Арабларнинг географик, картографик билимлари - География - Рефераты

Арабларнинг географик, картографик билимлари

Загружено в:

10.09.2023

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Арабларнинг географик, картографик билимлари Режа: 1. Араб истилолари ҳақида қисқача ма o лумот. 2. Араб географи Ибн - Хурдодбехнинг географик билмилари. 3. Ибн Руста ва Идристларнинг географик билимлари. 4. Араб моҳир ёзувчиси Сулаймонни географик очишлари.

Таянч иборалар: Арабларни босқинчилик юришлари; Ибн Хурходбек ( IX аср), уни «Масафалар ва мамлакатлар» асари ҳақида; Ибн Руста тарихий географик билимлари; Идрисий унинг «Қизиқарли география» асари ва 70 вараҒдан иборат дунё картаси (1154 й) ҳақда; Моҳир араб ёзувчиси Сулаймон, уни Миср, Покистон, Судан, Самоли, Арабистон, Хиндистон ва бошқа мамлакатларда бўлиш, уни географик ма o лумотлари. Ўрта асрда Шарқ мамлакатлари халқ лари орасида арабларнинг географик билимлари жаҳон географиясида алоҳида аҳамиятга эга. Шунинг учун уларнинг географик билимларини алоҳида кўриб чиқиш мақсадга мувоффиқдир. Маoлумки, Арабистон ярим оролида яшаган араб халқ лари маданий даражаси паст бўлишига қарамай VII - VIII асрларда (711 йил) ўз юришларини Ғарбга томон давом эттириб Гибролтор буҒози (Гибр-ал-Тор араб тилида тирик шаҳар деган ма o нони билдиради) орқали Ғарбий Европага ўтиб бутун Пиреней ярим оролини Шарқда Хитой ва Хиндистон чегараларигача бўлган ерларни эгалаганлар. VII асрни иккинчи ярмида Туркистонда ҳам араб истилолари бошланиб, дастлаб араблар Туркистондаги бой шаҳарлар бўлган Бухоро, ТЕРМИЗ, Тошкент , Чоржўй (Омул), Шаҳрисабз (Кеш), Қарши (Насаф), Хоразм, Самарқанд (713-715 йиллар)ларни босиб олган. Босиб олинган давлатларнинг ёзувлари иқтисодий-сиёсий ва илмий мерослари та o қиб қилиниб, араб тили ва ёзуви давлат тилига айлантирилди ҳамда араб тузуми ўрнатилди. Араб халифалиги даврида энг йирик фан ва маданият маркази Шарқда БоҒдод (Ироқ), Ғарбда Испаниянинг Корд шаҳри бўлиб қолди. Араб халифалигининг пойтахти БоҒдод шаҳри хокими Ал Ма o мун (Хорун Рашиднинг ўғли) «Донишмандлар уйи» («Байт ул-хикма») ташкил қилиб унга барча мамлакатлардан машҳур олимлар, таржимонларни таклиф этиб,

бу ерда Ғарб ва шарқ антик дунёсининг маданий, илмий мероси ўрганила бошланди ва хинд, грек, турк ва бошқа тиллардаги муҳим асарлар араб тилига таржима қилиниши натижасида «араб» фани юзага келди. IX асрнинг бошларида ал Ма o мун Рим олими Клавди Птолемей (Эр. I асрнинг охири ва II аср боши, 90-168 йиллар)нинг географик ва астрономик асарларини таржима қилишига буйруқ берган ва натижада араб географик билимлари юзага келди ва ривожланди. Араб тарихий -географик ва кортаграфик билимларнинг ривожланишида араб географ олимларидан ибн Хурдодбех Ибн Руста, Идрисий, Ёқут, Сулаймонларнинг хизматлари алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Араб географ ва сайёҳи ибн Хурдодбех ( IX аср)ни йирик асарларидан бири «Масофалар ва мамлакатлар» (Китоб ал масоликвал мамлакат) деб аталади. Асар асосан йўлларга баҒишланган бўлиб, унда муаллиф БоҒдод шаҳридан Самарқанд, Тошкент, Иссиқкўл водийсигача давом этган сайёҳат якунларини баён қилинган. Ибн Хурдодбехнинг асарида «Самарқанддан Баркантгача 4 фарсах, ундан Хушфахонгача ҳам чўл оша 4 фарсах, сўнгра Бурнобидгача 6 фарсах, кейин Зомингача чўл оша яна 4 фарсах. Зомин йўли иккига бўлиниб, бири Шошга ва иккинчиси ТЕРМИЗга (туркларга) тамон кетади Шош йўли Зоминдан Ховосгача чўл оша 7 фарсах эканлиги ёзилган. Араб сайёхини бу ма o лумотларидан Самарқанд ва Тошкентни туташтирувчи катта йўл IX асрда ҳам бўлганлиги билиш мумкин. Асарда Амударё (Жайхун) ва Орол (Қурдар) каби сув об o ектлари ҳам тилга олинган. Араб сайёҳ ва географлардан Ибн Руста Амударёнинг этаклари ва Орол денгизининг жанбий соҳили тўҒрисидаги ма o лумотларида: «Хоразм» (Кот) шаҳридан 4 фарсаҳ нарида дарё соҳилларида қамишзор ботқоқликлар ва ўтзорлар билан қопланган. Сўнгра дарё (Амударё) Хоразмдан Ғарбга томон бурилиб, Журжония (Ургенч) билан Миздахқоп оралиҒида оқади… Журжония Котдан 24 фарсаҳ қуйида жойлашган… дарё айланаси 80 фарсаҳ келадиган кўлга (орол денгизига) қуйилиши ҳақида ёзган.

XII аср ва XIII аср бошларида яшаб ижод қилган араб географларидан яна бири Идрисий. У Европа ва Кисик Осиё ерларида яшаб сайёҳат қилган. Идрисий ( XII асрнинг 1101-1154) Сицилия ва Неопол p подшоси Р о ж е р о II нинг саройидаги кутубхонада хизмат қилиб,географик ва кортографик ма o лумотлар тўплаган. У подшони таклифи билан «қизиқарли география» номли китоб ёзган. Уни (1154 й) 70 варақдан иборат дунё карталари тарихий география учун муҳим аҳамиятга эгадир. Аммо Идрисий чизган карталарда кўп камчиликлар ҳам бор эди. Масалан, унинг картасида градус турлари чизилмаган. Унинг доиравий Туркистондаги Сирдарё («Шош» дарёси), Амударё (Жайхун)деб ёзилган, Амурадё билан Сирдарё оралиҒига СуҒдиёна деб ёзилган. Араб географлардан яна бири Ёқутдир. У хозирги Туркманистонни Мари (Марв) кутубхонасида кўп йиллар ишлаган ва «Географик луҒот» тузган. ЛуҒот Ёқутнинг Ўрта Ер денгизи шарқдаги бир қатор мамлакатлар; Туркистон, Эрон, Сурия каби мамлакатлар ҳақида ма o лумотлар берилган. Араб моҳир денгиз сузувчиси Сулаймон (тўлиқ номи Ибн Аҳмад ибн Сулаймон ал-Махри). У Африка материгидаги шимолий ва шарқий қисмларидаги бир қатор давлатлар. Масалан: Миср, Судан, Самоли, ва Арабистон ярим оролидаги Абдан, Жидда, Мадина, Дубой, Маскат ахоли пунктларида бўлиб, у мамлакатлар табиати, аҳолиси, хўжалиги, ташқи ва ички алоқалари тўҒрисида ма o лумотлар тўпланган. Сулаймон Покистон ва Хиндистонни жанубий нуқтаси Кумар бурнигача бўлган аҳоли пунктларидан бўлиб географик ма o лумотлар тўплаган. Бенгал кўлмаси тўҒрисида дастлабки ма o лумот берган ва биринчи марта Андам ва Никобар оролларини алоҳида ороллар эканлигини, уларда Сумайра оролидан ажралганлигини ёзган. Сулаймон Зонд, Ява, Калимантан ва Сулавеси, Бали ороллари ҳақида XVI аср Португалилиялик сайёҳатлар олдиноқ аниқ географик ма o лумотлар

берган сайёҳдир. Сулаймонни юқоридаги ма o лумотлар тарихий география фани учун мухим ахамиятга эгадир. Хуллас, Ўрта асрда ижод қилган араб географ ва картографларнинг асарлари нихоятда содда бўлганлиги билан характерлидир. Улар ер шарининг шар шаклидалигини исботлаган ва уни катталигини бирмунча тўҒри ўлчаган. Араблар биринчи бўлиб, Хитой («Чин»), Малай ярим ороли, Индонезия, Суматра, Ява ва бошқа бир қатор оролларини картага тушириб, бу давлатларни Ғарб мамлакматларига таништирган. Умуман араб географларининг ер шари тўҒрисидаги антик даври (У-УШ асрлар) географик билимларидан бирмунча кенгроқ ва тўлиқ эканлиги билан фарқ қилади. Араблар айниқса, географик жой ва обoектларни планини олишда фойдаланадиган астролябия,буссол каби асбоблар ҳам ясаганлар ва улар ёрдамида Ер эклиптикасини оҒиш бурчаги 23 0 35 1 га тенг эканлигини аниқлаганлар. Ҳозирги даврда ҳам Ер эклептикасини оҒиш бурчаги 23 0 27 билан аниқланган. (8 га фарқ қилади холос). Шунингдек араб географ ва астрономлар юлдузлар жадвалини тузганлар ва мисдан бир неча нусхада тайёрланган глобуслар бизгача етиб келган. Араблар географик ва асрономик асбоблар ёрдамида Ер шарининг математик хисоблаш усулларини янада ривожлантирганлиги кейинги географик билимларни ривожланишига катта хисса қўшганлар.

Адабиётлар: 1. Ҳасанов Х. Сайёҳ олимлар. Т., 1981 2. Раҳимбеков Р.У. Денцова З.Н. Ўрта Осиё табиатини географик ўрганиш тарихи. Т., 1982 3. Магидович И.П. Очерки по истории географические открқтий.

Похожие

Ўрта аср туркистон халқ ларининг географик билимлари (VIII-XVII асрлар)

Хариталарни математик асоси (Картографик проекциялар ҳақида тушунча. Картографик проекцияларни хатоликлари хусусияти бўйича классификацияси

Табиий географик районлаштириш

Европанинг географик ўлкалари

Ахолининг географик урганилиши