Ўрта аср туркистон халқ ларининг географик билимлари (VIII-XVII асрлар) - География - Рефераты

Ўрта аср туркистон халқ ларининг географик билимлари (VIII-XVII асрлар)

Загружено в:

10.09.2023

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Ўрта аср туркистон халқ ларининг географик билимлари ( VIII - XVII асрлар) Режа: 1. Ал-хоразмийнинг ҳаёт фаолияти ва илмий мероси. 2. Ал-фарғоний фаолияти ва илмий мероси. 3. Берунийнинг фаолияти ва илмий мероси. 4. Ибн синонинг фаолияти ва илмий мероси. 5. Авфийнинг фаолияти ва илмий мероси. 6. банокатий, фаолияти ва илмий мероси. 7. Абдуразоқ самарқандийнинг фаолияти ва илмий мероси. 8. Улуғбек фаолияти ва илмий мероси. 9. Али қушчи, фаолияти ва илмий мероси.

Таянч иборалар Ал-Хоразмийнинг ҳаёт фаолияти ва илмий мероси. («Жаҳон картаси»); ал- Фарғоний фаолияти ва илмий мероси. «устурлар» тўғрисида мукаммал ма o лумот» ҳақида; Берунийнинг фаолияти. «аттестация-тафхим» асари, картаси; Ибн Синонинг фаолияти ва илмий мероси. «Китоби аш-Шифо» асари, уни «Табиат» қисми ҳақида; Авфийнинг фаолияти ва илмий мероси; Банокатий, фаолияти ва илмий мероси. «Улуғ кишилар тарихи ва насаби бобида донишмандлар боҒи» асри; Абдуразоқ Самарқандийнинг фаолияти ва илмий мероси унинг «икки соатли юлдузнинг балқиши ва икки денгизнинг қуйилиши» асари; Улуғбек фаолияти ва илмий мероси. «Зичи Улуғбек»; Али Қушчи, фаолияти ва илмий мероси. «Астрономияга оид рисоласи» ҳақида. VIII-XI асрларда Туркистонда дунё фанларига хусусан , тарихий география фанига муҳим хисса қўшган , ўлмас асарлар яратган буюк сиймолар кўп бўлган . Масалан, Хоразмий, ФарҒоний, Беруний, Банокотий, Абдураззоқ Самарқандий, УлуҒбек кабилар шулар жумласидандир. Муҳаммад ибн Мусо ал Хоразмий (780 й. Хива-850 й. БоҒдод) IX асрларда ижод қилган географдир. 1813 йилдан бошлаб БоҒдодаги («Донишмандлар уйи») ишлаб унга раҳбарлик қилган ва БоҒдод обсерваториясининг ер юзасини ўлчаш экспедициясида қатнашган. Экспедиция аoзолари (827 й) икки гуруҳга бўлиниб, бири Сурия чўлидан ўтган. Ефрет дарёси соҳилларида, иккинчи гуруҳ экспедиция аoзолари Шимолий Ироқдаги Жабали Санжар (Синор) тоҒи этагида Ер айланасини градус миқдорида ўлчаш тадқиқотларини олиб борган, иккала жой ҳам 36 0 ш ёнида жойлашган. Биринчи гуруҳ экспедиция аoзолари 1 0 см меридион узунлигини аниқликда, иккинчи гуруҳ экспедиция а o золар эса 1 0 см меридиан узунлигини 56 4/7 мил аниқликда ўлчаган.

Ривоятларга кўра ал-Ма o мун ҳар иккала экспедиция аoзоларини ўлчовини бир хил деб белгилаб берган. (56 3/2 мил) (Крочовский IV , 83 б) Бу экспедицияда Хоразмий муҳим ишлар бажарган. Шу даврда БоҒдод ҳокими Ма o мун жаҳон мукаммал картасини тузишни буюрган. «Жаҳон карталари»ни тузишда кўп олимлар қатнашган, бу ишга Хоразмий раҳбарлик қилган ва шу муносабат билан «Сурат ул-арз» я o ни «Ернинг сурати» номли асар яратган. Унинг қўлёзма асари 1987 йилда Қохирадан (Миср) топилган. Асарда Испаниядан Қашқаргача бўлган ерлардаги 537 ахоли пунктлари, 200 дан ортиқ тоҒлар ва сувликлар, масалан Ал p п тоҒи, Қора денгиз, Дунай, Баофор буҒози, Нил дарёси каби географик об o ектлар тўҒрисида ма o лумотлар ёзилган. Ал-Фарғоний (Абул Аббос Аҳмад ибн Муҳаммад инс Каср (Қодир)). Тахминан 860-870 йиллар орасида вафот этган. Юртбошимиз ал-ФарҒоний тақдир тақозоси билан БоҒдод шаҳрида яшаб, Боғдод шаҳридаги «Донишмандлар уйи» даги астрономия ишларига раҳбарлик қилган. Унинг раҳбарлигида астролобия, Қуёш соати, дарё сувини ўлчайдиган (Миқиёси жадид) асбобларини яратилган. Шунингдек, ал-ФарҒоний геодезияга оид «Устурлар тўҒрисида мукаммал ма o лумот» («Жавоми илм ан-нужум вал ҳаракат ассоциатив-самовий») ва бошқа бир қатор илмий асарлар ёзган. Ал-ФарҒонийнинг астрономияга оид асарларида мамлакатлар, иқлимларини жойланиши, турли жойларнинг жадвали берилган. Жадвалда Шарқ мамлакатларининг вилоятларининг вилоятлари тўҒрисида қисқача тавсифлар ҳам ёзган. Абу Райхон Беруний - 973 йили (4 сентябрда) Амударё ёқасидаги Кот шаҳрининг Берун (Хоразим) қишлоҒида туҒилган. У Ер билимига доир «Осори бокия», «Кортография», «Геодезия», «Хиндистон», «Аттестация- Тафхим», «Қонуни Мас o удий», «Минерология» ва умуман 15 дан ортиқ асрлар ёзгани ма o лум.

Берунийнинг «ат-Тавхим» асарига дунё картаси илова қилинган. (Картада шимол пастда, жануб юқорида кўрсатилган). Картадан мамлакатлар, кўп аҳоли пунктлари, сув об o ектлари анча аниқ ёзилган. Картада жуда кўп географик об o ектлар анча аниқ тасвирланган. Картада фақат шарқий ярим шардаги қуруқликлар тасвирланган. Ўша даврда Ғарбий ярим шар, сувликлардан иборт деган фикрлар бўлган. Лекин Беруний Ғарбда Атлантика океани сувлар билан ўралган қуруқлик борлигини тахмин қиламиз деган фикрларни ёзган. Колумб саёҳатга тайёргарлик кўриш вақтида Беруний асарларини ўқиб чиққан бўлиши мумкин. Шунинг учун бўлса керак шарқшунос олим И.Ю.Крачовский «Шарқ географиясидаги билимлар Янги қит o а, Американинг кашф этилишига хизмат қилди» деган фикрни ёзган. Хуллас, Берунийнинг асарлари кейинги даврларда ер шаридаги нома o лум жойларни топилишида ҳамда Ғарбий Европа географиясини ривожланишига муҳим аҳамиятга эга бўлган. Беруний картасида шарқ оламидаги мамлакатлар туширилган ва географияга оид кўпгина ма o лумотлар ёзилган. Масалан, «Қомусий Мас o удий” китобида Туркистон ва ва Хуросондаги 85 та жойлар ва туркистондаги мамлактларни қайси иқлимга кириши тасвирланган. Масалан, полик шарқшуноси И.Лелевал p Туркистоннинг картасини тузган. Унинг картасида 40 та шаҳар, 8 та вилоят ва дарёлар номи ёзилган ва тасвирланган. Лелевал p тузган Туркистон картаси ҳозирги карталарни юзага келишида муҳим аҳамиятга эга бўлган. Беруний шарқ олимлари орасида биринчи бўлиб, айланаси 5-6 метр, баландлиги 10 чузма бўлган йирик масштабли глобус ҳам ясаган. Абу Али ибн Сино Бухоро шаҳрининг Афшона қишлоҒида туҒилган. (980-1037 йй) Ма o лумки, у тиббиёт фанига қўшган ҳиссаси билан дунёга танилган олимдир. Олимнинг география фани соҳасида ҳам улкан хизматлари бор. Масалан, унинг «Китоби аш-Шифо» асарини бир қисми «Табиат

(«Табиатшунослик») деб аталади. Бу асарда текисликлар, тоҒлар ва минералларнинг ҳосил бўлиши тўғрисида фикрлар берилган. Масалан, Ернинг қаттиқ ва юмшоқ жойлари бўлади. сув юмшоқ жойларни ювади, шамол ялайди, қаттиқ моддалар ажралиб қолиши натижасида текисликлар, тоғлар хосил бўлиши ҳақида ма o лумотлар берган. Олим менералларни тузулишини ўрганиб уларни тошлар, металлар, олтингугуртли ёнувчи жинслар ва тузлар гуруҳига ажратган. Унинг шундай табиий бойликларини бундай гуруҳларга ажратганидан дунё табиёт фанидан XVIII асрга қадар фойдаланиб келинган. Муҳаммад Авфий бухоролик бўлган. Аммо уни қаерда туҒилганлиги ва вафот этганлиги но o малум. Унинг 1227 йилда ёзган «Жавоми ал-хикоёт ва лавоми ал-ривоёт» номли тўрт қисмдан иборат асарини охирги қисмида географияга оид ма o лумотлар бор. Авфий асарини тўртинчи қисми, ўн еттинчи бобида Рим, Кичик Осиё, Арабистон, Хиндистон ва Хабашистон мамлакатлари греклар томонидан тасвирланган. У Каспий денгизидаги ороллар, кўчма қумлар тўҒрисида умумгеографик билимлар ёзиб қолдирган. Йирик шарқшунос академик И.Ю.Крачовский Авфий асарларини ўрганиб: «Авфий ўзидан олдинги географларнинг ма o лумотларидан фойдаланиб, Ернинг етти «иқлим»га бўлиниши айрим «иқлим»ларда яшайдиган халқ лар Хитой мамлакатларини пойтахти, сан o ати, маданияти ва Европадаги туркий халқ лар тўҒрисида берган ма o лумотлари» муҳим аҳамиятга эга эганлигини ёзган. Фаҳриддин Банокатий XIII асрни охирида туҒилиб, Оҳангарон дарёси Амударёга қуйилиши жойидаги Банокат шаҳрида (1329 й.) вафот этган. Уни тўла исми - шарифи Фаҳриддин Абу Сулаймон ибн Довуд Банокатий. У Хиндистон, Арманистон, Эрон, Ўрта Осиё мамлакатларида бўлиб, тарих ва географияга оид асарлар ёзган. Унинг «УлуҒ кишиларнинг тарихи ва насаби бобида донишмандлар боҒи» («Равзат улил ал-боб фанлари

таворих ул-акобор ва ансоб») номли энг йирик асари «Тарихи Банокатий» номи билан ҳам аталади. Асарда, карта ҳам илова қилинган бўлиб, у картада Ер шари иқлим схемаси кўрсатилган. Асарнинг қўл ёзмаси Тошкент Университети кутубхонасида қўл ёзмалар фондида сақланмоқда, (инв. №09-56). Картада Ер шари кенгликлар бўйича 10 та «иқлим» минтақасига ажратилган ва Ер шаридаги мамлакатларни кейин «иқлим» да жойлашганлиги тасвирланган ва Ер шаридаги айрим шаҳарлар ва об o ектларга географик та o рифлар берилган. Хулллас, Банокатий ўлкаимзда мўҒиллар хукмронлик қилган давр ( XIV аср) картографик ва географик билимлар ривожига улкан ҳисса қўшган олимдир. Абдураззоқ Самарқандий (Камолуддин Абдураззоқ) ни отаси самарқандлик Жамоллуддин Исхоқ Самарқандийдир. Абдураззоқ Самарқандий 1413 йил Хиротда туҒилган ва Самарқандда узоқ вақт яшаган. У ўз даврининг ўқимишли, билмидони бўлгани учун Шохруҳ уни Хиндистонга ва Ғилонга (Каспий денгизи атрофида жойлашган мамлакат бўлса керак) элчи қилиб юборган. Абдураззоқнинг йирик асари «Икки соатли блдузнинг болқиши ва икки денгизнинг қўшилиши» (Матла ал-са o дайн ва мажма ал-бахрайн) деб номланади. Асарда Озарбайжон, Ироқ, Хурмух, Макрон, Уммон денгиз (Арабистон денгизи) Арабистон ва Хиндистондаги бир қатор шаҳар ва мамлакатларни жойлашган ўрни, иқлими, урф-одати, хўжалиги, савдо-сотиқ ишлари тўҒрисида тарихий ма o лумотлар берган. Масалан, у сафари ҳақида: «Мен Хинд тарафига тайинландим, … Кўхистон йўли билан чиқиб, биённинг Ўрта сидаги шаҳарга ўхшаш Кирмон деган бир жойга етдим … Бу биёбондан Макрон чегарасигача бўлган масофа хавф туҒдирувчидир», Кирмон шаҳри «жуда яхши олижаноб бир шаҳар, танга роҳат баҒишловчи жой экан». «Сўнг Хурмузга томон йўл олиб, Уммон денгизи соҳилидаги Хурмиз бандарига (портига) етиб келдим.

Хурмиз шаҳрини Жарун ҳам дейилади. Бу портга Рим, Миср, Мавароуннахр, Озарбайжон, Хуросон, Ироқ ва Шарқ мамлакатларидан Чин (Хитой), Хонбалиқ (Пекин), Гулбарга, Гужараот, Арабистон соҳилларидаги Андан, Жидда, шаҳарларидан савдогарлар келишини ёзган. АбдураззоқХурмуздан Калхатга ундан чиқиб 18 кун йўл юриб Коликута (Хиндистон) потига келган. (Абдураззоқдан 56 йил кейин Португалия сайёҳи Васко да Гама шу портга келган). Абдураззоқ Коликутадан Хурмузга ва Кирмон орқали уч йилдан сўнг Хиротга қайтиб келган. Абдураззоқдан 27 йил кейин (1466-1472 йиллар) Хиндистонга рус савдогари Афанасий Никитин келган ва ўзини Хўжа Юсуф хуросоний бўламан деб танитган. Абдураззоқни юқоридаги ўзи бўлган мамлакатлар, шаҳарлар ҳақида берган та o рифи кейинги тарихий географик билимлар ривожига катта хисса қўшилган бўлади. УлуҒбек (1394-1449 йй) бобоси Темурнинг харбий юришларида Султония (Эрон)да туҒилган. Унга Муҳаммад ТараҒай деб ном қўйишган. Сарой аҳли уни УлуҒбек деб атай бошлаганлар. УлуҒбек Мовароуннахрда қирқ йил (1409-1449 йй) подшолик ишлари билан бирга шаҳар қурилиши ва илмий ишларга ҳам катта э o тибор берган. УлуҒбек грек олимларидан Платон, Аристотел p , Гиппарх, Птоломей ва ўз ватандошлари Хоразмий, Аҳмад ал-ФарҒоний, Беруний каби олимларнинг асарларини ўрганиб, у кўп илмий асарлар ёзган. Уни фан тарихидаги шох асарларидан бири «Зичи УлуҒбек», «Зичи жадид Кўрагоний»дир. Ба асарда юлдузлар жадвали билан бирга ер шаридаги шаҳарларнинг географик координаталари аниқланган. УлуҒбекнинг ҳисоблашича: Самарқанд шаҳрининг географик узунлиги 99 0 га, Буҳоро шаҳрининг географик узунлиги 97 0 30 га, Хўжанд шаҳрининг узунлиги 100 0 35 га, Ўш шаҳрининг узунлиги 102 0 20 га тенг эканлигини аниқлаб тасвирлаган.

Али Қушчи (Аловуддин Али ибн Муҳаммад Самаркандий тахаллуси Али Қушчи - 1402 йилда туҒилган) унинг отаси темурийлар авлодидан, уни ёшлиги Самарқанда ўтган. У УлуҒбекни саройида карчиҒай қушлар боқанлиги учун «Қушчи» деб аташган. Али Қушчи УлуҒбек билан бирга Самарқанд обсерваториясида астрономик ва географик тадқиқотлар олиб борган. У УлуҒбек бошлаган «Зичи Кўрагоний» асарини давом эттирган. Таҳрир қилиб чоп қилган. Али Қушчининг тарихий географияга оид ма o лумотлари, унинг «Асрономиясига оид рисола» асарида учрайди. У асарда «Ер кура (шар) шаклида, кўп қисмини сув қоплаган деган ма o лумотлар» берган. Бу асарнинг иқлимларга оид қисмида дунё картаси ҳам чизилган. Бу картада шимолий Ярим шар кундаланг чизиқлар билан иқлимларга ажратилиб, Ер тўртта чоракда (иккита шимолий, иккита жанубий чоракда) тасвирлаган. Экваторнинг шарқий ярим шаридаги узунлиги тахминан 20 км. («3332 фарсанг») тенг деб турган аниқлаган (Ҳозир ҳам 20 минг км) Али Қушчи Ер шари айланиши, экватор узунлиги, Ой ва Қуёш тутилиши тўҒрисида ёзганлиги тарихий география ривожига катта хисса қўшган. Хуллас, IX - XVII аср туркистонлик сайёҳ ва географлар Ер билими, дунё мамлакатлари ва шаҳарларида географик ўрни, табиати, тоҒлари, текисликлар, иқлими, сув хавзалари, ўсимлик ва ҳайвонлар дунёси, хўжалиги, савдо алоқалари, аҳолиси, йўллари ва уларнинг орасидаги масофалари тўғрисидаги ма o лумотлари ҳозирги замон тарихий география фанини юзага келишда муҳим рол p ўйнаган.

Адабиётлар: 1. Ҳ Ҳасанов Сайёҳ олимлар. Т., 1981 2. Раҳимбеков Р.У., Донцова З.Н. Ўрта Осиё табиатини географик ўрганиш тарихи. Т., 1982

Похожие

Жаҳон халқ ларининг илмий географик тадқиқотларининг ривожланиши

Халқ ларнинг географик кашфиётлари (XVI аср 2-ярми ва XVIII асрлар)

Арабларнинг географик, картографик билимлари

Буюк географик очишлар даври (XVI аср 1- ярми)

Ўзбекистон табиатининг географик ўрганилиши тарихи