Ўзбекистон табиатининг географик ўрганилиши тарихи - География - Рефераты

Ўзбекистон табиатининг географик ўрганилиши тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41.3134765625 KB

Ўзбекистон табиатининг географик ўрганилиши тарихи Режа; 1.Қадимги дунё географиясида Ўзбекиcтон ҳудудининг ўрганилганлиги ҳолати 2.Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг ўрта асрларда ривожланиши . 3.Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг XVIII асрда ва XIX асрнинг биринчи ярмида ривожланиши. 4.Географик тасаввурларнинг Ўзбекистон ҳудудида мустамлака даврида ривожланиши. (1850-1917 йй).

Ўзбекистон географиясининг ўрганилиши тарихини билмай туриб, республика географиясининг асосий мазмунини, конструктив амалий географиянинг Ўзбекистонга оид муҳим регионал муаммоларини ва келгусида ҳал қилиниши лозим бўлган долзарб масалаларни тушуниб олиш қийин. Ўзбекистон мустақил ривожланиш йўлига ўтиб олганлиги мустабид шўролар даврида республикамизда географиянинг тараққиёти тарихини ўрганишда анъанавий тус олган, бироқ эндиликда давр тақазоси билан эскириб қолган кўплаб илмий тасаввур, ғоя, назария ва ёндашувларни жадаллик билан қайта кўриб чиқишни тақазо этади. Энг муҳими шуки, география фани тарихини ёритишдаги собиқ «Евроцентрик» ёндашувга барҳам бериб, турли давлатларда ижод этган Ўзбекистонлик ва умуман Шарқ сайёҳ олимларининг географик меросини атрофлича ҳамда чуқур ўрганиш, уларни объектив баҳолаш лозим. Буни биз Ўзбекистон ҳудудининг иқтисодий-ижтимоий ва маданий дунёси тарихи асосида қуйидаги босқичларга бўлиб ўрганамиз. 1. Қадимги дунё географиясида Ўзбекистон ҳудудининг ўрганилганлиги ҳолати. 2. Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг ўрта асрларда ривожланиши. 3. Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг XVIII асрда ва XIX асрнинг биринчи ярмида ривожланиши. 4. Географик тасаввурларнинг Ўзбекистон ҳудудида мустамлака даврида ривожланиши. 5. Ўзбекистонда географик тасаввурларнинг шўролар даврида ривожланиши. 6. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда географиянинг тараққиёти. Қадимги дунё географиясида Ўзбекиcтон ҳудудининг ўрганилганлиги ҳолати

Ўзбекистон ҳудуди табиий шароитининг қулайлиги жуда қадимдан кишилар эътиборини ўзига жалб этган. Қулай табиий шароит бу ерда бир неча юз минг йил аввал одамлар яшай бошлашига имкон берган. Ўрта Осиёда охирги топилган илк тош асрига оид маконларнинг очилиши ҳақли равишда бу ҳудудни одамзоднинг илк аждодлари пайдо бўлган минтақага киритиш имконини берди. Ибтидоий жамият даврида Хоразм, Қашқадарё, Зарафшон, Сурхандарё воҳаларида яшаган одамлар бу ерлар табиати ҳақида муайян тасаввурга эга бўлганлар. Илк географик тасаввурлар табиатнинг янги бойликларни излаб топиш ва ўзлаштириш, табиий шароити қулай ерларга жойлашиш, суғорма деҳқончилик, ов касбкорлиги ва чорвачилик воситасида табиатнинг кўзга яққол ташланиб турган оддий хусусиятларини билишга интилишлари муносабати билан такомиллаша борган. Дастлабки географик тасаввурларнинг ривожланишида суғорма деҳқончилак ва чорвачиликнинг вужудга келиши, қадимги шаҳар маданияти ҳамда суғорма деҳқончилик воҳаларининг шакилланиши муҳим аҳамиятга эга бўлган. Афсуски, тарихий сабабларга кўра илк маҳаллий қўлёзмалар деярли сақланиб қолмаган. Бу эса ўлкамиз халқларининг қадимий географик тасаввурини мукаммал аниқлаш ва уни илмий тахлил қилишга имкон бермайди. Улар юнон ва араб истилолари даврида йўқ қилиб юборилган. Ўрта Осиё табиати, хўжалиги ва халқлари ҳақидаги айрим маълумотлар сақланиб қолган илк ёзма манбалардан бири муқаддас китоб «Авеста»дир. У эрамиздан олдинги VII – VI асрларда пайдо бўлган. Унда ўлкамиздаги қадимги давлатлар- Хоразм, Суғдиёна, Бақтрия ва бошқалар энг бой, табиати хилма-хил ва кўркам мамлакатлар сифатида тилга олинади. Унда ўлкамизнинг қадимий воҳалари, водийлари ва тоғлари таъсвирланади. Антик даврда Ўзбекистон ҳудуди ҳақидаги географик тасаввурлар анча кенгайган ва чуқурлашган. Ўлкамиз ҳақидаги географик маълумотлар

бирмунча тўлиқ акс эттирилган. Бизгача етиб келган асосий манбалар- қадимги грек (юнон) ва қисман хитой ёзма манбаларидир. Геродотнинг қадимги форс манбалари асосида тўплаган географик маълумотлари, Птолемейнинг Ўрта Осиё текислик қисми табиати ва аҳолиси, асосий карвон йўллари ва йирик шаҳарлари ҳақида ёзганлари, унинг 27 та харитадан иборат «Дунё атласи», хитой сайёҳи Чжан-Цяннинг хилма-хил тарихий ва географик маълумотлари шулар жумласидандир. Чжан-Цян 13 йил давомида (милоддан аввалги 138-126 йиллар) Иссиқкўл атрофи, Фарғона ва Хоразм табиатини, аҳолиси ва хўжалигини ўрганган. Антик давр географик маълумотлари асосан Ўрта Осиёнинг текислик қисми ҳақида бўлиб, мукаммал эмас эди. Ўзбекистон ҳудуди ҳақидаги энг қадимги ва антик давр географик тасаввурлари анча чекланган бўлишига қарамай, улар Ўзбекистон ҳудуди ҳақидаги дастлабки географик маълумотларни беради. Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг ўрта асрларда ривожланиши . Ўрта асрларда Ўзбекистонда етук олиму-фозиллар етишиб чиқди. Бу ўлканинг фарзандлари Муҳаммад Ал Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Ибн-Синолар яратган асарлар жаҳон маданияти ҳазинасининг дурдоналари эди. Бизнинг заминимиз бу даврда жаҳоннинг катта қисмини титратган мўғил истилочилари вайрон қилган ўлкага жон бағишлаган Амир Темурни етиштириб чиқарди. Муҳаммад ал-Хоразмий ва Аҳмад Фарғоний (IX аср), Абу Заид Балҳий, Жайҳони, Абу Абдулла Хоразмий (X аср), Абу Райҳон Беруний, Ибн-Сино, Маҳмуд Қошғарий (XI аср), Хофизи Абрў, Абдураззоқ Самарқандий, Улуғбек (XV аср), Заҳириддин Бобур, Ҳайдар Мирза, Хофиз Бухори, Султон

Балҳий (XVI аср) бошқа фанлар қатори география фани ривожига катта ҳисса қўшдилар. Илк ўрта асрда ўлка табиатига қизиқиш, уни кузатиш, табиатдан хўжалик мақсадларида фойдаланиш жараёни давом этган. Ўлка табиати Хитой, араб ва ерли олимлар томонидан ўрганилди. Маҳмуд Қошғарийнинг XI аср охирларида ёзилган «Девону луғатит-турк» асарида Р.Раҳимбековнинг ёзишича илк ўрта асрдаги овчилик, чорвачилик, деҳқончилик, шунингдек, табиат ва унинг манзаралари, қабилалар ҳамда улар ўртасидаги жанглар таъсвирланган. Хитой сайёҳи Сюань Цзан 629 йилда Ўрта Осиёнинг Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Термиз ва бошқа шаҳарларда бўлиб, уларнинг географик тасвирини берган. Бунда у асосий эътиборни табиатга эмас, балки ўлка халқларининнг ижтимоий-иқтисодий ҳаётига қаратган. VII асрнинг иккинчи яримида Ўрта Осиёга кириб келган араблар ўлканинг иқтисодий ва маданий ҳаётига жуда катта зарар етказди, натижада бошқа фанлар қатори табиий фанлар ҳам чуқур инқирозга учради. Маълумки, IX-XII асрлар Ўзбекистон ҳудуди географияси тарихида ўзига хос ёрқин даврдир. Бу давр географик тасаввурларнинг икки муҳим манбаи бор. Булар Ўрта Осиёлик олимларнинг илмий асарлари, чет эл географлари ва сайёҳларининг маълумотларидир. Ўрта Осиё географиясига асос солган, IХ асрда яшаб ижод этган шу ерлик олимлардан бири Муҳаммад ибн Мусо Хоразмийдир. У 780 йилда Хивада туғилиб, 850 йилда Боғдодда вафот этган. Унинг географик мероси геодезия, хариташунослик ва мамлакатшуносликка оид асарлардан иборат. Хоразмийнинг энг йирик географик асари бу «Сурат-ал-арз» (Ернинг тасвири) бўлиб, унда шаҳарлар, мамлакатлар, тоғлар, океанлар, денгизлар, дарёлар, кўллар ҳақида маълумотлар келтирилган, уларнинг координаталари кўрсатилган, хариталар ҳам берилган. Асар 1878 йилда Қоҳирада топилган ва шу йилиёқ рус тилига таржима қилинган.

Ўзбекистон ҳудуди табиати, геологик тузилиши, фойдали қазилмалари, хўжалиги, тарихи ҳақида буюк олим Абу Райҳон Беруний (973-1048 йй) жуда қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. 150 дан ортиқ илмий асар ёзган, шундан 20 таси асосан математик география ва табиий географияга оиддир. Булар ичида бизгача «Харита», «Минерология», «Ҳиндистон», «Геодезия», «Осори боқия», «Ат-Тафҳим», «Қонуни Масъудий», «Сайдана» каби асарлари етиб келган. Беруний ўз асарларида Ернинг шакли ва ўлчамлари, Ернинг қуёш атрофида айланиши, жойнинг географик координаталарини аниқлаш усуллари, ўлкамиз палеографияси ҳақида маълумотлар беради. Проф. Ҳ.Ҳ.Ҳасанов Беруний асарларининг ўрта аср географик тасаввурларининг ривожланишидаги бениҳоя катта аҳамиятини ҳисобга олиб, Ўрта Осиёдаги XI-XII асрлар географиясини Беруний даври географияси деб аташ мумкин деб ёзган эди. Ўзбекистон ҳудудида X-XI асрларда географиянинг ривожланишида ўрта аср тиббиётиниг улкан вакили, табиатшунос Абу Али ибн Синонинг (980- 1037 йй) хизматлари катта. У 280дан ортиқ асар ёзган бўлиб, шундан 30 га яқини табиий фанларга бағишланган. «Китоби аш-Шифо» асарининг «Табиат» деб аталган бобида минералларнинг, тоғларнинг, водий ва текисликларнинг пайдо бўлиши тўғрисида аниқ фикр ва хулосалар берган. Ўзбекистон ҳудудиди географиясига оид ўрта аср манбалари муаллифи Маҳмуд Қошғарийдир. У «Девону луғатит турк» асарида дунёнинг янги харитасини, жой номларининг изоҳини берган, Ўрта Осиё ва унга қўшни ҳудудларда яшовчи халқлар географиясини акс эттирган, астрономияга оид маълумотлар берган. Унинг дунё харитасида, Р.У.Раҳимбековнинг такидлашича, Ўрта Осиёнинг Евросиёда тутган ўрни ва йирик географик объектлари, тоғ тизмалари, водийлари анча тўғри кўрсатилган. Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг ривожланишида ўрта асрда яшаган эрон ва араб олимлари ва сайёҳлари Ибн Хурдодбеҳ, Ибн Руста, Ал Маъсудий, Ибн Фазлон ва бошқаларнинг хизматлари ҳам диққатга сазовордир.

Ўрта асрда Ўрта Осиёда мўғиллар ҳукумдорлик қилган сал кам 150 йил давомида (1220-1360 йй) фан, шу жумладан география оғир аҳволда қолди. Шунга қарамай Ўрта Осиёлик олим ва сайёҳлар Муҳаммад Авфий ва Фаҳриддин Бинокантий, араб сайёҳи Ибн Батута, европалик сайёҳлар Плано Карпини, Вильгелм Рубрукс, Марко Пололар ўлка географиясига оид қимматли маълумотлар ёзиб қолдирганлар. Умуман олганда, бу даврдан сақланиб қолган манбалар ўлкамиз табиати тўғрисида бир бутун ва мукаммал тасаввур ҳосил қилмайди. Ўрта Осиёда темурийлар ҳокимияти даврида (XIV аср охири ва XV аср) марказлашган давлатнинг вужудга келиши, ижтимоий-иқтисодий ва илмий- маданий ҳаётнинг ривожланиши натижасида бошқа фанлардаги каби географик билимлар ҳам анча кенгайди ва чуқурлашди. Бунда уйғониш даврининг иккинчи босқичида Шарқда маданий ривожланишга катта ҳисса қўшган буюк бобокалонимиз Амир Темурнинг хизматлари катта бўлган. «Қизил империя» даврида Амир Темур номи тарихимиз саҳифаларидан қора бўёқлар билан ўчирилган, унутилишга маҳкум этилган бўлишига қарамасдан Амир Темурга бағишлаб жаҳон шарқшунослигида кўплаб асарлар ёзилди ва унинг жаҳон фани ривожига қўшган ҳиссаси юқори баҳоланди. Масалан, француз темуршунослик мактабининг кўзга кўринган вакилларидан бири Париж университети доктори, профессор Люсьен Корен шундай деб ёзади: «Темур-беқиёс, унинг қиёси йўқ. У буюк саркарда ва ташкилотчи, шу билан бирга саънаткор ва олимлар раҳнамоси, мозий йўриғини ўзгартира олган шахсларга йўлдош, сеҳрга эга бўлган кишидир» (Л.Корен, А.Саидов «Амир Темур ва Франция». Тошкент, «Адолат»: 1996, 43 -бет). Темур даврида ўлка географияси ривожланишига бевосита катта ҳисса қўшган олим Хофизи Абрудир. Унинг бизгача етиб келган ягона қўл ёзма асари географик, тарихий мазмунга эга бўлиб, унда дунёнинг тасвири, Мовароуннаҳрнинг табиати, хўжалиги ва шаҳарлари ҳақида анча кенг географик маълумотлар бор. Улар соф географиклиги, аниқлиги, ўлкамиз географик ўрни эса ўзига ҳос харитаграфик тўр асосида берилганлиги билан

ажралиб туради. Хофизи Абрунинг маълумотлари умумий географик ва ўлкашунослик характерига эга бўлиб, ўз даврининг илмий дурдонаси ҳисобланади. Темурийлар даврида Ўрта Осиёда Хофизи Абрудан ташқари жаҳон географияси учун бой илмий мерос қолдирган Абдураззоқ Самарқандий, Мирзо Улуғбек, Али Қушчи, Заҳириддин Муҳаммад Бобир, Ҳайдар Мирза каби сайёҳ, тарихчи ва географ олимлар яшаган ва ижод қилган. Абдураззоқ Самарқандий (1413-1482 йй) Ҳиндистонга денгиз орқали сайёҳат қилган. Қизилқум, Зарафшон водийси табиати ҳақида маълумотлар қолдирган. XV асрда Ўзбекистон ҳудудида географиянинг ривожига муносиб ҳисса қўшган шахс бу буюк астраном, маърифатпарвар шоҳ Мирзо Улуғбекдир. У Самарқандда ўзига хос фанлар академияси ташкил этиб, уни шарқнинг энг машҳур илмий марказига айлантирди. Марказга ўз даврининг етук олимларидан Қозизода Румийни, Ғиёсиддин Жамшидни, Кошийни, Али Қушчи каби табиёт билимдонларини жалб қилди. Бизгача Улуғбекнинг икки йирик асари «Тарихи арбаъ улус» ва «Зижи Кўрағоний» етиб келган. «Тарихи арбаъ улус» асарида Чингизхон забт этган мамлакатларнинг сиёсий ҳаёти тарихи географик маълумотлар билан биргаликда берилган бўлса, Зижи Кўраганий асарида астрономия назарияси ҳамда Улуғбек шогирдлари билан олиб борган астрономик кузатув ва математик ҳисоблари натижалари баён қилган. Бу асарида Улуғбек таҳминан 570 та шаҳарнинг координаталарини берган, расадҳонасидаги глобусда иқлимларнинг чегаралари, тоғлар, чўллар, денгизлар ва дарёларни акс эттирган. Улуғбекнинг астрономия ва географияга оид изланишлари назарий жиҳатдан ҳам муҳим аҳамиятга эга, чунки унда олим ўз шогирдлари билан бирга коинот ва Ер юзи табиатини бевосита кузатиб ўрганиш, асбоблар билан ўлчаш ва математик ҳисоблаш усулларини қўллаган. Унинг астрономия мактаби табиий географиянинг ривожига катта ҳисса қўшди. Улуғбекнинг шогирди, истидодли олим Али Қушчи унинг фожиали ўлимидан сўнг устозининг ишини давом эттириб ўлкамизда астрономия,

география ва математиканинг ривожланишига баракали ҳисса қўшди. Али Қушчи Ер 1 0 ёйининг узунлигини ва шу орқали экватор узунлигини аниқлаган, Ер шари ғарбдан шарққа томон айланишини исботлаган, Ой ва Қуёш тутилиши ҳодисасини илмий жиҳатдан тўғри тушунтира билган. Ўрта Осиёда, жумладан Ўзбекистонда XVI асрда географиянинг ривожига баракали ҳисса қўшган шахс бу энциклопедист олим, адолатли шоҳ Заҳриддин Мухаммад Бобирдир (1488-1530йй). Уни дунёга олим сифатида танитган асари «Бобирнома» асаридир. Унда Фарғона водийсидан тортиб то Жанубий Ҳиндистонгача бўлган ҳудудларнинг табиати, шаҳарлари, бойликлари, аҳолиси, урф-одатлари, хўжалиги жуда кенг ва чуқур таъсвирланган. Бобирномада айниқса Фарғона ва Мовароунаҳр вилоятлари, Самарқанд шаҳри географик тасвири камплекс ўлкашунослик ва мамлакатшунослик руҳида баён этилган. Асарда Афғонистон ва Ҳиндистонга ҳам батафсил географик тавсиф берилган, Ўрта Осиё ерлари билан бу ўлкаларнинг қиёсий географик тавсифи моҳирона баён қилинган. Бобирномада табиат компонентлари ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар, табиатга сифат жиҳатидан баҳо бериш элементлари ҳам учрайди. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Заҳриддин Мухаммад Бобирнинг илмий мероси Ўрта Осиё, шу жумладан Ўзбекистон ҳудуди ҳақидаги географик тасаввурларнинг кенгайишида алоҳида ўрин тутади, «Бобирнома» эса ўз даврининг энг юксак асаридир. XVII асрда Ўрта Осиёда ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг ноқулай бўлиши ўлкада географиянинг ривожига салбий таъсир кўрсатди. Бу аср географик манбалари тарихий-географик ўлкашунослик йўналишида бўлган. Юқорида келтирилган таҳлилдан кўриниб турибдики, Ўрта Осиёда ўрта асрларда география ривожи бир текис бўлмаган. Географик номлар: Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Термиз, Хива, Боғдод, Евросиё, Париж, Мовароуннаҳр, Фарғона водийси, Жанубий Ҳиндистон, Афғонистон.

Сайёҳ олимлар: Муҳаммад Ал Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Ибн-СиноАбу Заид Балҳий, Жайҳони, Абу Абдулла Хоразмий, Ибн-Сино, Маҳмуд Қошғарий, Хофизи Абрў, Абдураззоқ Самарқандий, Улуғбек, Заҳириддин Бобур, Абу Райҳон Беруний, Ҳайдар Мирза, Хофиз Бухори, Султон Балҳий, Ибн Хурдодбеҳ, Ибн Руста, Ал Маъсудий, Ибн Фазлон, Муҳаммад Авфий, Фаҳриддин Бинокантий, Ибн Батута, Хофизи Абру Ҳайдар, Мирза Қозизода Румийни, Ғиёсиддин Жамшидни, Кошийни, Али Қушчи,Сюань Цзан, Плано Карпини, Вильгелм Рубрукс, Марко Поло, Люсьен Корен, Ҳ.Ҳ.Ҳасанов, Р.Раҳимбеков. Ўзбекистон ҳудуди табиати ҳақидаги географик тасаввурларнинг XVIII асрда ва XIX асрнинг биринчи ярмида ривожланиши. Бу даврда ўлкадаги бир неча хонликлар ўртасидаги зиддиятлар ҳатто урушлар, дин аҳилларининг илмий-маданий ҳаётга салбий таъсири, қадимги карвон йўллари мавқеининг анча пасайиб кетиши натижасида умумий иқтисодий, ижтимоий тангликнинг юзага келиши Ўзбекистон ҳудудида бошқа фанлар қатори географиянинг ҳам инқирозга юз тутишига сабаб бўлди. Феодализм таъқиби остида кўплаб фан, маданият аҳиллари ўз ватанларини ташлаб кетишга ёки оғир шароитда яшаб, ижод этишга мажбур бўлдилар. Б у даврда маҳаллий олимлар томонидан махсус географик асарлар деярли яратилмади. XVIII асарда русларнинг географик тадқиқотлари кўлами тобора кенгая бориб, Ўзбекистон ҳудудини ҳам қамраб олабошлади. Россия ўлкамизда ўз иқтисодий мавқеини оширишга интилди, хонликлар билан савдо-сотиқ ва дипломатия алоқаларини олиб борди, ўлкамиз орқали Хитой ва Ҳиндистонга ўтадиган қадимги савдо йўлини тиклашга уринди. Натижада Ўзбекистон ҳудудига экспедициялар уюштирилди, географик тадқиқотлар олиб борилди. Ўзбой, Устюрт, Қуйи Амударё табиати ҳақида, Хива ва Бухоро хонликлари

географияси, тарихи ва этнографиясига оид маълумотлар тўпланди. Экспедицияларнинг асосан дипломатия, ҳарбий ва савдо мақсадларида ўтказилганлиги ва улар таркибида табиатшуносларнинг ҳам иштирок этганлиги учун ўлка табиати ҳақидаги илмий географик маълумотлар кам тўпланган. XIX аср бошларидан Ўзбекистон ҳудудига кўплаб экспедициялар уюштирилди. Уларда тадқиқотлар мутахассислар тамонидан анча мукаммал ва чуқур олиб борилди. Экспедиция материаллари асосида И.В.Ханниковичнинг «Описание Бухарского ханства» (1843) Г.И. Данилевскийнинг «Описание Хивинского ханства» (1851) асарлари, А.И. Бутаковнинг Орол денгизи харитаси юзага келди.Бу асарларда хонликлар ҳудудининг иқлими, рельефи, гидрографияси, аҳолиси, хўжалиги анча батафсил баён этилган. XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида Хива ва Бухоро хонликлари билан дипломатик ҳамда савдо алоқаларини йўлга қўйиш, сўнгра уни Россия империяси таъсирига тортиш мақсадида ўнлаб экспедиция ва элчилар сафари уюштирилди. Х IX асрнинг биринчи ярмида Ўзбекистон ҳудуди Англиянинг ҳам диққат марказида бўлган. У Россия билан рақобатда бўлиб, Ўрта Осиёга тезроқ кириб келиш ва уни аста-секин эгаллаш пайига тушиб, ўлкамизга ўз жосусларини, сайёҳларини юборган. Улар Бухорода, Хивада бўлишган; Амударё ҳавзасини ўрганганлар, ўзлари бўлган ерларнинг топографияси, аҳолиси, хўжалиги билан қизиққанлар. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида умумий ижтимоий - и қ тисодий тангликка қарамасдан ўлка табиати, аҳолиси хўжалиги ҳақида географик ва харитаграфик маълумот тўпланди. Бу даврни мустамлакачилик мақсадида географик маълумотларни тўплаш, табиатни тасвирлаш босқичидан иборат бўлган деб баҳолаш мумкин.

Географик номлар: Россия, Англия, Ўзбой, Устюрт, Қуйи Хива, Бухоро, Амударё ҳавзаси, Орол денгизи . Сайёҳ олимлар: В.Ханникович, А.И. Бутаков. Географик тасаввурларнинг Ўзбекистон ҳудудида мустамлака даврида ривожланиши. (1850-1917 йй). XIX асрнинг ўрталарида Ўзбекистон ҳудудини географик жиҳатдан жадал ўрганиш бошланди. Чунки Чор Россия ўлкамиз ҳудудини босиб олиш мақсадини кўзлаб, бу ерга уюштирилган экспедицияларни рағбатлантириб турди. Ўлкани ҳар томонлама географик тадқиқ қилиш Чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсатига бўйсиндирилган эди. 1860.1870 йилларда Қўқон, Бухоро ва ниҳоят 1873 йилда Хива хонлигининг Россия томонидан босиб олиниши ўлка табиатини ва ресурсларини кенг қўлламда ўрганишга шароит яратди. Ўзбекситон ҳудудига кўплаб комплекс экспедициялар уюштирилди. Тошкентда «Ҳарбий топографик отряд» (1870й)Тошкент обсерваторияси, Ипакчилик мактаби, гимназиялар, Россия география жамиятининг Туркистон бўлими (1897) каби ташкилотлар пайдо бўла бошлади. Бу даврда ўлка географиясининг энг муҳим қонуниятлари аниқланди, табиий шароитига баҳо бериш, унинг табиий бойликларини излаб топиш, анча мукаммал географик, геологик, геоботаник хариталар тузиш, табиий фанларнинг турли соҳаларига оид аниқ маълумотлар тўплаш, топографик план олиш юзасидан катта ишлар қилинди. Бунда П.П.Семёнов-Тяншанский, А.П.Федченко, Н.А.Северцев, И.В.Мушкетов, В.А. Обручев, Н.И. Андрусов, Н.А. Зарудний, Л.С. Берг, А.Ф. Миддендорф, В.Ф. Ошанин, А.Н. Краснов, И.Г. Боршчов ва бошқа олимлар иштирок этдилар ва кўплаб илмий географик кашфиётлар, умумлашмалар юзага келди.

И.В.Мушкетов Туркистонни берк ҳавзасидан иборат ўзига хос табиий ўлка эканлигини, унинг табиий чегараларини белгилаб, уларни асослаб берди ва ўлканинг орографик схемасини яратди. Н.А. Северцов ўз изланишлари асосида Ўрта Осиёнинг ҳар хил тоғли районлари ўзига хос баландлик минтақаларига эга эканлигини исбот қилди. XX аср бошларида ерлардан унумли фойдаланиш, янги ерлар очиш, қўшимча ишчи кучларни жалб қилиш мақсадида Россия Ўзбекистон ҳудудига янги экспедициялар жўнатди. Тошкентда ҳар хил ташкилотлар, Андижонда, Мирзачўлда қишлоқ хўжалиги тажриба станциялари, «Гидрометрик бўлинма» ва бошқалар тузилди. Россия деҳқончилик вазирлигида тузилган «Аҳолини кўчириш» ва «Ерлар ҳолатини яхшилаш» бошқармалари Ўзбекистон ҳудудидаги аҳоли яшамайдиган бўш ерларни аниқлаш, уларнинг табиий шароитини ўрганиш ва уларга баҳо бериш ва ерларга Россиядан ерсиз деҳқонларни кўчириб олиб келиш мақсадида қатор экспедициялар уюштирдилар. 1911-1915 йилларда С.С.Неуструев раҳбарлигида Фарғона водийси, Н.А.Димо бошчилигида Мирзачўл, Қарши, Қуйи Амударё тупроқлари ўрганилди, Л.С.Берг «Орол денгизи экспедициясининг илмий натижалари» номли асарини ёзди. Бу даврда россиялик тадқиқотчилар олиб борган ишлари қанчалик катта натижаларга эришган бўлмасин, асосий мақсад Ўзбекистоннинг табиий бойликларидан метрополия манфатлари учун кўпроқ фойдаланишга, русларни кўпроқ кўчириб келиб, мустамлакачиликни янада мустаҳкамлашга қаратилган эди. Географик номлар: Мирзачўл, Қарши, Қуйи Амударё, Андижон. Сайёҳ олимлар: П.П.Семёнов-Тяншанский, А.П.Федченко, Н.А.Северцев, И.В.Мушкетов, В.А. Обручев, Н.И. Андрусов, Н.А. Зарудний, Л.С. Берг, А.Ф. Миддендорф, В.Ф. Ошанин, А.Н. Краснов, И.Г. Боршчов, Н.А.Димо, С.С.Неуструев.

Ўзбекистонда географик тасаввурларнинг шўролар даврида ривожланиши. Ўзбекистонда шўро даврида географиянинг ривожланиши қуйидаги ўзига хос томонлари билан ажралиб туради: 1. 1917 йил октябрь инқилобидан сўнг Ўзбекистоннинг табиий бойликларини талашни энди шўролар ҳукумати давом эттирди. Мамалакатимиз бойлигидан метрополия манфаатлари учун самарали фойдаланиш мақсадида Ўзбекистонда географик тадқиқотлар суръати оширилиб, кўлами кенгайтирилди. 2. Умумий географик ва махсус ҳудудий тадқиқотлар кўлами кенгайди. Илмий экспедициялар маршрутлари мамлакатимиз ҳудудида турли йўналишда кесиб ўтиб, унинг табиий шароитига иқтисодий жиҳатдан баҳо бериш, табиий бойликларни аниқлаш ва улардан ўз мақсадларида фойдаланиш йўллари белгиланди. Шўролар ўз мақсадларига эришишни тезлаштириш мақсадида Ўзбекистонда маҳаллий илмий ташкилот ва муассасалар ташкил этдилар. Туркистон–Ўрта Осиё-Тошкент-(ҳозирда Ўзбекистон Миллий) университети табиатшунос ва географлар тайёрлаш, географик тадқиқотларни уюштириш ва ўтказиш, шунингдек янгидан-янги илмий йўналишларни яратишда катта роль ўйнади. Кейинчалик Ўзбекистон Фанлар Академияси (1943), шунингдек Республикамизда олий ўқув юртлари ҳамда илмий-ишлаб чиқариш муассасалари ҳам ўлка табиий шароити ва ресурсларини ўрганишга ўз ҳиссаларини қўшдилар. Шўролар даврида Ўзбекистон табиатини ўрганиш асосан 3 йўналишда: эколого-географик, қиёсий-географик ва регионал-ландшафтшунослик йўналишларида ривожланди. Шўролар ҳокимиятининг дастлабки йиллари Ўзбекистон табиий шароитини совет ҳокимиятининг талабларидан келиб чиқиб, қишлоқ хўжалиги нуқтаи-назаридан ўрганишга ва саноатини энг муҳим маҳаллий табиий хом ашёлар билан таъминлашга катта эътибор берилди. Мамлакатимиз ҳудуди умумий географик жиҳатдан етарли ўрганилмаганлиги сабабли инқилобдан олдин бошланган географик

тадқиқотлар давом эттирилди, халқ хўжалиги ва илмий мақсадлар учун географик хариталар яратиш ишлари олиб борилди. Бу ишларни амалга оширишда Фанлар Академияси ва САГУ олимларининг хизмати катта бўлди. Фанлар Академияси экспедициялари кўпроқ чўллар ва тоғлар ер бағрида саноат хом ашёсини излаб топиш ва заҳирасини аниқлаш билан шуғулланган бўлса, университет олимлари томонидан дала шароитида табиатнинг барча компонентлари ўрганилди. Бунда университет қошида ташкил этилган илмий-текшириш институтларининг хизмати катта бўлди. Иккинчи жаҳон урушидан олдинги беш йилликлар (1929-1941 йй) даврида Ўзбекистон табиати компонентлари бўйича ҳам, табиий комплекслар бўйича ҳам кенг чуқур ўрганилди, махсус ҳамда умумий географик хариталар тузилди. Бу ишларни амалга оширишда марказ ва ерли олимлар самарали иш олиб бордилар. Геологик-геоморфологик умумлашма ва ғояларга бой уч жилтли «Ўзбекистон геологияси» нинг босилиб чиқиши катта воқеа бўлди. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон табиатини ўрганиш ва табиий бойликларни аниқлаш борасида тадқиқотлар давом этди. Комплекс ва тармоқ географик экспедициялари уюштирилди, аниқ далилий маълумотлар тўпланди. Уруш йилларининг эҳтиёжлари геологик ва ботаник тадқиқотлар мавзуларини амалий мақсадларга мослаштириш ва янада жонлантиришни тақазо этди. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда (1946-1960 йй) Ўзбекистон табиати барча компонентлар бўйича жадал ўрганилди, янги илмий мактаб ва йўналишлар вужудга келди. Табиий шароит ва табиий бойликларни ўрганиш, уларни ишлаб чиқаришга жалб қилиш мақсадида йирик илмий экспедициялар уюштирилди. Бу шароитда ўзбек олимларининг ҳиссаси жуда катта бўлди. Шулар жумласидан Ўзбекистон табиатини ва бойликларини ўрганган йирик олимлардан эколог-геогафлар Н.А.Димо, Д.Н.Кашкаров, Е.П.Коровин, Р.И.Аболин, К.З.Зокиров, Т.З.Зоҳидов, И.А.Райкова, географлар Н.Л.Коржиневский, Н.Д.Долимов. М.Қ.Қориев,

Л.Н.Бабушкин, З.М.Акрамов, Ҳ.Ҳ.Ҳасановни алоҳида қайд қилиб ўтиш мумкин. 1960-1990 йилларда Ўзбекистонда ҳам география жаҳон география фанининг бир бўлаги сифатида мазмунан чуқурлашиб, табиат ва жамият ўртасидаги алоқадорликни тадқиқ этувчи, масалаларни конструктив (амалий) ҳал қиладиган фан даражасига кўтарилди. Географик тадқиқотлар географик қобиқ, ва табиий-ҳудудий комплексларда рўй бераётган ва амалга оширилаётган табиий ва ижтимоий жараёнларни ўрганиш, уларнинг ўзаро боғлиқлик қонуниятларини аниқлаш ва баҳолашга, истиқболдаги ўзгаришларни башорат қилишга қаратилди. Тошкент давлат университети (ҳозирда ЎзМУ) табиий географлари табиат билан жамиятнинг ўзаро таъсири ва унинг оқибатларини, мамлакатимиз текислик ва тоғлик ҳудудлари табиий хусусиятлари ва бойликларининг барқарорлиги ҳамда ўзгарувчанлигининг башоратлаш, табиатдан фойдаланишнинг экологик-географик асосларини ишлаб чиқиш билан шуғулландилар. Бу билан Ўзбекистонда амалий географияга асос солинди. ХХ асрнинг 60-йилларида Ўзбекистонда ҳудудининг табиатидан ва унинг ресурсларидан тўғри фойдаланишга бағишланган биринчи иш Ўзбекистоннинг табиий географик районлаштириш монографияси нашр этилди. (Л.Н.Бабушкин, Н.А.Когай, 1964). Бу ишда Ўзбекистон ҳудуди 40 та табиий географик районга ажратилиб, уларнинг ҳар бирига ҳудуддан хўжаликда оқилона фойдаланиш нуқтаи назаридан баҳо берилди. Шундан кейин ўзбек географларидан Ш.С.Зокиров Чирчиқ-Оҳангарон табиий райони ландшафтлари ва улардан оқилона фойдаланиш, А.А.Рафиков Мирзачўл мелиоратив географияси, П.Н.Ғуломов Зарафшон водийси чўл-воҳа чегарасидаги қишлоқ хўжалигига таъсир кўрсатувчи табиий географик жараёнлар, И.А.Ҳасанов Қарши чўли табиий шароитига қишлоқ хўжалиги нуқтаи назаридан баҳо бериш, А.Зайнутдинов Тошкент атроф ҳудудлари табиатининг таркиб топиши А.С.Соатов табиий шароитни шаҳар қурилиши

нуқтаи назаридан баҳолаш мавзуларида илмий ишларни олиб боришди. Бирқанча монография ва илмий мақолалар нашр этилди. ХХ асрнинг 80- йилларига келиб Ўзбекистоннинг икки жилдли комплекс географик атласи нашр этилди. ХХ асрнинг 60-90 йилларида географик тадқиқотлар амалий географик муаммолар инсон билан табиат ўртасидаги муносабатларни, хусусан табиат ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш, табиатни оқилона ўзлаштириш, табиий бойликлардан самарали фойдаланиш масалаларини тадқиқ қилишга қаратилди. Чунки бу вақтга келиб Орол, Орол бўйи, атроф муҳитнинг, ҳусусан қишлоқ хўжалиги ҳудудларида табиатнинг ифлосланиши муаммолари пайдо бўлган эди. Географик номлар: Туркистон , Мирзачўл , Орол, Чирчиқ-Оҳангарон . Сайёҳ олимлар: Д.Н.Кашкаров, Е.П.Коровин, Р.И.Аболин, К.З.Зокиров, Т.З.Зоҳидов, И.А.Райкова, Н.Л.Коржиневский, Н.Д.Долимов, М.Қ.Қориев, Л.Н.Бабушкин, З.М.Акрамов, Н.А.Когай, Ш.С.Зокиров, А.А.Рафиков, П.Н.Ғуломов, И.А.Ҳасанов, А.Зайнутдинов, А.С.Соатов. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда географиянинг тараққиёти . Инсоният маданияти, фани тарихида Ўзбекистон муҳим ўрин эгаллайди. Маданий ва маърифий меросга бой халқимиз (заминимиз) бутун дунёда ижтимоий жараёнларга ҳам таъсир ўтказиб келган. Ўзбекистон ўз давлат мустақиллигини эълон қилиб, ижтимоий ҳаётиниг барча жабҳаларида туб демократик ислоҳотларни амалга оширар экан фан, таълим ва маданият соҳасида ҳам ўз истиқлол йўлини белгилаб олган. Географларимиз ҳам давр билан ҳамнафас ҳолда ўз тадқиқот объектлари қамровини кенгайтириб, улкан сиёсий, иқтисодий аҳамиятга молик ишларни амалга оширмоқдалар.

Бугунги география маълумотлар йиғувчи тасвирий фандан турли-туман табиий, иқтисодий, сиёсий маълумотлар асосида илмий хулосалар чиқарувчи, умумлашмалар яратувчи, илмий башорат қилувчи фанга айланган. У айни пайтда табиий, хўжалик ва аҳолининг ҳудудий комплекслари, яъни географик тизимларни (системаларни) ҳар томонлама тадқиқ этувчи фундаментал фандир. Ҳозирги вақтда географик билимларсиз табиатдан, унинг бойликларидан оқилона фойдаланиб бўлмайди. Инсоннинг табиатни ўзгартиришида, унинг бойликларидан фойдаланишида йўл қўйилган хатолари заминида кўпинча географик қонуниятлардан бехабарлик ёки уларга амал қилмаслик ётади. Айниқса, табиатни муҳофаза қилиш ишида географик билимлар муҳим аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш кучларини ҳудудий тўғри ташкил қилиш, чет эллар билан иқтисодий, сиёсий ва бошқа алоқаларни оқилона йўлга қўйиш масалалари ҳам географияда марказий ўрин тутади. Аҳоли географияси масалалари ва демографик муаммоларни тўғри ҳал қилиш ҳам кўп жиҳатдан географик билимларга асосланади. Миллий истиқлол шарофати билан Ўзбекистонда амалга оширилаётган сиёсий-иқтисодий ислоҳотлар фан соҳаларида, шу жумладан географияда ҳам мутаносиб ўзгаришларни талаб этмоқда. Бугунги кунда ривожланиб бораётган бозор иқтисодиёти ҳамда мамлакатшунослик йўналишлари билан бир қаторда замон талабларига жавоб бера олувчи ҳарбий-сиёсий географияни, бозорлар географиясини, туризм географиясини, тиббиёт географиясини ва шунга ўхшаш йўналишларни ривожлантиришни ҳам талаб қилмоқда. Ўзбекистон мустақилликка эришгач (31.VIII.1991) республикада фан тараққиётида ҳам янгиланиш бошланди. Бугунги кунда Ўзбекистонда ўз сафига 20 дан зиёд фан доктори ва 150 дан ортиқ фан номзодларини бирлаштирган географлар фаолият кўрсатмоқда. Улар қаторида З.М.Акромов карвонбошилик қилган қишлоқ хўжалиги географияси муаммолари билан шуғулланувчи иқтисодий географлар, А.Солиев бошчилигидаги

шаҳаршунослар, М.Қорахонов етакчилик қилган демографлар, А.А.Рафиков бошчилик қилган мелиоратив география, Т.Мирзалиев етакчилигидаги атлас харитаграфияси мактаблари вакиллари фаол меҳнат қилмоқдалар. Ҳозирги мустақиллик даврида Ўзбекистон ҳудудини мукаммал ўрганиб, ер кадастирни юқори сифатли қилиб тузишда ва шу ишлар асосида халқ хўжалиги тармоқларини илмий асосда ташкил этиш, жойлаштириш ва бошқаришда география фанининг аҳамияти ва географларимиз вазифаси каттадир. Бундан ташқари географларимиз Ўзбекистонда ишлаб чиқилиб, қабул қилинган қуйидаги устивор фан йўналишлари дастури асосида ҳам фаол изланишлар олиб бормоқдалар. 1. Маърифат ва маънавият дастури. Юксак маънавият ҳар қандай вазиятда ҳам жамият тараққиётининг асосий омилларидан бири бўлган. Маънавий жиҳатдан қашшоқлашган жамият буюк порлоқ истиқболга эга бўла олмайди. Мустақил Ўзбекистон ўзига хос тараққиёт йўлидан бораётган ҳозирги даврда тоталитар тузумдан мерос бўлиб қолган маънавий инқирозга хотима ясаш, халқнинг дунёқарашини, этиқодини миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида ривожлантириш кечиктириб бўлмайдиган муҳим вазифадир. Бу соҳада Ўзбекистон ҳудудини географик жиҳатдан ўрганган маҳаллий географлар ишларини кўрсатиш, таҳлил қилиш катта аҳамият касб этади. 2. АПК (агросаноат мажмуаси) дастури. 3. Энергетика дастури. Энергетика (нефт, газ, кўмир қазиб олиш, электроэнергия ишлаб чиқариш) иқтисодиятимизнинг асосидир. Ўзбекистонда ҳозир энергетика индустрияси пойдевори яратилди. 4. Халқнинг соғлиғини сақлаш дастури. 5. Ўзбекистон чўл минтақасини комплекс ўрганиш дастури. Ўзбекистондаги 29 млн. гектардан ортиқ чўл ҳудуди тўлиқ ўрганилмаган, уни иқтисодиётимизга хизмат қилдиришимиз керак. Чўлни ўрганиш бўйича халқаро марказлар тузилиши кўзда тутилмоқда.

6.Фундаментал фан дастури. География соҳасида истиқболли фундаментал изланишларга эътибор қаратилиши лозим. Булар қуйидагилардир: а) Ўзбекистон географлари учун асосий муаммо –бу атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиат ресурсларидан оқилона фойдаланиш. б) Ечилиши зарур бўлган географик муаммолардан бири экологик хавфсизликни таъминлаш муаммоси. в) Чўллашиш ва табиатнинг деградациясини (чўллар майдонининг кенгайиб бориши, табиий муҳитнинг ўзгаришини) ўрганиш ва олдини олиш. г) Тоғли ва текислик ҳудудлар муаммоларини ҳар томонлама тадқиқ этиш ва ҳал қилиш. д) Кўчмас мулк кадастрини тузиш. Бунда географларнинг фаол қатнашишини таъминлаш. Маълумки, «Кадастр» (французча кадастре- аҳолини рўйхатга олиш) воқеликнинг миқдорий,сифатий ҳамда тасвирий жиҳатдан бир вақтнинг ўзида ифодаланиши бўлиб, бозор иқтисодиёти муносабатларида мувафаққиятнинг муҳим тамойилларидан биридир. Шу боис ҳам кадастр тузиш масаласи пухта тайёргарликни, интелектуал етуклик ва теранликни, табиат ва жамиятнинг ривожланиш қонуниятларини, уларнинг йўналишини кўра билишни тақазо қилади. Бу вазифани ҳал этишда фаннинг барча соҳалари вакиллари билан бир қаторда географларимиз фаол иштирок этишлари лозим. е) Аҳолининг даволаниши, дам олиши ва туристик сайёҳатларини ташкил қилиш муаммоси. Мустақиллик Ўзбекистон географларига халқаро илмий алоқаларни кучайтириш имконини берди. Географларимиз ҳам жаҳон фани интеграциясида фаол иштирок эта бошладилар. Европа Ҳамдўстлиги мамлакатлари комиссияси қошида ташкил этилган ТЕМПУС-ТАСИС лойиҳасида бир қатор мустақил давлатлар билан илмий алоқа ўрнатиш дастури тузилган ва чоп этилган. Бундай дастур Ўзбекистон учун ҳам мавжуддир. Ўзбекистон Республикаси учун мўлжалланган лойиҳада Европа

Парламенти комиссияси билан ҳамкорликда бир қатор йўналишларда, жумладан география, геология, атроф-муҳит, табиий ресурсларни бошқариш, туризм иқтисодиёти, ўқитувчилар малакасини ошириш соҳаларида Ўзбекистон, Бельгия ва Италия олий ўкув юртлари ўртасида тузилган шартнома асосида ҳар уччала томон урбанизация, туризм, ландшафт экологияси ва табиатни муҳофаза қилиш каби масалаларга оид илмий- тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Олимларимизнинг АҚШ, Франция, Бельгия, Россия, Хитой каби қатор давлатлар билан глобал экологик ўзгаришларни тадқиқ этиш борасида ҳамкорикдаги илмий изланишлари мустақиллигимизнинг муҳим ютуғи ҳисобланади. Мамлакатимизда ҳозирги замон географиясининг ривожланишида, география таълимида, географ мутахассислар тайёрлашда Мирзо Улуғгбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети географларининг қўшган ҳиссаси беқиёсдир. Университетимиз табиий географлари табиат билан жамиятнинг ўзаро таъсири ва унинг оқибатларини, мамлакатимиз текислик ва тоғлик географик тизимларининг барқарорлиги ҳамда ўзгарувчанлигини башоратлаш, табиатдан фойдаланишнинг экологик-географик асосларини ишлаб чиқиш билан шуғулланадирлар. Бу билан Ўзбекастонда амалий географияга асос солинди. ХХ асрнинг иккинчи ярмида фан, техника тараққиётининг халқ хўжалигининг жадал ривожланишига таъсири оқбатида бутун сайёрамизда рўй берганидек республикамизда ҳам геоэколгик вазиятларда ўзгаришлар рўй бера бошлади. Айинқса Орол денгизи ва ва унинг атрофдаги ҳудудларда геоэкологик вазият, пахта монокултураси туфайли қишлоқ хўжалик ҳудудларида экологик шароит ёмонлашди. Географлар олдида бу муаммоларни тадқиқ этиш масаласи пайдо бўлди. Экологик шароит ёмонлашган ҳудудларга университет географлари ЎзФА География бўлими билан биргаликда бир қанча экспедициялар уюштириб, бу масалалар тадқиқ этилди, муҳим натижаларга эришилди (А.А.Рафиқов, 1997). Геоэкологик

мувозанат, геоэкологик муаммоларнинг таркиб топиши ва ечими, геоэкологик муаммолар ечимининг илмий асослари каби масалалар тадқиқ этилди. Республикамизнинг экологик хариталари яратилди. Ўзекистонда тоғ-кон саноатининг ривожланиши, унинг табиий ландшафтларга таъсири ва тоғ-кон ландшафтларининг таркиб топишини баҳолаш ва башорат қилиш, ландшафтлар рекультивациясининг табиий географик асослари тадқиқи билан Ваҳобов Ҳ. шуғулланди (2001). Ҳозирги вақтда бу соҳадаги ишлар давом эттирилмоқда. Бу тадқиқотлар натижасида тоғ-кон саноати ландшафтларининг зоналлик қонуниятига мувофиқ таркиб топиши ва ривожланиши аниқланди, тоғ-кон саноати ландшафтларининг таркиб топишини ва ўзгаришини башорат қилишни ўрганишга инженерлик- географик ёндашиш ишлаб чиқилди, тоғ-кон саноати ландшафтлари таснифланди, Ўзбекистонни рекультивация нуқтаи назаридан районлаштириш амалга оширилди. Ўзбекистон ҳудудида тарқалган карст жараёнлари ўрганилиб, уларнинг турлари аниқланди, ғорлар каталоги тузилди, ғорлардан фойдаланиш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилди (Маматқулов М. 1991). Ҳар бир фанни, шу жумладан географиянинг ҳам, чуқур ўрганишда унинг термин ва тушунчаларини билиш зарур. Ўзбекча географик термин ва тушунчаларни университетимизда тадқиқ этиш Ҳ.Ҳ.Ҳасанов ва Н.Д,Долимов тадқиқотлари билан бошланган. Ҳ.Ҳ.Ҳасанов топонимиканинг ривожига ҳам жуда катта ҳисса қўшган олим. Ҳозирги вақтда унинг бу соҳадаги ишларини шогирдлари ва ўқувчилари С.Қораев, П.Ғуломов, М.Миракмалов, Қ.Саидниёзовлар давом эттиришмоқда. Географиядан термини ва тушунчаларнинг изоҳли луғати яратилди. Иқтисодий географик тадқиқотлар ҳам XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб янги босқичга кўтарилди ва бевосита хўжалик эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлган амалий мазмунга йўналтирилди. Бунда З.М,Акромов ва унинг шогирдлари К.Абирқулов, И.Сафаров, Т.Эгамбердиев, С.Саидкаримов, А.Рўзиев ва бошқалар ер ресурсларини қишлоқ хўжалиги мақсадларида

районлаштириш билан шуғулланишди. Ўзбекистон ер бойликларидан қишлоқ хўжалигида фойдаланиш харитаси яратилди. Иқтисодий ва ижтимоий географиянинг асосий йўналиши бўлган аҳоли географияси ва у билан боғлиқ бўлган масалалар энг долзарб масалалар ҳисобланади. Бу соҳадаги ишлар орасида университет географлари М.Қ.Қорахнов, О.Б.Отамирзаев, Т.И.Раимов, А.С.Солиев, М.Бўриева тадқиқотлари диққатга сазавордир. Бу тадқиқотлар Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистонда аҳоли жойлашишининг ижтимоий-иқтисодий, демографик ва географик омилларини ўрганишга ва таҳлил қилишга, аҳоли жойлашишининг истиқболдаги йўналишини башорат қилишга, аҳоли жойлашишининг республикамизга хос бўлган регионал ва типологик хусусиятларини аниқлашга, ишлаб чиқариш кучларини жойлаштиришнинг муаммо масалаларини очиб беришга, Ўрта Осиё ва республиакамизда аҳоли жойлашиши ва урбанизациянинг келажакдаги ривожланишининг башорати ғояларини ишлаб чиқишга қаратилди. Бу борада катттагина ютуқларга эришилди. Ўзбекистон сиёсий мустақилликка эришгандан сўнг халқ хўжалигини қайта қуриш ва ривожлантириш, ташқи иқтисодий ва сиёсий алоқа ҳамда муносабатларни янги сиёсий ва иқтисодий шароитга мос қилиб ўзгартириш вазифаси юзага келди. Бу ҳол иқтисодий ва ижтимоий география, аҳоли географияси, демография олдига янги вазифаларни қўйди. Иқтисодий география ва минтақавий иқтисодиёт, иқтисодий районлаштириш ва минтақавий сиёсат, шаҳарлар географияси ҳамда урбанизация муаммолари чуқур тадқиқ этиляпти (Солиев А.С. ва бошқ.2003). Миллий университет географлари республикамизда география таълимининг равнақига ҳам салмоқли ҳисса қўшиб келмоқдалар. Университетимизнинг жадид зиёли ташкилотчиларидан бири бўлган Мунаввар қори Абдурашндхон ўғли географияни ривожлантириш жонкуярларидан бири бўлган. У университет очилишидан олдинроқ ўзининг географик иши–«Ер юзи» рисоласини 1915 йилда нашр қилган. Мазкур

рисола ўша даврда мавжуд бўлган географиядан ўқув қўлланмалари орасида энг мукаммали бўлиб, 1928 йилгача дарслик ўрнида қўлланиб келган. Шўролар даврида ўзбек тили ва адабиётидан бошқа асосий ўқув дастурлари, қўлланмалари ва дарсликлар нашр этиш марказлавштирилган бўлиб, республикамизда жуда зарурлари ўзбек тилига таржима қилинар эди. Шунга қарамасдан университетимиз географ олимлари Ўзбекистонда география таълимини ривожлантиришга, методик адабиётлар, дарслик ва ўкув қўлланмалари, ўқув хариталари, атласлари, терминологик луғатлар яратишга муносиб ҳисса қўшишди Бу соҳада Н.Д.Долимов, Ҳ.Ҳ.Ҳасанов, З.М.Акромов, Л.Н.Бабушкин, Н.А.Когай, В.Л.Шульц , П.Н.Ғуломов, Ш.С.Зокиров, Р.У.Раҳимбеков, А.А.Рафиков, А.С.Солиев, А.Ф.Расулов, Ф.Ҳикматов, Ҳ.Ваҳобов, Р.Й.Маҳамадалиев хизматларини алоҳида қайд қилиб ўтиш мумкин. ДолимовН.Д ўзининг география таълими соҳасидаги ишини 1940 йиллардан бошлаган. У 1950 йилдан география таълимида муҳим ўрин тутувчи географик терминларни тадқиқ қилишни бошлади, 1953 йилда ўша вақтдаги энг мукаммал география терминларининг русча-ўзбекча луғатининг муаллифларидан бири бўлган. Олий мактаблар учун С.В.Калесникнинг «Умумий ер билими қисқа курси», А.А.Половинкиннинг «Умумий табиий география» дарсликларини ўзбек тилига таржима қилишда иштирок этган, «Ўзбекистон географияси», «Ўзбекистоннинг табиий географияси» дарсликлари муаллифидир. Ҳ.Ҳ.Ҳасанов Ўрта Осиёлик ўрта аср олимларининг географик меросини юксакликка олиб чиқиб, ўнлаб географ ва сайёҳларни биз учун кашф этиш билан бирга бутун умрини география фани ва таълимига бағишлади. Ҳамидулла Ҳасановнинг «Ўрта Осиёлик географ ва сайёҳлар» (1964), «Ўрта Осиё тарихи номлари тарихидан» (1965), «Сайёҳ олимлар» (1981), «Ер тили»(1977), «Геграфик номларнинг сири» (1985) асарларининг ҳар бири талабалар учун ўқув қўлланма бўлади. Ҳ.Ҳ.Ҳсасанов географик терминология соҳасида ҳам тадқиқот олиб борган. Унинг «Геграфия

терминлари луғати» (1964) ўша вақтдаги энг мукаммал луғат бўлди. Ҳ.Ҳ.Ҳасанов ўзбек тилида чоп этилган биринчи «География ўқитиш методикаси» китобининг таржимони бўлган. Устоз география ўқитиш методикасидан талабарлага дарс берар экан ҳозирги вақтда ноъананавий услуб деб аталган «ролларни бажариш», «муаммоли дарслар», «мавзули ахборотлар», «харита бўйлаб сайёхат», «хариталар асосида тавсиф тузиш» каби методларни биринчилардан бўлиб қўллаган. З.М.Акромов иқтисодий ва ижтимоий география, географик экология, табиат муҳофазаси, табиий ресурслардан тўғри фойдаланиш соҳасида иш олиб борди. Унинг ҳамкорликда ёзган Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси дарслиги умумий таълим мактабларида 20 йил мобайнида муқим дарслик сифатида қўлланиб келди. Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когай олий ўқув юрти талабалари учун «Ўрта Осиё табиий географияси» (рус тилида икки қисм), Л.Н.Бабушкин «Ўрта Осиё иқлими» (рус тилида) ўқув қўлланмаларини ёзишган. Университет талабалари учун Табиий география ва ландшафтшуносликдан Ш.С.Зокировнинг «Ландшафтшунослик асослари» (1994), «Антропоген ва амалий ландшафтшунослик» (1998) ва «Кичик ҳудудлар табиий географияси» (1999) ўқув қўлланмаларини, П.Н.Ғуломовнинг «География ва табиатдан фойдаланиш» (1985), «Географиядан қисқача русча-ўзбекча атамалар ва тушунчалар изоҳли луғати» (1994), «Ўрта Осиё табиий географияси» (ҳаммуаллифликда, 2002), Р.У.Раҳимбековнинг «Отечественная эколого-географическая школа: История её формирования и развития» (1995), ўқув қўлланмалари нашр этилди. Иқтисодий ва ижтимоий география, минтақавий иқтисодиёт соҳасида ҳам қатор ўқув қўлланмалари нашр қилинди ва таълимга тадбиқ этилди. А.С.Солиев ва Р.Й. Маҳамадалиевнинг «Иқтисодий географиянинг назарий ва амалий масалалари» (1999), «Иқтисодий ва социал географиянинг асосий муаммолари» (2002) шулар жумласидандир.

Гидролог талабалар учун ҳам ҳозирги замон талабларига жавоб берадиган бир қанча ўқув қўлланмалари нашр этилди: А.Р.Расулов ва Ф.Ҳ.Хикматовнинг «Умумий гидрология» (1995), Ф.Ҳ.Ҳикматов З.С.Сирлибаева, Д.П.Айтбоевларнинг «Кўллар ва сув омборлари» (2000), Ф.Ҳ. Ҳикматов ва Д.П.Айтбоевнинг «Кўлшунослик» (2002) , «Умумий гидрология» (2003) дарслик, ўқув қўлланмалари ва б. Ўзбекистонда географлар, хусусан ЎзМУ географлари саъй-ҳаракати билан мустақиллик йиллари Ўзбекистоннинг экологик, табиий, сиёсий- маъмурий, иқтисодий, аҳоли, иқлим хариталари, Ўзбекистон географик атласи (1999, 2000, 2001, 2002), 4-9-синфлар учун ўқув географик атласлари, ёзувсиз хариталар тўпламлари нашр этилди. Географик хариталар ва ўқув атласларининг нашрга тайёрлашда Т.М. Мирзалиев, З.М.Акромов, А.А.Рафиков, А.Э.Эгамбердиев, А.С.Солиев, П.Н.Ғуломов, Ҳ.Воҳобов, А.С.Соатов хизматларини алоҳида қайд қилиб ўтиш жоиз. Ўзбекистонда ҳозирги замон географиясининг ривожланишида Ўзбекистон Миллий университети географлари билан бирга Ўзбекистон Республикаси фанлар академияси қошидаги География бўлими олимларининг ҳам ҳиссаси каттадир. Мамлакатимизда география соҳасидаги ягона етук илмий текшириш муассасаси бўлган бу бўлимнинг олимлари. Ўзбекистоннинг табиий муҳити ва ресурсларини йирик халқ хўжалиги тадбирлари таъсирида ўзгаришини ва унинг оқибатларини, мажмуали географик башоратлашнинг илмий асосларини ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш, табиий бойликлардан оқилона фойдаланишнинг географик асосларини ишлаб чиқишда ҳамда фундаментал комплекс илмий- маълумотнома бўлган мавзули атлас ва хариталар яратишда анча ишларни бажаришди Европа Ҳамдўстлиги Европа Парламенти. Географик номлар: Бельгия, Италия, АҚШ, Франция.

Сайёҳ олимлар: С.В.Калесник, А.А.Половинкин, Т.Мирзалиев, А.Солиев, Ҳ. Ваҳобов, С.Қораев, Қ.Саидниёзов, К.Абирқулов, И.Сафаров, Т.Эгамбердиев, С.Саидкаримов, А.Рўзиев М.Қ.Қорахнов, О.Б.Отамирзаев, Т.И.Раимов, А.С.Солиев, М.Бўриева, Мунаввар қори Абдурашидхон, В.Л.Шульц, А.Ф.Расулов, Ф.Ҳикматов, А.Э.Эгамбердиев, Р.Й.Маҳамадалиев, М.Миракмалов, Д.П.Айтбоев.

Адабиёт 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент, Ўзбекистон, 1997. 2. Акромов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настояҳее и будуҳее Аралского моря. Ташкент, 1990. 3. Атлас Узбекской Республики. Часть первая. Москва-Ташкент, 1982. 4. Бабушкин Л.Н. , Когай Н.А., Зокиров Ш.С. Агроклиматические условия сельского хозайства Узбекистана. Ташкент, Меҳнат, 1975. 5. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекской Республики. Трудў ТашГУ. Нов.серия. Вўп 231.Географические науки., кн.27. Ташкент, 1964. 6. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси.Тошкент. Ўқитувчи, 1996.

Похожие

Африканинг географик урни, табиатининг ривожланиши боскичлари. Рельефи. Хинд океани

Ўзбекистоннинг географик ўрни чегаралари ва табиатининг ўзига хос хусусиятлари

Узбекистон табиати ва табиий бойликларини географик урганиш тарихи

Табиий географик районлаштириш

Европанинг географик ўлкалари