda tarkibida metall miqdori), rangli metallar majmuasi, neft va tabiiy gaz sifati, ko’mir (qatlamlarining joylashish va qalinlik darajasi kabilar), baliq-konserva, oziq-ovqat, o’rmon-sellyuloza korxonalari xomashyoga bog’liq holda joylashadi. Ayniqsa, qora metallurgiya (cho’yan, po’lat va prokat), gidroliz, o’rmonsellyuloza, mineral o’g’itlar ishlab chiqarish korxonalari (1 tonna mahsulot ishlab chiqarishga 2 tonnadan 6-7 tonnaga qadar xomashyo talab qiladi) joylashishida xomashyoga bog’liqlik kuchlidir. 2. Ishlab chiqarish kuchlarining joylashishida ijtimoiy-iqtisodiy , ya’ni davlatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi, davlat siyosati, transport-geografik, dengiz bo’yi holati, qo’shnichilik va chegaradoshlik (iqtisodiy rivojlangan hududlar bilan) omillarining hissasi kattadir. Mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyot darajasi ilmiytexnik inqilob bilan bog’liq zamonaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlarini beradi. Ayniqsa, iqtisodiyotda muhim o’rin tutuvchi avtomobilsozlik, samolyotsozlik, atom sanoati, elektrotexnika, priborsozlik, kontrol-o’lchov, kosmik-raketa va boshqalar – avtomatlashtirish, robototexnika tarmoqlarining rivojlani-shini ta’minlaydi. Davlat sanoatning yangi va eng yangi tarmoqlarini, inqiroz hamda turg’unlikka uchragan tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlardan iborat siyosati mamlakat va uning mintaqalarida ishlab chiqarish kuchlarining barqaror rivojlanish imkoniyatlarini yuzaga keltiradi. Davlatning iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlari, chunonchi, yangi resursli hududlarni intensiv o’zlashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy-ekologik ahvoli og’ir bo’lgan hududlarga ko’mak berish kabilar ishlab chiqarish kuchlarining

rivojlanishi va joylashishida sezilarli o’zgarishlarga olib keladi. Transportgeografik holatning qulayligi, dengizbo’yi hududlari, qo’shnichilik va chegaradoshlik holatlari xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishi bilan ishlab chiqarishni xalqaro bozorga chiqish qulay hududlarga, dengiz bo’ylariga (bu hol keyingi yillarda yirik port – sanoat ishlab chiqarish majmualarining rivojlanishiga olib keldi), rivojlangan mamlakatlar bilan qo’shnichilik va chegaradoshlik esa ishlab chiqarish kuchlarining chegara hududlarida rivojlanishiga (―Umumiy bozor‖ doirasida) olib kelmoqda. 3. Ishlab chiqarish kuchlarining joylashishida ijtimoiy-demografik omillar – aholi soni, aholi sonining ko’payishi, zichligi, milliy tarkibi, mehnat resurslari va uning sifat tarkibi, aholining iqtisodiy (malaka) tarkibi, ma’lumot darajasi, migratsion harakatlarga tortilishi, aholining hududiy joylashish tizimi (ovul, qishloq, kichik, o’rta, yirik va o’ta yirik shaharlar) katta o’rin tutadi. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishda demografik jarayonlarning bugungi va istiqboldagi holati hisobga olinadi. Mehnat resurslari mavjud hududlarda sermehnat iqtisodiyot tarmoqlarini, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish infrastrukturasi tizimlarini, yuqori malakali mehnat resurslari mavjud hududlarda zamonaviy va o’ta zamonaviy sanoat tarmoqlari rivojlanishini taqozo qiladi. Aholining hududiy joylashishiga mos ishlab chiqarish tizimini shakllantirish migratsion jarayonlarning tartibga solish va boshqarish imkonini beradi. Bu o’rinda sanoat korxonalarini ―filiallashtirish‖ orqali ishlab chiqarish kuchlarini hududlar bo’yicha bir tekis rivojlantirishdan tashqari ekologik muammolarni ham yumshatish mumkin. 4. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning ijtimoiy-ekologik omillari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ilmiy-texnika inqilobi tufayli yuzaga kelgan ekologik inqirozlar va sanoatning eng yangi sohalarining sof tabiiy muhitga bo’lgan talabi bilan bog’liqdir. Aholi o’sishi va ishlab chiqarish sur’atlarining haddan tashqari tezlashuvi, uning to’planish jarayonining kuchayishi oqibatida atrof-muhitga ta’siri kuchaydi. Atmosferaning ifloslanishi, tuproq va yer

resurslarining yaroqsiz holga kelishi, o’rmon resurslarining qisqarishi, yirik shaharlardagi (megalopolislar) ijtimoiy-ekologik muammolarning haddan tashqari kuchayishiga olib keldi. Natijada, ishlab chiqarish kuchlari, ya’ni sanoat, qishloq xo’jaligi, trans-port va infrastuktura sohalarini mamlakat hududlari bo’yicha bir tekis joylashtirish, atrof-muhitga ta’siri kuchli korxonalar (kimyo, neft-kimyo, metallurgiya va boshqalar) qurilishini cheklash siyosatining amalga oshirilishi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning boshqa hudud va mamlakatlarga ―iflos‖ ishlab chiqarish sohalarini ko’chirish siyosatini yuzaga keltirdi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarishga tobora keng sur’atda kamchiqindi va chiqindisiz texnologik jarayonlarni qo’llashdan iborat berk ishlab chiqarish tizimini to’la joriy qilish qo’llanmoqda. Umuman, sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, ishlab chiqarish hamda noishlab chiqarish sohalarining rivojlanishi va joylashishida, bu tarmoqlar iqtisodiy samaradorligini oshirishda mavjud tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishda barcha omillar majmuasini hisobga olish samarali hududiy ishlab chiqarish tizimini shakllantirish imkonini beradi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda barcha shart-sharoitlar, omillar hisobga olinadi. Lekin ma’lum tarmoqni hududiy tashkil etishda barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi rol o’ynaydi. Bu masalani tushunish uchun yaratiladigan mahsulotga suv yoki elektr quvvati, ishchi kuchining qay darajada sarflanishi ko’rsatish kifoya. Boshqacha aytganda, kasr maxrajida mahsulot birligi, uning suratida esa alohida-alohida omil (masalan, 1 tonna shakar olish uchun qancha qand lavlagi ishlatiladi, qancha elektr quvvati yoki mehnat sarflanadi) turadi. Qaysi omil bo’yicha yirik son chiqsa, odatda, uning ahamiyati shuncha joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifani o’taydi. Shuni alohida qayd etish joizki, ma’lum tarmoqqa kiruvchi barcha korxonalar yoki kichik ―tarmoqchalar‖ uchun bittagina omil tegishli bo’lishi mumkin. Jumladan, mashinasozlik tarmog’iga kiruvchi ba’zi bir korxonalarni joylashtirishda

xomashyo (metall) ko’proq ahamiyatga ega bo’lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim omil hisoblanadi. Xomashyo omili . Tabiiyki, barcha mahsulot xomashyosiz yaratil-maydi. Ammo ayrim mahsulotlarni olish uchun xomashyo boshqalariga qaraganda ko’proq sarflanadi. Shu bois bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xomashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. Sanoatning ba’zi tarmoqlari, masalan, tog’-kon, o’rmon, baliqchilik sanoati korxonalarining joylashuvi xomashyo bo’lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar geografiyasi bilan belgilanadi. Boshqa sanoat tarmoqlariniig hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq tusga ega. Bu borada bir qator fakt va raqamlarni keltirish o’rinli. Masalan, 1 t paxta tolasini olish uchun taxminan 3 t xom paxta, 1 t paxta yog’i uchun 5 t chigit, 1 t pista yog’i uchun 3 t kungaboqar, 1 t shakar uchun 7 t qand lavlagisi ishlatiladi. Ushbu raqamlarni nisbiy (foiz) ko’rinishida berish foydadan xoli emas. Chunonchi, paxta tolasining oq paxtadan chiqishi 32-33 foiz, paxta yog’ining chigitdan olinishi 19-20, shakarni qand lavlagi-dan tayyorlash 14-15 foiz va shunga o’xshash. Demak, bu korxonalar xomashyo rayonida yoxud unga yaqin maskanda joylashtirilishi shart. Mineral o’g’itlar ichida kaliy o’g’itini ishlab chiqarish geografiyasi batamom xomashyo omili bilan belgilanadi, chunki uni olish uchun ko’p miqdorda kaliy tuzi sarflanadi. Ayni paytda, azot (selitra) o’g’itini ishlab chiqaruvchi korxonalar ancha ―erkin‖ joylashadi. Mazkur korxonalar qora metallurgiya markazlariga, suv manbalariga yaqin, neft va gaz sanoati rivojlangan rayonlarda joylashtirilishi ham mumkin. Xomashyoga asoslangan sanoat va qishloq xo’jaligi tarmoqlarining geografiyasi, eng avvalo, mamlakat tabiiy sharoiti va tabiiy resurslar joylanishi bilan bog’liq. Chunonchi, qishloq xo’jalik ekinlarini hududiy tashkil etishda suv,

iqlim va tuproq sharoitlari katta ahamiyatga ega. Ular, ya’ni namlik, harorat va tuproq agroiqlimiy resurslarni tashkil etadi. Xomashyo omiliga asoslanib, ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish masalalari tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, atrof-muhit tozaligini saqlash muammolarini hisobga olgan holda hal etish maqsadga muvofiqdir. Natijada, tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya va ekologiyaga oid bilimlar o’zaro muvofiqlashtiriladi. Yoqilg’i issiqlik elektr stansiyalari, qora metallurgiya sanoatining dastlabki – cho’yan eritish (domna pechida) bosqichini joylashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Ammo uning ta’siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Issiqlik elektrostansiyalari yoki metallurgiya zavodlari iste’mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bunday hol neft va uning mahsuloti mazut, tabiiy gaz asosida ishlovchi issiqlik elektr stansiyalarini qurishga taalluqli (yoqilg’ining quvurlarda keltirilishi iqtisodiy jihatdan ma’qulroq) bo’ladi. Biroq qora metallurgiya (cho’yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydali, bu degan so’z ulardan deyarli shuncha miqdorda cho’yan olinadi. ammo bu ―o’rtacha‖ raqam hamma joyda ham bir xil emas – ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atigi 17-19 foizni tashkil etadi. Bunday konlarga Uraldagi Kochkonar yoki Qoraqalpog’iston Respublikasidagi Tebinbuloq konlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo’lmaydi, sababi unda kerakli mineraldan ko’ra foydasiz jinslar ko’proq. Shuning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi kerak. Boyitilgandan so’ng ruda tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitish jarayoni ayniqsa muhim, chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi nihoyatda past) miqdori bir necha barobar ko’payadi. Lekin bu bilan ham uning hissasi yetarlicha bo’lmaydi. Shu sababdan metallurgiya korxonalari ko’proq xomashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi.

Yer yuzida ―boy‖ konlar ham yo’q emas. Jumladan, Kursk magnit anomaliyasi (Rossiya) doirasiga kiruvchi Belgorod yaqinidagi konlarda temirning rudadagi ulushi 60-65 foizgacha yetadi. Binobarin, bundan qazib olingan xomashyo to’g’ridan-to’g’ri, boyitilmasdan domna pech-larida eritilishi mumkin. Shunday ekan, ularni tashib borish uchun trans-port xarajatlari va pirovard natijada, eritilgan cho’yanning tannarxi uncha yuqori bo’lmaydi. Bu esa korxonalarni yoqilg’i (kokslanuvchi ko’mir) rayonida yoki unga yaqin joylarda qurishni taqozo etadi. Qozog’iston Respublikasidagi Qaraganda to’liq siklli metallurgiya kombinati bevosita ko’mir havzasi rayonida joylashtirilgan, Lipetsk, Tula, Krivoy Rog kombinatlari esa xomashyo, ya’ni temir rudasi konlariga yaqin joyda qurilgan. Ba’zan metallurgiya zavodlari xomashyo va yoqilg’i rayonlari o’rtasida joylashtirilgan, chunki mazkur sanoat tarmog’i uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol bo’lib Cherepovetsk metallurgiya kombinati (Rossiya Federatsiasi) xizmat qiladi. U Pechora kokslanuvchi ko’mir havzasi bilan Kola yarim oroli temir rudasi konlarining, taxminan, o’rtasida qurilgan. Ammo korxona aniq ikki oraliq masofada emas, u biroz g’arbga ―tortilgan‖, sababi SanktPeterburgning yirik mashinasozlik sanoatini po’lat va prokatga bo’lgan extiyojini qondirishdir. Korxona yaqinida katta suv ombori ham bor. Shuningdek, ko’mir va temir rudasini bir-biri bilan hududiy (mayatniksimon) almashuvi asosida har ikkala rayonda shakllangan qora metallurgiya markazlari mavjud. Bu borada o’tgan asrning 30-yillarida amalga oshirilgan Ural-Kuznetsk kombinati (UKK)ni ko’rsatish o’rinli. Ushbu dastur hududiy ishlab chiqarish majmuining dastlabki ko’rinishi bo’lib, uni hayotga tatbiq etishda ham xomashyo rayonida – Janubiy Ural temir rudasi konlari asosida (eng yirik Magnitogorsk metallurgiya kombinati), ham yoqilg’i rayoni – Kuznetsk toshko’mir havzasida, ya’ni Novokuznetskda bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi. Elektr quvvati hozirgi zamon ishlab chiqarishini, hatto transport va qishloq xo’jaligini ham elektr quvvatisiz tassavur qilish qiyin. Bu sohaning o’ziga xos

xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya’ni elektr quvvatini jamg’arib, omborxonalarga yig’ib bo’lmaydi, undan ayni paytning o’zida foydalanish kerak. Bundan tashqari, elektr quvvati yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlari (shoxobchalari) orqali uzoq masofalarga berilishi mumkin. Xuddi shu maqsadda Kansk-Achinsk, Ekibastuz ko’mir havzalarida yirik yoqilg’i-energetika majmualari barpo etilgan. Angren ko’mir havzasida ham xuddi shunday majmua yaratilgan. Ammo ba’zan murakkab tog’ sharoitiga ega bo’lgan rayonlarda elektr quvvatini uzoqqa uzatish iqtisodiy jihatdan ma’qul hisoblanmaydi. Bu quvvatdan mumkin qadar shu joyning o’zida foydalanish lozim bo’lib qoladi. Odatda, elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida, eng avvalo, uning arzon turiga urg’u beriladi. Arzon elektr quvvati suv stansiyalaridan olinadi, chunki suv suvligicha GESdan keyin ham qolaveradi, issiqlik elektr stansiyalarida esa ko’mir, mazut yoki tabiiy gaz sarflanadi. Elektr quvvati omiliga quyidagi misollarni keltirish kifoya: 1 t titan ishlab chiqarish uchun (titan po’latdan bir necha marta yengil va ayni paytda, ancha chidamli) 4050 ming kvt/s, alyuminiy uchun 17-19 ming kVt/s atrofida elektr quvvati sarflanadi. Tabiiyki, bunday korxonalarni arzon elektr energiya manbalariga yaqin joyda qurilishi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’ladi. Rossiyaning bir qator shaharlarida GES va alyuminiy zavodlari aynan bir joyda, bir markazda uchraydi. Masalan, Bratsk GESi va Bratsk alyuminiy zavodi, Krasnoyarskdagi GES va alyuminiy zavodi va h.k. Bunday korxonalar birikmasi Volgograd, Volxov, Zaporojye va boshqa shaharlarda ham mavjud. O’rta Osiyo mamlakatlarida yagona bo’lgan Tursunzoda (Regar) shahridagi Tojik alyuminiy zavodi Norak GESiga yaqin joyda qurilgan. Demak, elektr enegiyasi bir qator sanoat korxonalarini o’z atrofiga ―yig’ar‖ ekan. Shu sababli u yirik rayon va majmua hosil qilish qudratiga ega. Bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o’zlashtirish uchun ham kerak. Jumladan, Qarshi dashtining asosiy qismi Talimarjondagi bir qator nasos stansiyalari vositasi bilan sug’oriladi. Elektr quvvati Norak-Tursunzoda (Regar)-

G’uzor orqali keladi. Hozirgi kunda esa shu yerning o’zida juda yirik mahalliy tabiiy gaz asosida ishlaydigan Talimarjon IES qurilmoqda. Suv va iqlim sharoitlari ham ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Suv manbaalari, ayniqsa kimyo, yog’och-sellyuloza, metallurgiya zavodlarining faoliyatiga sezilarli ta’sir qiladi. Jumladan, cho’yan erituvchi pechlarni sovitish uchun ham suv kerak. Suv va iqlim sharoitlari boshqa sanoat korxonalarini qurishda ham e’tiborga olinadi. Bu omilning ahamiyati qishloq xo’jaligi, dehqonchilik uchun nihoyatda katta. Chunonchi, O’rta Osiyo, xususan, O’zbekiston Respublikasida an’anaviy dehqonchilik uning issiq va quruq iqlimiy sharoitida faqat sun’iy sug’orish asosida olib boriladi. Paxta, meva, sabzavot, uzum va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlariga suv hamda issiq iqlim (ma’lum miqdordagi vegetatsiya haroratining miqdori) juda zarur. Shu bilan birga, issiq iqlim sharoitida sanoat korxonalarini ochiq usulda qurish, suv va boshqa alkogolsiz ichimliklar, ip gazlama ishlab chiqarishga o’xshash tarmoqlarni ko’proq rivojlantirish talab etiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ichida eng muhimi, aholi va mehnat resurslari dir. Albatta, har qanday ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo’lmaydi. Bu o’rinda ikki holni qayd qilish lozim: birinchidan, shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko’p ishchi kerak. Masalan, tikuv fabrikasi, konserva zavodi, paxta yetishtirish, uni qayta ishlash va h.k. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarga mehnat resurslarining miqdori ko’p bo’lishi shart emas, aksincha ―oz bo’lsa ham soz bo’lsin‖ ma’nosida ularga malakali ishchi kuchi talab qilinadi. Mazkur korxonalar va tarmoqlar (radio yoki priborsozlik aniq mashinasozlik va shunga o’xshash) malakali ishchi kuchi mavjud bo’lgan shaharlarda, ilmiy-texnik markazlarida joylashtiriladi. O’zbekistonda mehnatga layoqatli aholi soni juda ko’p. Ularning miqdori qishloq joylarda va sust rivojlangan kichik shaharlarda juda yuqori. Binobarin, bunday joylarda ish o’rinlarini kengaytirish, yangi sanoat va boshqa korxonalar, madaniy-maishiy muassasalarni qurish zarur.

Aholi faqat ishchi kuchi emas, balki u, eng avvalo, iste‟molchiomili hamdir. Bu omilning roli esa hozirgi kunda, xalqning yashash sharoiti va darajasini yaxshilash doirasida keskin oshib bormoqda. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish, muvaqqat qiyinchiliklarga barham berish unga kerak bo’lgan oziq-ovqat, kiyimkechak va boshqa ehtiyojlarni qondiruvchi mahsulotlarni yetarli darajada ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shu sababli iste’mol omili oziq-ovqat korxonalarini o’ziga ―tortadi‖, ya’ni bunday zavod yoki fabrikalar bevosita aholi yashovchi maskanlarda joylashtiriladi. Iste’mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning o’zining talabi, boshqa xil mahsulotlarning keng miqdorda sarflanishi, ularni transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarni iste’mol rayonlarida tashkil etishni nazarda tutadi. Masalan, qishloq xo’jalik mashinasozligi o’sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerda rivojlanishi zarur. Go’sht sanoatini joylashtirish ham o’ziga xos xususiyatga ega. Bu sanoat bevosita chorvachilik rayonlarida rivojlantirilsa, unda iste’molchiga faqat muzlatilgan go’sht keltiriladi. Bunday go’shtdan esa kolbasa, konserva va boshqa go’sht mahsulotlarini ishlab chiqarib bo’lmaydi. Agar go’sht sanoati iste’mol rayonlarida joylashtirilsa-chi? Unga molni (chorvani) keltirish kerak, ammo bu davrda biroz bo’lsa-da u (chorva) o’z tirik vaznini yo’qotadi. Bundan tashqari, go’sht mahsulotini ishlab chiqarish molning juni va terisi, qoni va suyagidan shu joyning o’zida foydalanish imkoniyatini bersa-da, mazkur zavodlarni (aniqrog’i, kombinatlarni) yirik shahar ichida joylashtirish ekologik nuqtai nazardan, to’g’ri kelmaydi. Transport omili ham juda muhim, chunki u ishlab chiqarishning bevosita davom ettiruvchi tarmog’i hisoblanadi. Transport shahobchalarisiz xomashyo ham keltirilmaydi, mahsulot ham iste’molchilarga yetkazilmaydi, hududiy mehnat taqsimoti rivojlanmaydi. Shuning uchun transportning ahamiyati barcha boshqa omillar bilan qo’shilib, uyg’unlashib ketadi va uni ―sof‖ holda ajratib olish qiyin.

Shu bilan birga, transport masalasi iqtisodiy geografik o’rin omili bilan ham chambarchas bog’liq, chunki bu obyektning, eng avvalo, tashqi (hududiy) iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. Biz ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilar ekanmiz, fan-texnika taraqqiyoti va uning ahamiyatini chetlab o’tolmaymiz. Bu omilning ta’siri bir qator tarmoqlarning hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko’rinadi (mashinasozlik, elektroenergetika va kimyo). Shubhasizki, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko’pgina korxonalar, ayniqsa, hozirgi zamon mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy-texnika salohiyatiga ega bo’lgan shaharlarda joylashtiriladi. Yuqorida ko’rilgan barcha omillar qatorida ekologik omil ning ahamiyati ham katta. Ekologik jihatdan ko’p sanoat tarmoqlari va, eng avvalo, kimyo, yog’ochsellyuloza, go’sht, vino, konserva, charm zavodlari, issiqliqlik elekt stansiyalari va shunga o’xshash korxonalar ―nomaqbul‖ hisoblanadi. Binobarin, ular aholi joylashgan markazlardan uzoqroqda bo’lgani yaxshiroq. Kimyo sanoati misolida, ekologik omilning ishlab chiqarishni hududiy tashkil etilishiga ta’sirini ko’rish mumkin, chunki bu sanoat korxonalarining joylashtirilishi chinakam erkin xususiyatga ega. Chunki kimyo sanoati o’simlik, hayvonot, mineral xomashyosi, suv, havo (azot) asosida ham, boshqa sanoat chiqindisi (qora va rangli metallurgiya) negizida ham rivojlanish imkoniyatiga ega. Shuningdek, bozor iqtisodiyoti omili ni ham unutmaslik kerak. Bu o’rinda shuni alohida qayd etish joizki, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga birdaniga o’tib bo’lmaydi, buning uchun zarur shart va sharoit yaratish talab etiladi, ya’ni uning o’zini moddiy, maishiy va madaniy infrastrukturasi bo’lmog’i lozim. Bozor iqtisodiyotiga o’tish tarixan birmuncha uzoq davrni nazarda tutadi. Bozor iqtisodiyoti – bu ishlab chiqarish erkinligi, talabning ustuvorligi, raqobatdir. Bunday sharoitda ko’p ukladli iqtisodiyot, mulkchilikning turli shakllari va sog’lom raqobat muhitini vujudga keltirish, qulay investitsiya makonini shakllantirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamiyat kasb etadi.

Binobarin, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etishga nisbatan tahlil etar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi, an’anaviy fikr yuritishlarimiz tamomila o’zgarib ketadi. Chunki bu sharoitda aksariyat narsani, shu jumladan, nimaga ixtisoslashuvini va qayerda joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab va taklif belgilaydi, davlat esa o’zining mintaqaviy va soliq, kredit, narx-navo, investitsiya siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib boradi. Xorijiy mamlakatlarda, ayniqsa, Yevropada ishlab chiqarishni joylashtirish nazariyasi bozor iqtisodiyotiga mos ravishda yaratilgan va amaliyotda sinalgan. Masalan, ―shtandort‖ nazariyasi doirasidagi aglomeratsion qulaylik yoki samaradorlik omili ham juda murakkab bo’lib, u o’zida ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etilishining barcha shakllarini va xususan, kooperatsiya va ixtisoslashuvni uyg’unlashtirilgan holda aks ettiradi. Qolaversa, ishlab chiqarish aglomeratsiyasi bu korxonalarni ma’lum bir nuqta yoki joyda to’planishi, mujassamlashuvi hamdir. U, ayni paytda, infrastruktura omilini o’ziga singdiradi, chunki infrastruktura jihatdan ta’minlanganlik hududlarning investitsiya jalb qilish qobiliyatini (jozibadorligini) kuchaytiradi. ―Shtandort‖ nazariyasi mamlakatni industriyalashning dastlabki bosqichlariga juda qo’l keladi. U hududning iqtisodiy jihatdan uncha rivojlanmagan sharoitida barcha uchun va hamma vaqt kerak bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarmaydigan noyob sanoat tarmoqlariga taalluqlidir. Hududning iqtisodiy zichligi, uning murakkablashib va rivojlanib borishi bilan ishlab chiqarishni geografik tashkil etishda boshqa g’oya va omillardan foydalanishga to’g’ri keladi. Chunonchi, hamma uchun har doim lozim bo’lgan mahsulotlar, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish tarmoqlari turli yiriklikdagi va turli funksiyali markazlarda pog’onasimon yoki iyerarxiyali joylashtiriladi (bu borada V.Kristallerning ―markaziy o’rinlar‖ g’oyasi katta ahamiyat kasb etadi). Mujassamlashuv yoki ishlab chiqarishning to’planishi, yig’ilishi iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga tegishlidir. Ammo geografik jihatdan u eng

avvalo, sanoat, qishloq xo’jaligi va transport, ya’ni moddiy sohalarda yaqqol namoyon bo’ladi. Qolaversa, iqtisodiy geografiya fanining obyektini, aynan, shu tarmoqlarning hududiy tashkil etilishi, ularning joylashish xususiyatlari belgilab beradi. Chunonchi, sanoat uchun ―nuqta‖ yoki tugun ko’rinishida hududiy tashkil etish, qishloq xo’jaligiga areal yoki mintaqa (zonal), transport uchun esa lentasimon yoki chiziq shaklidagi joylashuv xosdir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ma’lum darajada xuddi ana shu nuqtalar – sanoat markazlari va tugunlari, areal va zonalar, ―tasmalar‖ni, ularning joylashuvi, aloqasi va hududiy munosabatlarini o’rganadi. Ijtimoiy obyektlarning hududiy tashkil etilishi esa yuqoridagi tarmoqlar joylashuvi bilan belgilanadi. Masalan, aholi va unga xizmat ko’rsatuvchi sohalarning hududiy tizimlari sanoat, qishloq xo’jaligi va transport gsografiyasi asosida amalga oshiriladi. Demak, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya nuqta, areal va chiziqlar, ularning o’zaro hududiy munosabati to’g’risidagi fan hisoblanadi. Yuqorida mujassamlashuvning hududiy tomoniga e’tibor berdik. Uning ijtimoiy tomoni ham xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida turlicha bo’ladi. Umuman olganda, mujassamlashuv sanoat misolida juda aniq yoki sezilarli ko’rinadi. Bu borada ishlab chiqarish fondlari, yalpi mahsulot yoki ishchi va xizmatchilarning turli korxonalarda yig’ilishi, to’planishi sof holdagi ishlab chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi, ularning shaharlar va rayonlar joylashuvini esa urbanistik va hududiy mujassamlashuv sifatida ko’rsatish o’rinli. Mujassamlashuvning bu shakllari bir-biriga o’tib turadi va turli rayon yoki mamlakatlarda har xil birikmada bo’ladi. Masalan, shaharning markazlashuv darajasi ma’lum bir bosqichga ko’tarilgandan, hududning ―sig’imi‖ optimal darajaga yetgandan keyin o’ziga xos vaziyat vujudga keladi, ya’ni endi mazkur shaharda qo’shimcha korxonalarni qurish imkoniyati qolmaydi. Ekologik, uy-joy, transport muammolari keskinlashadi, qurish uchun yer maydoni ham yetishmaydi va ayni paytda yangi korxona bu markazdan olisda joylashuvni ham ―istamaydi‖. Demak, yirik shaharda ham emas, undan uzoqda ham emas; shaharning imkoniyati

yo’q, korxona esa undan yiroqlasha olmaydi. Nyatijada, yangi korxona yoki ilmiy tekshirish muassasalari, oliy o’quv yurtlari yirik shaharning ta’sir doirasida o’rnashadi – shahar aglomeratsiyasi, sanoat tuguni vujudga keladi. Ammo aglomeratsiyalar ham o’ziga xos hududiy mujassamlashuvdir. Fanda aglomeratsiya omili va u bilan bog’liq aglomeratsiya samaradorligiga ilk bor nemis olimi Alfred Veber (1909-y.) asos solgan. Yuqorida keltirilgan mulohazalarga misol sifatida, Toshkent atrofida joylashgan go’sht kombinati (O’rtaovul shaharchasi), ToshIES, Toshkent agrar universiteti (Yalang’och shaharchasi), Yadro fizikasi instituti (Ulug’bek shaharchasi), alkagolsiz ichimliklar kombinati (Qibray) va hokazolarni ko’rsatish mumkin. Toshkent aholisi ehtiyoji va xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bu korxonalarni poytaxtda qurishning iloji yuq, lekin ular ists’molchi, sanoat, ilm-fan markaziga yaqin bo’lmog’i lozim. Bundan yana bir xulosa, ya’ni ishlab chiqarish mujassamlashuvi bilan shahar rivojlanishi o’rtasidagi munosabat kelib chiqadi. Dastlab, shaharning vujudga kelish va ulg’ayishida ishlab chiqarishni joylashtirish (mujassamlashuvi) yetakchi rol o’ynaydi, keyinchalik esa shaharning o’zi ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish omiliga aylanadi. Endi turli shakldagi mujassamlashuvga misol keltiraylik. Masalan, O’zbekiston sanoat mahsulotining yarmidan ko’pini har birida 2000 dan ortiq ishchi ishlaydigan korxonalar ishlab chiqaradi, deb faraz qilaylik. Bu ishlab chiqarish yoki korxona darajasidagi mujassamlashuvdir. Toshkent shahrida mavjud korxonalar O’zbekiston Respublikasi sanoat mahsulotining, taxminan, 15-16 foizini beradi – bu urbanistik mujassamlashuv bo’ladi. Agar Farg’ona vodiysini respublikamizning asosiy pilla yoki meva maskani, neft mahsulotlari yoki o’simlik moyi ishlab chiqaruvchi rayoni sifatida ko’rsak, u holda hududiy mujassamlashuvni nazarda tutgan bo’lamiz. Mujassamlashuvning yuqori yoki pastligi ayni chog’da ma’lum bir sohaning rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Bu yerda ―umumiy maxraj‖ bo’lib shahar, viloyat yoki boshqa bir joyda yashovchi aholining ulushi, hissasi xizmat qiladi.

Aytaylik, Farg’ona vodiysida O’zbekiston Respublikasi aholisining 28 foizi joylashgan. Agar u yoki bu ishlab chiqarish ko’rsatkichi shu raqamdan qancha yuqori bo’lsa, mazkur ishlab chiqarish tarmog’i vodiyda shunchalik rivojlangan, mujassamlangan bo’ladi. Korxona, urbanistik va hududiy mujassamlashuv turli rayon yoki mamlakatlarda turlicha birikma hosil qiladi. Past darajadagi korxona yoki ishlab chiqarish mujassamlashuvi yuqori urbanistik mujassamlashuvga to’g’ri kelishi ham uchraydi. Bu holda shaharda mayda korxonalar soni juda ko’p bo’ladi. Aksincha, urbanistik mujassamlashuv past, ammo ishlab chiqarish mujassamlashuvi yuqori bo’lishi ham mumkin. Bunga kichikroq shaharda, masalan, Asaka yoki Xivada katta ishlab chiqarish korxonalarining joylashuvi misol bo’la oladi. Xuddi shunday, past darajadagi urbanistik mujassamlashuv yuqori hududiy mujassamlashuvga ham olib keladi. Bu holda mazkur hududda juda ko’p kichik sanoat punkti yoki markazlari mavjud bo’ladi. Xuddi shu vaziyatni respublikaning ko’pgina viloyatlaridagi (Andijon, Buxoro, Farg’ona, Namangan, Xorazm va h.k.) to’qimachilik qo’shma korxonalarining joylashganligida uchratamiz. Shu bilan birga, past darajadagi hududiy mujassamlashuv yuqori urbanistik ko’rsatkich bilan ham uyg’unlashgan tarzda keladi. Masalan, bir vaqtlar Fransiya deganda, avvalo, uning poytaxti – Parij, Vengriya ramzida esa Budapesht tushunilar edi. Shunday qilib, yuqori darajadagi mujassamlashuv, ayniqsa bozor munosabatlariga o’tish davrida o’ta yirik korxonalarni barpo etish hamma vaqt ham ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan samarali emas. Bunday vaziyatda xomashyo va tayyor mahsulotni transportda tashish xarajatlari ko’payadi, ishchi kuchi yetishmaydi va eng muhimi, ekologik muvozanat buziladi. Xo’sh, qaysi darajadagi mujassamlashuv ma’qul degan savol tugiladi. Axir, ayni bir hajmdagi mahsulotni turli xil yiriklikdagi korxona, shahar yoki rayonlarda ishlab chiqarish mumkin-ku. Bu yerda ham bir tomonlamalik, qat’iylik zararli va xavflidir. Binobarin, turli xil kattalikdagi kor-xonalar, shaharlar bo’lgani maqsadga

muvofiq bo’lsa kerak. Demak, mujassamlashuv obyektiv qonuniyat, biroq u barcha mamlakatlarga xos va iqtisodiy samaradorlikka ega bo’lsa-da, uning ma’lum chegarasi, darajasi, doirasi bo’lishi shart. Mamlakatning birgina, aksariyat hollarda poytaxt shahari asosida rivojlanishini Lotin Amerikasi davlatlarining yaqin o’tmishdagi taraqiyoti yoki Afrika mamlakatlari misolida ko’rishimiz mumkin. Ushbu mamlakatlar o’z ijtimoiy-iqtisodiy borlig’ini ularning eng yirik markazi bo’lgan poytaxt shahrida mujassamlashtiradi. Bunday hollarda ishlab chiqarishning bir tomonlama yoki nomutanosib hududiy tarkibi, o’ta markazlashgan mujassamlashuvni bildiradi. Respublikada ham faqat Toshkent yoki Toshkent viloyatini rivojlantirib, qolgan mintaqa va joylarni o’z holiga qoldiraverish ham yaramaydi, albatta. Shu bois Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm, Surxondaryo, Jizzax kabi viloyatlar ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish zamon talabi bo’lib, bu masalalar mustaqil davlatning ilmiy asosda ishlab chiqilgan mintaqaviy siyosatida o’z aksini topmog’i lozim. Markazlashuv mujassamlashuvning bir ko’rinishidir. Bu yerda ishlab chiqarish korxonalari yoki boshqa tashkilotlar va sohalarni asosan birgina shaharda joylashuvi tushuniladi. Ayni paytda mamlakat yoki xo’jalik boshqaruvining bunday tizimi yakkahokimlik – monopoliyaga olib kelishi turgan gap, bu esa maqsadga nomuvofiqdir. Yuqoridagi ma’noda ―mujassamlashuv‖ tushunchasi hamma vaqt ―markaz‖ tushunchasini ifodalaydi. Shubhasizki, bu markaz balandroq turishi, ko’zga yaqqol va darhol tashlanishi lozim. Ammo ―markaz‖ deganda shaharlarni, umuman, sanoat yoki madaniyat markazi sifatida qarash ham to’g’ri bo’lmaydi. Qolaversa, barcha shaharlar ham sanoat, madaniyat markazidir. Shuning uchun shahar aynan qaysi sanoat tarmog’i markazi ekanligini aniqlash ma’qulroq hisoblanadi. Chunonchi, Angren umuman sanoat markazi emas, balki ko’mir (yoqilg’i) sanoat markazi, Marg’ilon yoki Namangan – to’qimachilik, Asaka – mashinasozlik sanoatining markazi.

Ixtisoslashuv ham ishlab chiqarishni tashkil etishning muhim shakli bo’lib, u hududiy mehnat taqsimoti va iqtisodiy rayonlarning tarkib topishi bilan chambarchas bog’liq. Uning uch bosqichi va uch turi mavjud. Ixtisoslashuvning uch bosqichi deganda, korxona , shahar yoki rayon miqyosidagi ixtisoslashuv tushuniladi. Boshqacha aytganda, ularning har biriga hududiy yoki ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida ma’lum bir mahsulotning ishlab chiqarilishi biriktiriladi. O’z navbatida, ixtisoslashuv shu korxona (u jamoa xo’jaligi bo’lishi ham mumkin), shahar va rayonlarning qiyofasini, ularning mehnat taqsimotida tutgan o’rnini belgilab beradi. Ixtisoslashuvning uch turi – bu qism (detal), texnologik yoki yarim mahsulot (polufabrikat) va predmet (tayyor mahsulot ishlab chiqarish) ixtisoslashuvidir. Ixtisoslashuvning bunday ko’rinishlari bir-biri bilan uzviy bog’liq va ular turli hududiy bosqichda o’zgacha xususiyatga ega bo’ladi. Ixtisoslashuv oqibatida xalq xo’jaligining tarmoqlari vujudga keladi, iqtisodiy rayonlar, shaharlarning funksional tiplari shakllanadi. Shu bilan birga u tashqi iqtisodiy aloqalarni taqozo etadi, chunki ishlab chiqarilgan va mahalliy iste’moldan ortib qolgan mahsulot chetga chiqariladi, mazkur rayonda yetishmaydigan mahsulot esa boshqa joydan keltiriladi. Ixtisoslashuvni aniqlash uchun muayyan shart va sharoitlar zarur. Muhimi, mahsulot faqat shu joy talabini qondiribgina qolmay, balki ortiqchasi boshqa rayonlarga chiqarilishi yoki tovar xususiyatiga ega bo’lishi kerak, aks holda bu tarmoq mazkur joy uchun ixtisoslashgan soha bo’lmasligi mumkin. Aytaylik, rayon yoki viloyatda respublikada ishlab chiqilgan mahsulot shu yerning o’zida batamom iste’mol qilinsa yoki, aksincha, ushbu mahsulot mahalliy sharoit ehtiyojini qondirmay, tamomila chetga chiqarilsa, har ikkala holda ham to’laqonli ixtisoslashuv bo’lishi mumkin emas. Birinchi misolda oddiy natural xo’jalik, ikkinchi holda esa xomashyoga asoslangan qaram rayon yoki mamlakat guvohi bo’lamiz, chunki ko’p degan so’z har doim ham ortiqcha degan ma’noni

anglatmaydi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining Markaziy iqtisodiy rayonida Belorussiyadan ko’proq kartoshka yoki Boltiqbo’yi respublikalariga ko’ra ko’proq sut ishlab chiqariladi. Ammo na kartoshka, na sut Rossiyaning Markaziy rayoni uchun ixtisoslashgan tarmoq hisoblanmaydi, zero bu mahsulotlarning barchasi o’z joyida iste’mol qilinadi, chunki rayonning o’zida 30 mln kishidan ziyod aholi yashaydi. Ayni paytda, kartoshka Belorussiya Respublikasi uchun, sut Boltiqbo’yi mamlakatlariga ixtisoslashgan tarmoq bo’lib xizmat qiladi. Bu joylarda qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan mahalliy talab qondiriladi, ortiqchasi esa chetga chiqariladi. Shunday tartibda mulohaza yuritib, O’zbekistondagi ixtisoslashgan tarmoqlarni aniqlash mumkin. Chunonchi, respublikamiz paxta tolasi, pilla, tog’kon sanoati, avtomobilsozlik va boshqa sohalarga ixtisoslashgan. Uni ip yoki ipak gazlamaga, un, neftsanoatiga ixtisoslashgan deyish biroz mushkul, chunki bu mahsulotlar O’zbekistonda hozircha yetarlicha ishlab chiqarilmaydi va ular mahalliy talabni to’la qondira olmaydi. Ixtisoslashuv, albatta, faqat moddiy ishlab chiqarishga tegishli emas. U barcha ijtimoiy jabhalarga ham molik xususiyatdir. Qolaversa, ayrim oliygohlar o’qituvchi, boshqalari agronom, muhandis, iqtisodchi kabi mutaxassislarni tayyorlaydi. Sababi bu oliygohlar shunday xodimlarni tayyorlashga ixtisoslashgan. Ixtisoslashuvning ham mujassamlashuvga o’xshash o’zining chegarasi bo’lishi lozim; o’ta tor ixtisoslashuv bir tomonlamalikka, yo’l xarajatlarining ko’payishiga olib keladi. Ulkan korxonalarni qurish qanday zararli bo’lsa, haddan tashqari tor ixtisoslashuv, yakkahokimlik ham shuncha xatarlidir. Afsuski, yaqin o’tmishda mamlakatimiz qudrati, uning rivojlanganlik darajasi ―yirik‖, ―eng katta‖, ―yagona‖ kabi tushunchalar bilan ifodalanar, ―birinchi‖ bo’lish esa ko’p hollarda qolgan barcha sohalarda qoloqlikni anglatar edi. Ammo bu mulohazalardan noto’g’ri xulosa chiqarish ham kerak emas, chunki ixtisoslashuvsiz shahar, tuman, viloyat, iqtisodiy rayon, respublikalarni, qolaversa, jamiyat va kishilarning o’zini ham rivojlanishini tasavvur qilish qiyin.

Shuning uchun ixtisoslashgan tarmoq bilan birgalikda boshqa yordamchi yoki ikkilamchi sohalar ham hech bo’lmaganda mahalliy ehtiyoj doirasida rivojlangan bo’lishi lozim. Bu yerda ixtisoslashgan tarmoqni daraxtning tanasiga, daryoga, qo’shimcha tarmoqlarni esa daraxtning shox va shoxchalariga, daryoning irmoqlariga o’xshatish o’rinli. O’z-o’zidan ma’lumki, tanasiz shox ham bo’lmaydi, shoxsiz daraxt esa – bu oddiy butadir, irmoqsiz daryo ham barkamol daryo tizimini shakllantirmaydi. Demak, ixtisoslashuv kompleks, har tomonlama rivojlanish bilan uyg’unlashuvi kerak. Zero, ixtisoslashuvda yo’l qo’yilgan xatolar oqibatini hozirgi kunda sezib turibmiz. Bu kamchiliklar, ayniqsa, sobiq ittifoqdosh respublikalarning o’zaro iqtisodiy aloqalarini buzilishida o’z aksini topmoqda. Shu sababli e’tibor ko’proq har bir respublikaning mumkin qadar atroflicha rivojlanishiga qaratilmoqda. Albatta, bunday taraqqiyot respublikani jahon hamjamiyatidagi boshqa mamlakatlardan farq qildiruvchi, uning o’rnini belgilab beruvchi ixtisoslashgan tarmoqlarni takomillashtirish orqali amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki, ixtisoslashuv har bir joyning kimligi yoki nimaligini, bir joyning ikkinchi joydan farqini anglatadi va, binobarin, u, ya’ni ―hududiy ixtisoslashuv‖, ―iqtisodiy rayon‖ iqtisodiy geografiyaning o’zak tushunchalar hisoblanadi. Kooperatsiya, pirovard natijada, muayyan bir mahsulot yaratish uchun turli korxonalarning hamkorligidir. Bu korxonalar faqat bir yoki ikki tarmoqqa tegishli bo’lmasligi mumkin. Shu bilan birga, kooperatsiyada hududiy birlik, barcha ixtisoslashgan korxonalarning bir joyda o’rinlashuvi uncha sezilmaydi va, aksincha, ularning tarqoq ko’rinishda joylashuvi kuzatiladi. Kooperatsiyada qatnashuvchi korxonalar soni ishlab chiqarilayotgan mahsulotning murakkabligiga bog’liq. Chunonchi, mashinasozlikda, aniqrog’i yengil va yuk mashinalarini ishlab chiqarish uchun juda ko’p ehtiyot qismlar, detallar kerak. Shu bois, bunday mashinalarning yaratilishida yuzlab ixtisoslashgan korxonalarning ulushi bor. Masalan, Moskvada yengil avtomobil yoki Lixachev

nomli zavod, Tolyattidagi Volga avtomobil zavodi (Jiguli) va shunga o’xshash birlashmalar 200 va undan ortiq korxonalar bilan hamkorlik qiladi. O’zimizning Asakadagi ―GM Uzbekistan‖ avtokorxonasi ham respublikamiz va boshqa mamlakatlardagi (asosan, Janubiy Koreya) korxonalar bilan aloqa bog’lagan. Modomiki, asosiy yakunlovchi yoki yig’uvchi bosh korxona ko’p joydan asbob-uskunalar, detall va jihozlar olar ekan, u transport-geografik jihatdan qulay nuqtada joylashishi zarur. Kombinatsiya, kombinatlash kooperatsiyaga o’xshab korxonalar birlashmasidan iborat. Ammo bu yerda tarqoq holda joylashgan birlik emas, balki ularning hududiy umumiyligi tushuniladi. Shu sababali kombinatsiyada, kooperatsiyadan farqli o’laroq, ko’proq hududiylik, majmua namoyon bo’ladi. Bu ikki, yuzaki qaraganda bir-biriga o’xshash tushuncha o’rtasida boshqa farqlar ham bor. Kooperatsiyada natija, maqsad, pirovard mahsulot bir bo’lsa, kombinatsiyada aksincha, ya’ni xomashyo bir bo’lib, undan olinadigan mahsulot turli xildir. Demak, kombinatlashuv ma’lum bir turdagi xomashyoni chuqur texnologik qayta ishlash, uning chiqindilaridan to’la foydalangan holda barcha mahsulotlar ishlab chiqarishni anglatadi. Kombinatsiya bir geografik nuqtada, hatto korxonalar birlashmasi doirasida kattaroq joy yoki rayonda ham bo’lishi mumkin. Xalq xo’jaligi tarmoqlari orasida esa u ayniqsa, qora va rangli metallurgiya, kimyo, o’rmon, oziq-ovqat, yengil va qurilish sanoatiga tegishlidir. Xullas, qayerda ―kombinat‖ so’zini uchratsak, uni o’sha sohada ko’ramiz, hatto aholiga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarda ham (maishiy xizmat kombinatlari). Sanoatda kombinatlar texnologik jihatdan bog’liq bo’lgan zavod yoki bir necha sexlardan tashkil topgan bo’ladi. Masalan, qora metallurgiya kombinatlari, aniqrog’i, to’liq siklli kombinatlar cho’yan, po’lat va prokat ishlab chiqaruvchi zavodlar birlashmasidir. Agar ularning bittasi bo’lma-sa, u holda kombinat to’liq siklga ega emas (Bekoboddagi O’zbek metallurgiya kombinati xuddi shunday korxonalardan).

To’qimachilik kombinatlari yigiruv, bo’yoqlash, tayyorlash sexlaridan iborat. Xomashyo bitta paxta tolasi yoki pilla mahsuloti; go’sht kombinatida ham yagona xomashyo asosida bir necha mahsulot: go’sht, konserva, kolbasa kabi boshqa go’sht mahsulotlari olinadi. Uning chiqin-disidan, masalan, suyak va qondan qishloq xo’jaligi va tibbiyot sohasida foydalanish mumkin, terisi esa oshlangandan so’ng charm-poyafzal sanoatida ishlatiladi. O’rmon, sement-shifer, kimyo kombinatlarining tuzilishi ham xuddi shunday. Qolaversa, Markazlashgan issiqlik elektr stansiyalari ham kombinat xususiyatiga ega, chunki ular, ayni paytda, elektr energiyasi va par (bug’) beradi. Shunday qilib, kombinatsiya sanoat tarmoqlarining ko’pchiligiga xosdir. Faqat mashinasozlikda ―kombinat‖ so’zini uchratmaymiz, ammo mohiyatan bu yerda ham u mavjud, zotan metalldan asosiy mahsulot bilan bir qatorda, keng iste’mol mollari ham ishlab chiqariladi. Masalan, Toshkentdagi Chkalov nomli aviatsiya birlashmasi samolyotdan tashqari avtomobil uchun ba’zi bir ehtiyot qismlar, bolalar aravachasi (kolyaska) va shunga o’xshash turli xil xalq iste’mol mollarini ham ishlab chiqaradi. Yuqorida keltirilgan misollarda ma’lum bir nuqtada yoki yirik korxonalar doirasidagi kombinatsiyani ko’rish mumkin. Uning hududiy ko’rinishi esa hududiy ishlab chiqarish majmuasining o’zginasidir. Umuman olganda, ishlab chiqarishning ijtimoiy shakllari o’zaro bog’liq. Chunonchi, ixtisoslashgan korxonalar yoki kooperatsiya va kombinatsiya doirasidagi ishlab chiqarish bo’g’inlari ham u yoki bu ko’rinishda mujassamlashuvni anglatadi. Biroq bu yerda ularning bir joyda to’planganligi, yig’ilganlik darajasi boshqa joylarga nisbatan yuqori bo’lishi lozim, aks holda, tom ma’nodagi mujassamlashuv bo’lmaydi. Mujassamlashuv yoki ixtisoslashuv, ayni paytda, shu sohaning rivojlanganligidan dalolat beradi. Ammo bu rivojlanganlik mujassamlashuvda korxona yoki tashkilotning kattaligi, ko’lami bilan o’lchansa, ixtisoslashuvda esa u o’z ifodasini yagonaligi, noyobligi va betakrorligida topadi. Kooperatsiya va kombinatsiya bir-biriga o’xshashligini yuqorida qayd qilgan edik. Bu masalaga

yana bir yondashsak, ularning ikkalasi uchun ham ixtisoslashuv tegishli ekanligining guvohi bo’lamiz. Agar kooperatsiyaga asosan detal yoki qism darajasidagi ixtisoslashuv mos bo’lsa, kombinatsiya uchun texnologik, yarim mahsulot ishlab chiqarish doirasida ixtisoslashgan korxonalar birikmasi xosdir. Shuning uchun ularning aloqadorlik va farqlarini aniqlash, ijtimoiy va hududiy tomonlarini ajrata bilish, bir-birlarini bog’lab ko’rish iqtisodiy geografik o’rganishning muhim shartidir. Mustaqillikni mustahkamlash va bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tish sharoitida ishlab chiqarishni tashkil etishning barcha shakllaridan to’g’ri va oqilona foydalanish zarur. Masalan, har qanday mustaqil davlatning iqtisodiy qudratini faqat kichik yoki tor darajada ixtisoslashgan korxonalar bo’yicha parchalab yuborish maqsadga muvofiq emas. Shu bois, mamlakat uchun katta, o’rta va kichik, turli darajada ixtisoslashgan korxonalarning turg’un uyushmasi, majmuasi kerak. Erkin iqtisodiy zonalar (hududlar). Erkin iqtisodiy hududlar (EIH) dunyoning ko’plab davlatlarida mavjud. XX asrning oxirlarida dunyoda turli xildagi 4 mingdan ortiq EIHlar mavjud edi. G’arb mutaxassislarining fikricha 2014-yilga kelib jahon tovar aylanmasining 30% i turli erkin iqtisodiy hududlarda ro’y berdi. Xalqaro korporatsiyalar o’z faoliyatlari uchun imtiyozli sharoitlarni qidirib, EIH larni ko’p foyda olish mumkin bo’lgan joy, deb hisoblashadi. Yirik xalqaro korporatsiyalar erkin iqtisodiy hududlarda o’z ishlab chiqarishlarini tashkil qilishni ekspansiyalarining muhim yo’nalishi deb hisoblaydilar. Erkin iqtisodiy hududlar mamlakatning boshqa qismlarida ishlatilmaydigan imtiyoz va rag’batlantirishning o’ziga xos tizimi qo’llaniladigan milliy iqtisodiy hududning bir qismi dir. Odatda, EIHlar geografik jihatdan u yoki bu darajada alohida hududdir. Erkin iqtisodiy hududlar ularni tashkil qiluvchilar tomonidan ochiq iqtisodiyot tamoyillarini amalga oshirishdagi muhim bosqich sifatida ko’riladi. Ularning faoliyat ko’rsatishi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish va erkinlashtirish bilan bog’liq. Erkin iqtisodiy hududlarning iqtisodiyoti tashqi

dunyoga ochiqligi katta darajada bo’ladi. Bojxona, soliq va investitsion rejimi esa tashqi va ichki investitsiyalar uchun qulaydir. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning muhim sabablaridan biri shundaki, ko’pincha davlat iqtisodiyotini kapital oqimi uchun to’liq ochishni, o’ziga xos investitsiya oqimini hamma joyda ishlatishni istamaydi. Shuning uchun ham maxsus hudud sifatida qisman ochiqlikni ishlatadi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishda ikkita kontseptual yondashish qo’llaniladi: hududiy va funksional (nuqtali). Birinchi holatda, hududdagi barcha rezident korxonalar xo’jalik faoliyatida imtiyozlardan foydalanadilar. Erkin iqtisodiy hududlarning eng oddiy ko’rinishlaridan biri erkin bojxona (bojsiz) hududlari (EBH) hisoblanadi. Bu hududlar erkin savdo hududlari kabi birinchi avlod hududlariga kiradi. Ular XVII-XVIII asrlardan buyon mavjud. Bunday hududlar ko’pincha ―Bond omborlari‖ yoki ―Erkin bojxona hududlar‖ deb ataladi. Erkin bojxona hududlari tovar olib kirish va olib chiqishda bojdan ozod qilinadi. Ular ko’plab mamlakatlarda mavjud. Erkin savdo hududlari AQShda eng ko’p rivoj topgan. Ularni tashkil qilish 1934-yildagi maxsus qonunda nazarda tutilgan. Uning maqsadi savdoni rag’batlantirish, savdo operatsiyalarini tezlashtirish, savdo xarajatlarini kamaytirishdan iborat. Oddiy erkin savdo hududlari qatoriga yirik xalqaro aeroportlardagi maxsus ―dyuti fri‖ magazinlarini kiritish mumkin. Rejim nuqtai nazaridan ular davlat chegaralaridan tashqarida deb hisoblanadi. Erkin savdo hududlari qatoriga imtiyozli holatga ega bo’lgan an’anaviy erkin portlarni kiritish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish hududlari ikkinchi avlod hududlari hisoblanadi. Ular erkin savdo hududlariga faqat tovar emas, kapital ham olib kiritilishi va ularda faqat savdo bilan emas, balki ishlab chiqarish faoliyati bilan ham shu g’ullanilishi oqibatida erkin savdo hududlarining evolutsiyasi natijasida vujudga keladi. Sanoat ishlab chiqarish hududlari maxsus boj rejimiga ega bo’lgan hududlarda tashkil qilinadi. Ularda eksport uchun yoki import o’rnini bosuvchi

tovarlar ishlab chiqariladi. Bu hududlar sezilarli soliq va moliyaviy imtiyozlarga ega bo’ladilar. Eksport ishlab chiqarish hududlarini tashkil qilish mantiqi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti bilan belgilangan edi. O’tgan asrning 60yillari o’rtalarida bu yerda sanoat eksportini rag’batlantirish va xorijiy kapital oqimi yordamida bandlik darajasini oshrish zaruriyati tug’ilgan edi. Texnika kiritish hududlari uchinchi avlod hududlari hisoblanadi (XX asr 70- 80-yillari). Ular stixiyali tarzda hosil bo’ladi yoki maxsus ravishda davlat yordamida yirik ilmiy markazlar atrofida tashkil qilinadi. Ularda yagona soliq va moliyaviy tizimdan foydalanuvchi milliy va xorijiy tadqiqotchilik, loyiha, ilmiyishlab chiqarish firmalari jamlanadi.Eng ko’p texnika kiritish hududlari AQSh, Yaponiya, Xitoyda faoliyat ko’rsatmoqda. AQShda ular texnoparklar, Yaponiyada esa texnopolislar, Xitoyda –ilg’or texnologiyalar hududi deb ataladi. Jahonda eng mashhur va AQShda eng yirik ―Silikon vodiysi‖ nomli texnopark jahon hisoblash texnikasi vositalari va kompyuterlar ishlab chiqarishining 20 foizini yetkazib beradi. Umuman AQShda 80 dan ortiq bunday hududlar mavjud. Yaponiyada mahsus hukumat dasturlari doirasida ilg’or ilmiy tashkilotlar asosida yigirmaga yaqin texnopolislar tashkil qilingan. Xitoyda ham bunday hududlar, odatda, davlatning ilm va texnikani rivojlantirish rejalarini amalga oshirish paytida tashkil qilinadi. 90-yillarning o’rtalaridan boshlab Xitoyda 50 dan ortiq yangi va ilg’or texnologiyalarni rivojlantirish hududlari ishlamoqda. Turli moliya-iqtisodiy, sug’urta va boshqa xizmatlar ko’rsatuvchi firma va tashkilotlar uchun tadbirkorlik faoliyatining imtiyozli sharoitlari yaratiladigan hududlar servis hududlari deb ataladi. Servis hududlar qatoriga offshor hududlar (OH) va solih gavanlari (SG) kiradi. OH va SG tadbirkorlarni qulay valyuta-moliya, fiskal sharoitlar, bank va tijorat sirlarining yaxshi saqlanishi, davlat boshqaruvining kamligi bilan o’ziga jalb qiladi. Offshor kompaniyalar faoliyat ko’rsatayotgan davlatlar qatoriga Lixtenshteyn, Panama, Normandiya orollari, Men oroli (Britaniya), Antil orollari, Gonkong,

Madeyra, Liberiya, Irlandiya, Shveytsariya va boshqalar kiradi. Oxirgi o’n yillikda ularga Malta, Mavrikiya, G’arbiy Samoa, Isroil, Malayziya (Labuan oroli) va boshqa davlatlar qo’shildi. Offshor hududlar dagi sanoat, savdo, bank, sug’urta va boshqa kompaniyalar yo umuman soliqqa tortilmaydi (Irlandiya, Liberiya), yoki kichik miqdordagi soliqlar to’laydi (Lixtenshteyn, Antil orollari, Panama, Men oroli va boshqalar). Offshor hududlarni tashkil qiluvchi davlatlar qo’shimcha xorijiy kapital jalb qilish, offshor hududida ro’yxatga olingan korxonadan foyda olish, mahalliy mutaxassislar uchun qo’shimcha ish joylari tashkil qilinishi orqali foyda ko’radilar. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, offshor biznesda band bo’lgan kapital 500 mlrd. dollorga yetadi. Unda qariyib 2 mln kishi qatnashadi va har yili bir necha ming yangi kompaniya ro’yxatga olinadi. Majmuaviy hududlar alohida ma’muriy tumanlar hududida umumiy xo’jalik yuritish rejimiga nisbatan alohida, imtiyozli rejim o’rnatish bilan tashkil qilinadi. Ularga Xitoyning 5 ta maxsus iqtisodiy hududini, Braziliyadagi ―Manuas‖ hududini, Argentinadagi ―Olovli yer‖ni, sanoati rivojlangan davlatlarning kam rivojlangan hududlaridagi erkin tadbirkorlik hududlarini kiritish mumkin. Turli ko’rinishdagi erkin iqtisodiy hududlarning o’xshash tomonlari ularda o’zida tadbirkorlar uchun bojxona, moliyaviy, soliq imtiyozlari va umumiy rejimga nisbatan ustunliklar bo’lgan qulay investitsion iqlim mavjudligidadir. Turli hududlarda imtiyoz va rag’batlantirishlar ba’zi jihatlari bilan farq qiladi. Imtiyozlar 4 ta asosiy guruhga ajratiladi: Tashqi savdo imtiyozlari . Bu alohida bojxona-tarif rejimini kiritish (eksportimport bojlarini kamaytirish yoki bekor qilish) va tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish tartibini soddalashtirish. Soliq imtiyozlari . Bunda faoliyatning ma’lum ko’rinishlari soliq imtiyozlari orqali rag’batlantiriladi. Bu imtiyozlar soliq bazasi (daromad, mulk qiymati va h.k.), uning tarkibiy qismlari (amortizatsiya ajratmalari, ish haqiga xarajat,

transport), soliq stavkalarining darajasi, soliqqa tortilishdan doimiy va vaqtinchalik ozod qilish masalalari. Moliyaviy imtiyozlar . U o’z ichiga turli shakldagi subsidiyalarni oladi. Ularga kommunal xizmatlarning arzonligi, yer maydonlari va ishlab chiqarish binolari, ijara haqini kamaytirish, imtiyozli kreditlar berish kiradi. Ma’muriy imtiyozlar . Korxonalarni ro’yxatdan o’tkazish va xorijiy fuqarolar kirib-chiqishini yengillashtirish, shuningdek, turli xizmatlar ko’rsatish maqsadida ma’muriyat tomonidan maxsus hududlar ajratilishi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning jahon tajribasi ularning umumiy yutuqlari, umumiy xususiyatlari va rivojlanishining o’ziga xos tomonlari haqida ma’lum bir xulosalar chiqarishga imkon beradi. Sanoati rivojlangan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar yaxshi rejalashtiril-ganligi va ularni boshqarishning moslashuvchanligiga bog’liqdir. Bu hududlarni tashkil qilish ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan juda foydali bo’lib, ko’plab ish o’rinlarini tashkil qilishda, xalqaro tovar ayirboshlashni jonlantirishda, tashqi savdo aloqalari natijalarini yaxshilashda, ilmiy-ishlab chiqarish salohiyatini oshirishda katta rol o’ynaydi. Rivojlanayotgan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar ham o’ziga xos qator o’xshashliklarga egadir. Birinchidan, bu davlatlarda eksport ishlab chiqarish hududlari (EIChH) keng tarqalgan. Yuqorida aytilganidek, EIChH tashkil qilishga qator iqtisodiy sabablar, avvalambor, eksport uchun sanoat tovarlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, mamlakatga xorijiy kapital, ilgor fan va texnika, zamonaviy texnik axborotlar jalb qilish zaruriyati kabi sabablar turtki bo’ladi. Ikkinchidan, erkin iqtisodiy hududlardagi xo’jalik yuritish rejimi xorijiy ishbilarmonlar uchun erkin va imtiyozli bo’ladi. Bu erkin iqtisodiy hududlar orasida xalqaro raqobatning kuchayishi bilan bog’liqdir. Uchinchidan, erkin iqtisodiy hududlar faoliyati davomida ular faoliyatining tovar sanoat diversifikatsiyasi ro’y beradi. Zamonaviy FTI yangi va yuqori

texnologiya ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan ilmtalab ishlab chiqarish jamlangan erkin iqtisodiy hududlarni ilgor o’rinlarga olib chiqadi. Rivojlanayotgan davlatlar orasida Xitoyda maxsus iqtisodiy hududlar vujudga keldi. 80-yillarning boshlarida maxsus hududlarga birlashtirilgan kichik-kichik hududlar bilan boshlagan Xitoy hukumati 90-yillarning boshlarida bunday hududlarni yuzlab kvadrat kilometrga yoydi. Mamlakatda va xorijda mashhur bo’lgan ―Shenchjen‖, ―Chjuxay‖, ―Syamen‖, ―Shantou‖, ―Xaynan‖dan tashqari mamlakatda texnik-iqtisodiy hududlar (yigirmadan ortiq) va yangi, yuqori texnikani rivojlantirish hududlari – texnoparklar ham rivojlandi. Shanxaydagi ―Pudun‖ iqtisodiy rivojlanish hududiga alohida rol ajratilgan. Bu loyihaga ko’ra, ―Pudun‖ hududi bir necha o’n yil mobaynida Shanxayni Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi yirik savdo va moliyaviy markazga aylantiradi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilish Xitoy hukumati tomonidan 70-yillar oxirida e’lon qilingan ―ochiq eshiklar‖ tashqi iqtisodiy siyosatning tashkiliy bir qismi bo’lib qoldi. Erkin iqtisodiy hududlar rivojlantirish modelini tanlashda Xitoy rahbariyati mamlakatning joriy ehtiyojlari va bunday hududlar tashkil qilishning xorijiy tajribalarini e’tiborga oldi. Singapur, Tayvan va AQSh tajribasi alohida e’tibor bilan o’rganildi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishga tayoyrgarlik davrida ular faoliyatining bir necha variantlari taklif qilindi. Natijada, eksportga, xorijiy kapitalni jalb qilishga, shuningdek, ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilashga yo’naltirilgan EIH tanlab olindi. Maxsus iqtisodiy hududlar ochiq eshiklar siyosatini amalga oshirgan holda, mamlakatning boshqa tumanlarini bog’lab turuvchi rolini o’ynay boshladi. Xitoydagi maxsus iqtisodiy hududlar va boshqa imtiyozli investitsion iqlimdagi tumanlar faoliyatining amaliyoti shubhasiz muvaffaqiyatga erishdi. Xitoylik va xorijiy mutaxassislar EIH erishgan yutuqlar qatoriga, avvalo, barqaror iqtisodiy o’sish sur’ati, hududlarga ko’p miqdorda xorijiy investitsyalarning jalb qilinishi, mehnat unumdorligining sezilarli o’sishi va nihoyat, aholi turmush darajasining o’sishini kiritishadi.

Erkin iqtisodiy hududlar muvaffaqiyatidan guvohlik beruvchi misollardan tashqari ularni tashkil qilishda muvaffaqiyatsizlikka ham uchralgan. Masalan, Shri- Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda turli ko’rinishdagi erkin iqtisodiy hududlar nafaqat muvaffaqiyatsizlikka uchradi, balki, umuman, o’z faoliyatini to’xtatdi. Buning asosiy sabablariga siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy sabablarni ko’rsatish mumkin. Siyosiy sabablar mamlakatdagi umumiy siyosiy beqarorlik, fuqarolar kelishmovchiliklari va boshqalardir. Iqtisodiy sabablarga, avvalo, erkin iqtisodiy hududlardagi investor nuqtai nazaridan juda murakkab investitsion rejim haqidagi qonunchilik kiradi. EIHdagi byurokratik bashqaruv, hududda investorlarni ro’yxatga olishda kerak bo’lmagan protseduralar mavjudligi, hudud ustunliklarini yomon reklama qilinishi ham erkin iqtisodiy hududlar taqdiriga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishning asosiy tamoyillariga tavsif bering. 2. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning dastlabki tamoyilari va uning namoyandalari qarashlarini tavsiflang. 3. Imtiyozli hududlarning mamlakat rivojlanishidagi o’rni qanday? 4. Erkin iqtisodiy zonalar qay darajada rivojlanish o’chog’ini hosil qila oladi? 5. Hozirgi kunda mamlakatimizning qaysi hududlarida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilgan?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 7. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 8. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 9. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 10. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 11. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 12. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 13. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. - 296 б. 14. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. –T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

Похожие

Geografik terminshunoslik

Geografik bashorat

Geografik qobiq

Tabiiy geografik rayonlashtirish

Tabiiy geografik tadqiqotlar