Sanoat geografiyasi.1 - География - Рефераты

Sanoat geografiyasi.1

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

S anoat geografiyasi Reja: 1. Sanoat geografiyasi – umumiy tushunchalar 2. Yengil sanoat 3. O zi q -ovqat sanoati 4. Binokorlik sanoati

Sanoat moddiy ishlab chiqarishning birinchi asosiy manbai hisob lanadi. Sanoat geografiyasi iqtisodiy geografiyaning bir tarmog`i bo`lib, sanoatning x ududiy joylashishini, turli davlatlar va rayonlarda sanoatning joylashish qonuniyat larini, sharoitini va o`ziga xos hususiyatlarini o`rganadi. Sanoat geografiyasining asosiy vazifalari quyida gilardan iborat: S anoat rivojlanishiga sezilarli ta`sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tavsiflash; sanoat rayonlari, tugunlari va markazlarining shakllanish omillarini o`rganish; ayrim sanoat tarmoqlarining x olatiga va joylashishiga ta`sir etadigan texnik-iqtisodiy sharoitni tad q i q q ilish; tarmoqlararo va rayonla r aro aloqalarni o`rganish; mamlakat xalq xo`jaligida va iqtisodiy rayonlar shakllanishida sanoat joylashishining a ham iyatini ani q lash. Har qanday mamlakat sanoatining asosini industrlashtirish darajasi tashkil qiladi . Industrlashtirish deganda ishlab chiqarishning hamma tarmoqlarida fan va texnikaning yutu q laridan foydalanib, zamonaviy korxonalar qurib, rivojlangan sanoatni tashkil q ilish tushuniladi. Industrlashtirish muayyan tarixiy va ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish darajasiga va xalqaro vaziyatga bog`liq. Dastlab industrlashtirish Buyuk Britaniyada amalga oshirildi. Bu yerda industrlashtirish to` q imachilik sanoatda q o`l mehnatini mashinalashtirishdan boshlandi, keyin og`ir sanoatni industrlashtirish amalga oshirildi. AQSH, Germaniya va boshqa davlatlar Buyuk Britaniya tajribasidan foydalanib to` q imachilik sanoatini industrlashtirishdan tezlik bilan og`ir sanoatni mashinalashtirib, markazlashgan ishlab chiqarishni tashkil q ildilar. Sanoatni (ishlab chiqarishni) tashkil q ilishning asosiy shakllari (markazlashuv, kombinatlashuv, ixtisoslashuv, ham korlashuv) 4.3. bo`limda ko`rib chi q ildi. Endi sanoatning tarkibiy qism lari va to`zilishini ko`rib chi q amiz. Sanoat og`ir va yengil sanoatga bo`linadi. Og`ir sanoat asosan ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaradigan tarmoqdardan iboratdir, ya`ni unda mehnat qurol lari (mashinalar, ji x ozlar va h.k. ) va mehnat predmetlari (xom ashyo, yoqilg`i va h.k. ) ishlab chiqariladi.

Og`ir sanoat mehnat predmetlarini (foydali q azilmalar, yo g ` och, gidroenergiya resurslari) tabiatdan oladi. Shuning uchun uning katta qism ini undiruvchi sanoat tarmoqlari tashkil qiladi . Uning q olgan katta qism ini esa ishlov berish sanoati tarmoqlari ( qora va rangdor metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, elektronika va h.k. ) tashkil qiladi . Og`ir sanoatda ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish («A» guruh) bilan birga iste`mol mollari ham ishlab chiqariladi («B» guruh). Shuning uchun og`ir sanoat ma x sulotlari fa q at sanoatda emas, balki aholining kundalik turmushida ham ishlatiladi. Yengil sanoat ijtimoiy ishlab chiqarishning ikkinchi bo`limiga («B» guruhi) kiruvchi keng xalq iste`mol mollari ishlab chiqaradigan tarmoqlar guruhidan iborat. Asosiy tarmoqlari: ip-gazlama, zi g` ir, jun, trikotaj, teri, poyafzal, mo`ynachilik, mebel, galanteriya va boshqalar. Yu q orida eslatib o`tganimizdek, sanoat yana undiruvchi va ishlov beruvchi tarmoqlarga ham bo`linadi. Undiruvchi sanoat turli xil xom ashyo va yoqilg`ini q azib oladigan ham da tayyorlaydigan tarmoqlardan iborat. Ushbu sanoatning asosiy tarmoqdari quyida gilardan iborat: tog`-kon sanoati, yo g` och tayyorlash, bali q chilik, ovchilik va boshqalar. Tog`- kon sanoati foydali qazilmalarni q idirish, qazish va boyitish bo`yicha ishlab chiqarish tarmoqlarini o`z ichiga oladi. Unga quyida gilar kiradi: yoqilg`i-energetika xom ashyosi, qora va rangli, qimmatbaho, kamyob hamda radioaktiv metall rudalari, tog`-kimyo (apatitlar, fosforitlar, kaliy tuzlari, oltingugurt) xom ashyosi va qurilish materlarini q azib olish. Tog`-kon sanoati kon sanoatining tarkibiga kiradi. Kon sanoati o`z navbatida tog`-kon va qayta ishlash sanoatini o`z ichiga oladi. Xom ashyoga ishlov beradigan yoki uni q ayta ishlaydigan sanoat tarmog`i ishlov beruvchi sanoat tarmog`i deb ataladi. Xom ashyo asosan tog`-kon sanoati, qishloq xo`jaligi, urmon xo`jaligi, balikchilik va boshqa tarmoqlarda qazib olinadi va tayyorlanadi. Xom ashyo sintetik yo`l bilan ham olinadi.

Ishlov beruvchi sanoatga quyida gilar kiradi: mashinasozlik metalga ishlov berish, qora va rangli metallurgiya neftni qayta ishlash, kimyo, elektrotexnika elektron yo g` ochni q ayta ishlash, q urilish materiallari ishlab chiqarish, q og`oz ishlab chiqarish, to`qimachilik, tikuvchilik poyafzal, un, q and, konserva va boshqa sanoat tarqalmoqda. Sanoatda ishlab chiqariladigan ma x sulot tan narxining asosi qismini xom ashyoga va unga ishlov berishga ketgan sarf-harajatlar tashkil q ilsa, bundan sanoat ko`p mabla g` (material) talab qiladi gan ishlab chiqarish deb ataladi. Unga sanoatning quyidagi tarmoqlari kiradi: tuqimachilik, tikuvchilik, oziq- ovqat, mashinasozlik va kimyo (fosforli va kaliyli o`g`itlar ishlab chiqarish) sanoatining ko`p tarmoqlari kiradi. Masalan, tikuvchilik harajatlarning 80 foizdan orti g ` ini, oziq-ovqat sanoatida harajatlarning 80 foizini xom ashyo tashkil qiladi . Ayrim mablag` (materialni yoki xom ashyoni) ko`p talab qiladi gan tarmoqlar xom ashyo manbalariga yaqin joylashtiriladi. Ma x sulot tan narxida energiya sarf-harajatlari katta bo`lgan ishlab chiqarish ko`p energiya talab qiladi gan ishlab chiqarish deb ataladi. Masalan, alyuminiy ishlab chiqarish, q otishmalar ishlab chiqarish va h.k. Sanoatning asosiy tarkibiy qism lari quyidagilardan iborat: energetika, mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, o`rmon, q urilish materiallari ishlab chiqarish, yengil va ma x alliy sanoat. Hozir gi paytda sanoatning elektronika va mikrobiologiya sanoati kabi eng yangi tarmoqlari ham shakllangan. Sanoat ishlab chiqarishning joylashishiga qarab sanoat rayonlari, tugunlari va markazlariga ajratiladi. Bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari to`plangan sha har yoki sha har cha sanoat markazi deb ataladi. Ko`p x ollarda sanoat markazi ishlab chiqarishni yirikligi bilan ajralib turadi. Sanoat markazi ba`zi x ollarda fa q at industrial emas, balki transport vazifasini ham o`taydi. Bir-biri bilan o`zaro bo g` langan ishlab chiqarish korxonalari to`plangan x udud sanoat tuguni (o`zeli) deb ataladi.

Sanoat tuguni bitta sha har doirasida ham bo`lishi mumkin, ko`p x ollarda u bir necha sha har lardan yoki ishchi sha har chalari bilan o`ralgan sha har lar tizimidan iborat bo`ladi. Sanoat tuguniga kirgan korxonalar yagona transport tarmog`idan, energiya va suv ta`minotining umumiy manbalaridan birgalikda foydalanadi (ba`zan xom ashyo resurslari ham umumiy bo`ladi), mehnat resurslarini ishlab chiqarishga to`laro q jalb qiladi . Bularning hamma si mehnat unumdorligini oshirishga, mabla g` larni tejashga, korxonalar eg`allaydigan maydonlarni q is q artirishga olib keladi. Sanoat tugunlari — sanoat korxonalarini joylashtirishning il g` or usulidir. Sanoat tugunlari va markazlari to`plangan x ududlar sanoat rayonlari deb ataladi. Maxsulot ishlab chiqarishda u yoki bu sanoatning salmo g` iga qarab , undiruvchi sanoat yoki ishlov beruvchi sanoat rayonlari ajratiladi. Ularning katta- kichikligi har xil bo`ladi.

Adabiyotlar 1. X. Vaxobov. M. Tillaboeva «iqtisodiy geografiya asoslari» 2. A.S.Soliev «Iktiosdiy geografiya asoslari». Maro`za matni 3. I.Karimov «O`zbekiston XXI asr busag`asida» Toshkent. 1997 yil 4. Assonov G, Nabixonov M, Safarov I «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi». Toshkent 1994 yil 5. Ro`ziev A « Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish asoslari». Toshkent. 1990 yil 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Sanoat geografiyasi

Yengil sanoat tarmoqlari geografiyasi

Xo’jalik geografiyasi

Transport geografiyasi

Agroturizm geografiyasi