Халқ ларнинг географик кашфиётлари (XVI аср 2-ярми ва XVIII асрлар) - География - Рефераты

Халқ ларнинг географик кашфиётлари (XVI аср 2-ярми ва XVIII асрлар)

Загружено в:

10.09.2023

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Халқ ларнинг географик кашфиётлари ( XVI аср 2-ярми ва XVIII асрлар) Режа : 1. Афан p асий Никитин, унинг ҳаёт фаолияти (1466- 1472) 2. Русларнинг Сибир p хонликлари ерлариги юришлари ва натижаси 3. Рус савдогари Страганов, унинг сайёҳати (1560 й.) 4. Андрей Васиков раҳбарлигидаги рус (Рус ёзувчилари -саноатчилар) 5. Ребров И.В. (1633 й), Стадухин М.В. сайёҳати (1633-1651 йй.) 6. Дежнев С.И. (1605-1672 йй) Иванов К. (1643-1660) сайёҳатлари 7. Хабаров (тахминан 1649-1653 йй) Атласов (1661- 1697 йй) сайёҳатлари. 8. Годунов П.И. (1667 й), Рамезов С.У. сайёҳатлари 9. Бергипнинг биринчи, унинг ёрдамчиси Чириков А.И. иккинчи комчатка сайёҳатлари.

Таянч иборалар : XVI аср 2-ярми ва XVIII асларда Сибир хони ерлари рус халқ лари томонидан ўрганилиши; Афанасий Никитин (1466-72 йй); Страганов (1560 й); Андрей Ваеков (1598 й); Ребров (1633й) Стадухин (1633-51йй) Масковитин (1639 й), Дежнев С.П. (1605-1672 йй) Иванов Курбат (1643- 1660йй), Хабаров Е.П. (1661-1669 йй), Атласов В.В. (1661-97 йй) Годунов П.П. (1667 й), Ремезов С.У, Данил Готлоб (1716 й), Берг.В. ва Чириковлар сайёҳати (1725-1741 йй) ва Ломоносов М.В. кабиларни олиб борган географик ишлари ҳақида. Руслар Ер шарини географик ўрганишда жуда кўп географик кашфиётлар қилиб, жаҳон тарихий географияси ривожланишига катта хисса қўшган халқ дир. Русларнинг дастлабки тарихий географик очишларига оид ма o лумотлар XII асрда яшаб ижод қилган Киев йилномачиси НЕстерни “Муваққат йиллар повести” номли асарида учрайди. Асарда 852-1110 йиллар орасида рус давлати, маданияти, ахолиси, хўжалиги ва Каспий денгизи, Кичик Осиё, Ўрта Ер денгизи соҳиллари ҳамда Нил дарёси тўғрисида ма o лумотлар берган. Руслар тарихий география кашфиётлари тўҒрисидаги аниқ ма o лумотлар Тверлик (ҳозирги Калинин шаҳри) рус савдогари Никитин афанасий «уч денгиз оша сайёҳат» (1466-72) номли қўл ёзма асарида учрайди. 1466 йил Москва давлатига Ширвон (Каспий денгизини Ғарбий соҳилидаги) мамлакати Ҳасанбекни элчи қилиб жўнатган. Москва князи Иван III ҳам ўз навбатида Ширвон хонлигига элчи юборишга қарор қилади ва элчиларга раҳбар қилиб Пипинни тайнлайди. Бундан ҳабар топган Афанасий Никитик Ширвон мамлакатига бориш учун Пипинга ҳамроҳ бўлади.

Шу йил А.Никитин элчилар билан Калинин шаҳридан чиқиб Волга дарёси бўйлаб Каспий денгизига, ундан Озарбайжонга (Шемоҳа шаҳри) келади. Сўнгра сайёҳ Баку орқали Аббас Эронни шаҳарларидан ўтиб Ормуз буғози соҳилларига келган. Сайёҳ Ормуз буҒози орқали Арабистоннинг Москат шаҳрига келади. Сайёҳ Москат шаҳридан чиқиб Арабистон денгизи орқали шарққа сузиб Комбей қўлтиҒи орқали Бомбей шаҳрига (Ҳиндистонга келади.) Бомбейдан Ҳиндистоннинг Чаул p , Бидор, Порват, Гулбарга, Дабул p шаҳарлари орқали Ҳиндистоннинг Ғарбидаги Дабул портига келади. Никитин Ҳиндистонда бўлган икки йиллик сафарида, Ҳиндистонни ер усти тузилиши, аҳолисини урф-одати, хўжалиги қазилма бойликлари, Декан Ясси тоҒлиги, Райчурдаги олмос сочилмалари тўҒрисида ма o лумотлар олган. У Каликут шаҳрининг йирик марказидир. Бу шаҳарга араблар, португаллар, испанлар савдогарлик учун келишади деб ёзган. Афанасий Никитин қайтишда Африканинг Самоли ярим ороли Эфиопия ерларида бўлиб, бу ерда буҒдой, арпа, шоли кўп етиштириши тўҒрисида ма o лумотлар олиб, бу ердан чиқибАрабистон денгизидан ўтиб Москат шаҳрига, ундан Омон қўлтиҒи орқали Ғарбга томон сузиб, Ормуз буҒози орқали Эроннинг Бендор-Аббас шаҳрига ундан Ғарбга томон юриб Лор, Широз, Хаст, Исфахон, Кошон, Қум ва Тебриз шаҳарлари орқали Туркиянинг Эрзинджон, Трабзон шаҳри орқали, Қора денгиздан ўтиб Қрим Ярим оролидаги Коф шаҳрига, ундан Днепр дарёсининг соҳиллари бўйлаб шимол томон юриб Киев шаҳрига келади. Киев шаҳридан чиқиб Смоленс шаҳрига етмай йўлда вафот этади. Никитинни қўл ёзма дафтарини савдогар Василий москва князига олиб келади. Хуллас, XV асрнинг иккинчи ярмида рус савдогари А.Никитин Россиядан Ҳиндистонга қилган сайёҳати даомида; кўп мамлакатларда бўлиб, уларнинг маданияти, урф-одати, табиати, хўжаллиги тўҒрисида хатто ўзи бўлмаган Цейло ва Ҳинд океанидаги бошқа орол ва мамлакатлари тўҒрисида ҳам ма o лумотлар ёзиб қолдирган. Энг муҳими Никитин рус тилида Европа

мамлакатларига, Шарқ мамлакатлари тўҒрисида биринчи марта ёзма ма o лумотлар берган сайёҳдир. XVI асрнинг иккинчи ярми да Москва давлати Қозон ва Астрахан, татар хонликларини қўшиб олганидан кейин (1552 й) русларни Сибир хонликлари ерларига юриш имкониятлари очилди. Сибир ерларининг тарихий географик жиҳатидан ўрганишда рус халқ ларидан Страганов, Андрей Воейков, Ридров И.И, Стадухин М.В., Москвитин И.Ю., Дожнев С.И., Иванов К. Хабаров, Атласов В.В., Годунов П.И., Рамезов С.У, Данил Г., Берин, Чириковлар муҳим ишларни олиб борган. Страганов (савдогар) 1560 йил Москва князи Иванов IV буйруҒи билан Кама дарёсини юқори оқими, Пискар (сол p -Комск) ва Орёл шаҳри (1564 й), Чусовой, Кама дарёлари атрофларида бўлиб, бу ерларда шўр сув бойликлари бирлигини аниқлаган. Ваейков А раҳбарлигида рус отряди (1598 й) Оюо дарёси юқори қисми соҳилларида бўлиб, у ерларни ўзлаштирган ва Тамск шаҳрини (1607 й) қурган. Ребров Иван Иванович (1666 й ўлган) ўз отряди ва Перфил p ев И. Отряди билан биргаликла Шимолий Музли океан жанубидаги денгизлар бўйлаб, шарққа томон сузиб Олёкма, Лена, Индигарка дарёларини қуюлиш қисмларни биринчи марта тарихий географияни ўрганган рус сайёҳдир. Стадухин Михаил Васил p евич (1666 й. ўлган) рус Ер очувчиси сайёҳ сузувчи. У 1633 йил Лена дарёси ирмоҒи Вилюй даёси (125 0 шк.у ) юришларида раҳбарлик қилган. У. 1641-43 йиллар отряди билан Индугар дарёси орқали Охота денгизига тушиб Колқма дарёсига ўтиб (1644 й.) қишлаб, 1945 йили орқли лена дарёсига қайтган. 1650.51 йил Колқма дарёсидан, Анадқр дарёсига сўнгра қуруқликдан ўтишда Пенжан, Гижигу, Тауй дарёлари орқали Охота денгизига ўтиб халокатга учраган сайёҳдир. Маскивитин Иван Юревич, Томск казакларидан бўлган Ер очувчи сайёҳдир. У 1639 йил Мая дарёсини ирмоҒи Юдамдан ўтиб ДжунҒария

қирларидан бўйлаб Ул p еи дарёси ва Ул p я шаҳри (141. 0 30 1 ) атрофлари, Амур дарёсини қуюлиш қисми Шонтлар ороли (137 0 30 1 ) ва Охота денгизи соҳилларида бўлиб тарихий географик кузатишлар олиб борган. Дежнев Семён Иванович (1609-1673 йиллар) рус Ер очувчи сайёҳ. У 1640 йил ( XVII аср биринчи ярми) Стадухин М.В. ва бошқалар билан бирга Сибирни чекка шимолида Оймикон (143 0 шк.у) Индигарка дарёлари бўйлаб денгиз орқали сузиб Кол p ма дарёсида бўлган. (1643 й.) У 1648 йили С.Дежнев, Федото Алексеевич Поповлар билан Кол p ма дарёси Чукотка ярим ороли, Беринг Ғурни орқали ўтиб Беринг буҒозига биринчи бўлиб борган. У 1664-65 Москвада казак атамани унвонини олган. Кейинги йилларда Сибир ҳудудларида хизмат қилиб денгиз йўли борлигини аниқлаган. 1672 йил Москвага қайтиб келиб вафот этган. Унинг номини абадиийлаштириш мақсадида Осиёнинг чекка шарқий қисми ва Чукотка қирлари Дежнев номи билан юритилади. Иванов Курбат (1666 йил вафот этган) рус Ер очувчи сайёҳ (Енисей казаги). У 1643 йил Верхоянск қирларидан биринчи бўлиб Байкал кўлиги борган ва Ол p хон оролида (108 0 шк.у) ўтган. 1660 йили Андагар қўлтиҒидан, Чукотка бурнигача борган. Е.П.Хабаров (тахминан 1649 -1653 йиллар) Тобол p скдан чиқиб Мангази ва Лена соҳилларида сўнгра Амур бўйи соҳиллари табиати, аҳолиси хўжалик фаолияти ҳақида ма o лумотлар тўплаган ҳамда Амур дарёсини чизмасини чизган. Шунингдек, Амур бўйи картасини биринчи чизган сайёҳдир. Унинг номига Ҳабаровск шаҳри қўйилган. Атласов Владимир Васил p евич, 1661-64-1711 йилларда биринчи марта Камчатка ярим ороли ҳақида ма o лумотлар тўплаган. Уни ёзма ма o лумотлари асосисида Камчатка картага ёзилган. Казак отряди раҳбари 1695 йил Ёкутстон ва Анадрир ерларидаги аҳолидан тўлов йиҒишга тайинлаган. У 1695 йил Казак отряди билан Камчатка ярим оролидаги Тигил p дарёси (159 0 шк.у.) Ўрта у қирлари, Охота денгизи соҳилларида бўлиб, аҳолидан тўлов йиҒиб, Анадирга қайтган. 1967

йил Атласов Пенжин (168 0 шк.у) дарёсидаги Пенжинс қўлтиҒи шарқига тушиб 60 0 ш.к. гача келган. Бу ерда Атласов шарққа томон бурилиб, тоҒдан Олютор қўлтиҒи орқали Беринг денгизи соҳиллари бўйлаб Палина дарёси Камчатка оролини Ғарби бўйлаб жанубга томон Ўрта қирдан, Камчатка дарёси бўйлаб Ключевск сопка районларида бўлиб Ича дарёси қуйилмасига чиқиб Камчатка оролини жанубий чеккасидаги денгиз Курия ороллари борлигини биринчи қурган сайёҳдир. Атласов бу ерда қайтиб Пенжин Дарёси орқали Анадирга қайтиб келган. В.В.Атласов ҳаётига баҳо бериб Беднарский XVII аср ва XVIII аср бошларидаги Ер очувчи сайёҳлардан биринчи бўлиб Камчатка ярим ороли тўҒрисидаги энг кўп этнографик, биографик ва табиий географик ма o лумотлар тўпланганлигини ёзган. Хуллас, XVI асрни иккинчи ярмида Евросиё Шимолий ва Осиёни Шарқий денгиз соҳилларини казак атамаси Ернак Тимофеевичдан кейин рус Ер очувчиси сайёҳлар олиб борган географик кашфиётлар натижасида Сибир худуди тўғрисида дастлабки географик ма o лумотлар, географик карталар учун асос бўлган ҳар хил чизмалар яратилди. Улар асосида (1627 й.) дастлабки географик картографик тарихини акс эттирган умумгеографик ҳужжат катта Чизма китиб («Книга бол p шой Чертёж») (у сақланиб қолмаган, нашр қилинмаган) яратилган. 1667 йил Годунов Пётр Иванович (1670 йили Тибил p ск шаҳрида вафот этган) раҳбарлигида «Сибир чизмаси», «Хитой ва Хиндистон ерлари тўҒрсида ма o лумот» тўплаган. Ремезов Семен Ул p янович (тахминан 1662 й. туғилган, 1720 йиллардан кейин вафот этган) рус тарихчиси ва картографи. У XVII аср охирларида «Тош Табол p ск шаҳри ва Табол p ск уездини жанубидаги ерлар чизмаси» ҳамда бошқа карталар муаллифидир. 1695 йил Москва князи Иван IV буйруҒи билан Ремезов С.У. томонидан 1683-1983 йиллар орасида рус сайёҳлар томонидан тўплаган ҳар-хил географик ма o лумотлар ва чизмалар асосида Сибир «чизмаси» тузди.

Россия мамлакатларида ҳам капиталистик муносабатлар ривожланиши билан айрим мамлакатларни босиб олиш даври ( XVIII аср) бўлди. Бу даврда жиҳатдан Пётр I Россиянинг қишлоқ хўжалиги, саноати, ички ва ташқи иқтисодий алоқалар, мудофаа ишлари, фан ва маданият ишларни ривожлантиришга катта э o тибор берган. Ана шу мақсадларни яхши йўлга солиш учун Пётр бошчилигидаги 1701 йил (Москвада) математик-навигация мактаби, 1715 йил (Петербургда) денгиз академияси ташкил, уларда геодезист, картограф, тайёрлай бошланди. Дастлаб денгиз ва давлат чегараларини Азов ва Қора денгизни, (1710- 1714) Болтиқ денгизи худудлари, (1715-1719) Каспий денгизини чегараларини аниқлаш учун экспедициялар ташкил қилган. Экспедициялар натижасида мамлакатни йирик хавзалари атрофларини географик жиҳатлари характерловчи карталари тузишга киришилди. Бу ишни натижасида «Бутун Россия Атласи» («Атлас Всеровсийской империи») (1734 й.) нашр қилинди. 1716 йил Пётр I Пол p ша тиббиёт фанлари доктори Данил Готлиб Сибир ҳудудларини ўрганишга таклиф қилган. 1720 йил Россияда тадқиқот ишларини бошлаб, Иртиш дарёсини, Тобол дарёси ирмоҒи бўйлаб ва жануб томон юриб Томск, Кранснодарск Енесей дарёси бўйлаб жанубга томон тушиб 60,62 ва 63 0 ш.клар орасида графит, тош кўмир конларини аниқлаган. Сўнгра сайёҳ Байкал кўлини Ғарбий-жанубий ва шарқидаги йирик аҳоли пунктлари бўлган Ирқутоқ, Чита шаҳарлари атрофлари бўлиб кузатиш ишлари олиб бориб, 1727 йил Петербург шаҳрига қайтиб келган. Данил Г. ўз сайёҳатлари давомида 7 йил фойдали ўсимликларларни илдизи, уруҒи ва минераллардан намуналар ҳамда этнографик, археологик ма o лумотлар тўплаб, натижада бу ма o лумотлар асосида лотин тилида ўн жилддан иборат «Сибир табиати» («Обозрение Сибира или три таблицқ простқх царств природқ») номли асар чоп қилган.

1725 йил Беринг ва Чириковларнинг Петербургдан биринчи Комчатка экспедициясига чиқиб Сибирни 141 0 ш.к.у дан жануб томон юриб денгизни шимолий соҳилидаги пунктга келган. 1727 йил сайёҳлар Охота денгизи орқали Камчатка оролини жанубий- Ғарбига (156 0 ш.к.у) сўнгра Тинч океани соҳиллари бўйлаб шимолга томон юриб Чукотка ярим оролини шарқдаги Лаврентия аҳоли пунктига (67 0 181 ш.к.) ундан орқага қайтиб Камчатка дарёсини қуйи қисмига келган. (171 0 ш.к.у.) 1729 сайёҳлар Америка материгини тополмай Камчатка ярим оролини жанубини айланиб ўтиб Охота шаҳрига келган. Бу ерда сайёҳлар кўп тадқиқотлар олиб борган. Лекин Осиё билан Америк Ўрта сидаги чегарани ва Япония давлатини тополмай 1730 йил Петурбургга қайтиб келган. Шу йил Беринг фанлар академияси йиҒилишида ма o руза қилиб экспедиция давомида Шимолий Муз океанининг шимолий қисмлари, Чукотка Ярим ороли, Камчатка ва Тинч океани соҳилларини картага туширганлиги тўҒрсида ма o лумот берган. 1733 йил Иккинчи Камчатка экспедицияси ташкил қилиниб Беринг ва Чириковлар раҳбар этиб тайинланди. Экспедицияни вазифаси Сибир, Камчатка ва Шимолий Америка Ғарбий соҳилларини аниқлашдан иборат эди. В.Беринг раҳбарлигидаги экспедиция аoзолари 1735 йил охирида Якутск орқали ўтиб, Охота пункити, бу ердан Камчатка орқали Петропавловскга келган. Бу ерларда сайёҳлар етти йил давомида тарихий географик тадқиқотлар олиб бориб, 1741 йил Тинч океани бўйлаб жанубий- шарққа томон сузиб қалин туман та o сирида бир-биридан ажралади. Беринг экспедицияси аoзолари 58 0 14 ш.к.даги қор билан қопланган Шимолий Америка соҳилидаги тоққа келади. Бу тоҒга Беринг Шимолий Ил p и (5488 м.) деб ном берган. Шу ерда Беринг, соҳилни кузатиш учун табиатшунос Географ Стеллер топширди. У оролда одамлар яшаш жойлари борлигини, ўсимларлардан 163 турни аниқлаб келади, сўнгра сайёҳлар Ғарбга томон

орқага қайтиб унча катта бўлмаган Код p як (153 0 г.у.) оролидан ўтиб, Аляска ярим оролини Ғарбий чекасига келганда сайёҳлардан Шумагин вафот этади. Бу ерга Беринг Шумагин ороли деб ном беради. Саёҳлар оролдан чиқиб денгиз бўйлаб Ғарбга томон сузиб Андреянов ороли орқали Беринг оролига келадилар. Беринг шу оролда бир ой касал ётиб 1741 йилда вафот этади. Беринг вафотидан кейин экспедиция а o золари Севен Ваксел p раҳбарлигида йўлга чиқиб Камчатка ярим оролига (Петропавловскка)қайтиб келадилар (1743). Чириков а o золари Шимолий Америка сохилидаги қор билан қоплаган Принца Уэл p ск оролидаги (1350 г.у) Александр архипелагига келади. Сўнгра (58 0 21 ш.к.гача бориб) Беринг ном берган Ил p и тоғларига, ундан Ғарбга томон бурилиб, йўлда Афогнак (153 0 г.) ,Код p як (154 0 г.у.),Алеут оролидаги Умнак(170 0 г.у.),Командор ороли яқинидаги Ближние (173 0 ш.у.) оролидан ўтиб Камчатка оролига (1714 й) келади. Камчаткада Чириков тўрт йил тадқиқотлар олиб бориб, (1746 й) Сибир орқали Петербургга келиб, икки йилдан сўнг вафот этади. XVIII аср Данил Г.М.Беринг, Триковларнинг олиб борган географик тадқиқотлари натижасида Россиянинг худудларида доривор ўсимликлар, сувликларда денгиз саноати учун аҳамияти ва сув ҳайвонларини кўплиги аниқ бўлди ва географик карта-схемалар, ёзма тарихий географик этнографик ма o лумотлар тўпланди. Ломоносов М.В. (1711-66) Россияда Пётр I кейин қилинган тарихий географик ишлар янада кенгроқдир. Ломоносов М.В. географик тўпланган ма o лумотларни системага солган ва Россия иқтисодий география, картография, иқлимшунослик, гидрология, геоморфология, геоглогия, геодезия фанлари Ғоясини ишлаб чиққан. У жаҳон адабиётида биринчи бўлиб, «Иқтисодий география» атамасини қўллаган Россия иқтисодиёти учун, Хитой ва Хиндистон йўл очиш муҳим эканлигини билиб, Арктика экспедициялари лойҳасини ишлаб чиққан ва мамлакатни географик жиҳатдан ўрганиш дастурини тузган. Шу дастурга асосан 1768-74 йиллар Академия

томонидан Оренбург ва Астрахан экспедиция отрядлари Шарқий Европанинг йишолий қисмидаги Астрахан, Канин ярим ороли (68 ш.к. 45 ш.к.у) Ғарбий Сибир жанубидаги тоҒли ўлкалар бўйи худулари, Бернаул атрофларида географик, этнографик, археологик кузатишлар олиб борган. Натижада Ломоносов М.В. раҳбарлигида XIX аср тарихий география ва картография ма o лумотлар тўплаган. Хуллас, XVI аср 2-ярми ва XVIII асрда Рус халқ лари Сибир ерларини юришлари давомида кўплаб кўплаб тарихий географик, картографик ма o лумотлар тўплаган ва тарихий географик асарлар чоп қилган. У асарлар XIX аср тарихий география фанини ривожига муҳим ҳисса қўшган.

Адабиётлар : 1. Антошка Я.Ф. Солов p ев А.И. История географического изученния Земли. Вқпуск - 1. Из-во. МГУ. 1962 2. Исаченко А.Г. Развитие географических идей. М., 1971. 3. Магидович И.П. Магидович Я.П. Очерки ва истории географичеких открқтий. М., 1982-1985 (1-2-3-4-5 том.)

Похожие

Буюк географик очишлар даври (XVI аср 1- ярми)

Ўрта аср туркистон халқ ларининг географик билимлари (VIII-XVII асрлар)

Жаҳон халқ ларининг илмий географик тадқиқотларининг ривожланиши

O’rta Osiyoning XIV-XV hamda XVI-XVIII asrlardagi tarixiy geografiyasi

Қадимги дунё халқларининг географик тасаввурлари