Geografik qobiqning energiyaa manbalari - География - Рефераты

Geografik qobiqning energiyaa manbalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Geografik qobiqning energiyaa manbalari Reja: 1.Energiya haqida umumiy tushuncha. 2.Geografik qobidagi jarayonlarning energiya manbalari. 3.Koinot va Quyosh energiyasi. 4.Yer bag`rlarining enegiyasi.

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: harakat, energiya, tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) eneriya turlari, energiya omillari, geografik qobiqning energiya salohiyati. Harakat – moddiy ob’yektlarning eng muhim xossalaridir. Geografik qobiqdagi elektromagnit va gravitatsiya harakatlari tufayli sodir bo`ladigan jarayonlar bu qobiqda erkin energiyanng mavjudligi va faoliyati bilan bog`liq. Shu sababli geografik qobiq rivojlanishining asosiy xossalari va xususiyatlarini hamda energiya manbalarini bilish harakatlar tizimini, ularning intensivligini, yo`nalishini, ritmlarini va boshqa xususiyatlarini bilib olish va tushunib yetish va tabiiy muhitni muho faza qilishning ilmiy asosi bo`lib xizmat qiladi. Geografik qobiqning noyobligi shundaki, unda energiyaning o`zaro bir-biri bilan qo`shilishib, tutashib ketgan, o`zaro bir-birini to`ldirgan holda yoki qarama- qarshi bo`lgan turli shakllari mavjud. Geografik qobiqqa tushadigan energiya turlari va uning o`zgarishi shakllari juda xilma-xil. Energiyaning xilma-xil o`zgarishlari orasida uning to`planish jarayonlari (masalan, organik modda ko`rinishida) alohida mavqega ega. Geografik qobiq sayyoramizning erkin energiyaning har xil turlariga boy bo`lgan eng murakkab qobig`idir. Energiyaning bir qismi bevosita Yerning o`zida hosil bo`ladi, boshqa qismi esa koinotdan keladi. Unda Quyosh nuri energiyasining yutilishi,o`zgarishi va to`planishi sodir bo`ladi; tabiiy jarayonlarning ham Quyosh, ham Yerning ichki energiyasi tufayli mu rakkab o`zaro ta`siri kuzatiladi. Geografik qobiqqa keladigan energiyaa tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) turlarga ajratiladi. Energiyaning ko`pligi geologik, biologik, fizikaviy va kimyoviy jarayonlarni yuzaga keltiradi. Geografik qobiqda hosil bo`lishiga ko`ra ikki xil energiya oqimining mavjudligi uning muhim xususiyatini tashkil etadi. Yer yuzasidagi issiqlik energiyasinng umumiy balansida Quyosh energiyasi 99,98 % ni, Yerning ichki issiqlik energiyasi esa atigi 0,02 % ni tashkil etadi.

Quyosh energiyasi hozircha sayyoramiz yuzasidagi jarayonlarning aso siy manbaidir. Undan keyingi o`rinlarda gravitatsiya, Yerning ichki issiqlik energiyasi, texnogen issiqlik ( yonilg`i yoqish va elektr energiyasidan foydalanishda) va Koinot nurlari energiyasi turadi. Yer yuzasiga koinot energiyasi turli nurlanishlar ko`rinishida yetib keladi. Ular orasida Quyoshning nur energiyasi asosiy ahamiyatga ega. Quyosh energiyasining issiqlik qismi Yer yuzasining turli qismlarining turlicha isishiga sabab bo`ladi. Buning natijasida havo va dengiz oqimlari, sohilbo`yi va tog`-vodiy shamollari hosil bo`ladi. Kunduz kunlari qizib, oqshom sovib qoladigan tog` jinslarining yuza qatlamlari yoriladi va yemiriladi. Geografik qobiq Quyoshning nur energiyasini boshqa shakllarga o`zgartirgan holda to`playdi. Bu qobiq uchun geosferalarning tadrijiy rivojlanishi shart-sharoit yaratadigan, juda katta energiya salohiyatiga ega bo`lgan cho`kindi jinslar qatlamining mavjudligi xos. Quyosh radiatsiyasi litosferaning rivojlanishiga ancha katta ta’sir ko`rsatadi, undagi cho`kindi jinslarda Quyosh energiyasini to`plovchi organizmlar faoliyatining nishonalari mavjud. Yerning ichki kuchlarning ta’siri tufayli litosferaning yuzasiga chiqib qolgan kristal jinslar esa dastavval Quyosh radiatsiyasi ta’siri ostida moddalarning aylanma hatakatiga qo`shiladi. Energiyaning ichki manbalari orasida birinchi o`rinda radioktiv moddalarning parchalanishi turadi. Tog`larning paydo bo`lishi va litosfera plitalarining harakati, zilzilalar va vulkanlarning otilishi, geyzerlarning, qaynoq buloqlarning faoliyati radioaktiv moddalarning parchalanishi bilan bog`liq. Bu jarayonlarning barchasi Yer bag`irlarining suvsizlanishi va gazsizlanishi, ya’ni Yer yuzasiga suv va gazlarning chiqishi bilan bir paytda sodir bo`ladi. Yer ulkan magnit sifatida magnit maydonini hosil qiladi va nafaqat tortish jarayonlariga, balki atmosferadagi elektr razryadlarining (elektrsizlanish) mayliga ham ta’sir ko`rsatadi. Energiyaaning asosiy birlamchi turlari ni Quyoshning nur energiyaasi va Yerning ichki issiqligi tashkil etadi. Energiyaning iikilamchi (ya’ni birlamchi energiyaning o`zgartirilgan) turlari esa tabiatda asosan oksidlovchi va tiklovchi jarayonlar ko`rinishida namoyon bo`ladigan kimyoviy energiyaa , o`simliklarning

fotosintezi, ayrim bakteriyalarning xemosintezi, hayvonlar tomonidan oziqani o`zlashtirishdagi oksidlanish, biomassaning ko`payish va o`sishining biogen energiya si, ishlab ciqarish jarayonida jamiyat tomonidan hosil qilinayotgan va yildan-yilga ko`payib borayotgan texnogen energiyadan iborat. Shunday qilib, geografik qobiqning tabiiy energiya salohiyati quyidagi unsurlardan tashkil top - gan: 1) Yer yuzasiga Quyosh radiatsiyasi (R) ko`rinishida tushadigan energiyaning doimiy oqimi (10 32 erg/yil yoki 84·10 19 kkal yoki 2,3 x 10 24 J); 2) Yer bag`irlaridan keladigan (taxminan 10 28 erg/yil yoki 19·10 16 kkal yoki 1,1 x 10 21 J) energiya (T ); 3) turli holatdagi moddalarning gravitatsiya ( G ) qonunlariga bo`ysunadigan potensial energiyasi; 4) geologik, biologik va tuproq hosil qiluvchi jarayonlar ( B ) natijasida tabiiy jismlar massasida to`plangan energiya. Shunday qilib, geografik qobiqning energiya salohiyati quyidagi formulada ifodalanadi: P = R + T + G + B . Quyosh - geografik qobiqning sistema sifatida mavjud bo`lishi uchun zarur bo`lgan asosiy energiyaa manbaidir. Geografik qobiqdagi hayot va boshqa tabiiy jarayonlarning faoliyati va rivojlanishi Koinot (asosan Quyosh) va Yerning ichki energiyasi tufayli amalga oshadi. Geografik qobiqda sodir bo`ladigan jarayonlarning rivojlanishi va sajiyasi unga tushadigan energiyaning miqdoriga bog`liq. Bu jarayonlar energiyaning yutilishi, o`zgarishi va ozod bo`lishi bilan kuzatiladi. Yerning ichki issiqligi tog` hosil bo`lish jarayonlarida, vulkanizmda namoyon bo`lgan holda qisman energiyaning boshqa shakllariga o`zgaradi va Yerning mag matik maydonining hosil bo`lishiga imkon beradi.

Quyoshning Yer yuzasigacha yetib keladigan radiatsiyasi geografik qobiqda kechadigan tabiiy jarayonlarni harakatga keltiruvchi asosiy kuchdir. Yer yuzasidagi issiqlik energiyasining umumiy miqdorida Quyosh energiyasi 99,98 % ni va Yer bag`irlaridan keladigan energiya atigi 0,02 % ni tashkil etadi. Quyosh energiyasi bu tun geografik qobiq bo`ylab atmosfera, hidrosfera, hayot qatlami orqali o`tib, Yer po`stining yuqori qismiga – nurash po`stiga o`tadi. Geografik qobiqqa kirib borgan sari Quyosh energiyasi o`zgaradi. Geografik qobiqqa Quyosh radiatsiyasi notekis kirib boradi. Ultrabinafsha radiatsiyasining katta qismi geografik qobiqning yuqori chegarasi dagi ozon qatlamida yutiladi. Buning natijasida Quyosh radiatsiyasining intensivligi atmosferaning yuqori chegarasidan Yer yuzasiga tomon 100 % dan 40 % gacha ka mayadi. Yer yuzasiga dastlab tushadigan energiyaning atigi 1/500 qismiga yaqini tirik organizmlar (o`simliklar va hayvonlar) tomonidan o`zlashtiriladi. Quyosh radiatsiyasining bir qismi Yer po`stiga singadi (yutiladi) va unda to`planadi. Sun’iy yo`ldoshlar orqali olib borilgan kuzatishlar asosida qilingan hisoblarga ko`ra, Yerning yoritiladigan yarim sharida atmosferaning yuqori chegarasiga har 1 mi nutda 1 sm 2 yuzaga 1,94 kal Quyosh energiyasi tushadi. Yerning 6371 km o`rtacha radiusida sayyoramizning yoritiladigan joyining maydoni 1275 x 10 15 km 2 ga teng bo`ladi. Yer Quyoshdan har yili 134 x 10 19 kkal energiya oladi; shundan 37 % i yana Koinot fazosiga qaytadi, 63 % i (84 x 10 19 kkal) Yer yuzasi va atmosferada yutiladi (-jadval) . 13 % i stratosferaning ozon qatlami to monidan yutiladi, 7 % i atmosferaning boshqa qatlamlariga singadi va atigi yarmi Yer yuzasigacha yetib keladi.Yer yuzasiga yetib kelgan energiya uning yuzasidan atmosferaga va undan tashqariga qaytadi, tuproq va okean yuzasini isitadi va suvni bug`latishga sarf bo`ladi. Yer yuzasigacha yetib kelgan Quyosh radiatsiyasining 7 % i ham yana fazoga qaytadi, 15 % i esa Yer yuzasiga singib, troposferaga nurlanadi va muayyan darajada havo haroratini belgilaydi. Quyoshdan atmosferaning yuqori chegarasiga keladigan umumiy radiatsiya oqimining (yiliga 5,49x10 24 J) faqat 28 %i Yer yuzasining issiqlik rejimini

belgilaydi. Quyoshdan Yer yuzasiga keladigan o`rtacha yillik radiatsiya oqimi 72 kkal/sm 2 ni tashkil etadi. Quyosh radiatsiyasining oqimi zamonda barqaror. Bu issiqlik geografik qobiqning atmosfera va okeanning umumiy sirkulyatsiyasi, litosfera yuqori qatlamlarining nurashi va denudatsiyasi, moddalarning global biokimyuoviy sikllari va boshqa asosiy jarayonlarning barqaror energiya asosini ta’minlaydi; muzliklarni eritishga, suvni bug`latishiga, fotosintezga, shuningdek, Yer yuzasi, atmosfera va suvlar orasidagi, yuza va uning tagidagi tuproq – grunt orasidagi issiqlik almashuviga sarf bo`ladi. Quyosh energiyaasining okeanlar va quruqlik yuzasidan suvning bug`lanishiga sarfi sistemaning asosiy mexanizmlaridan biri bo`lgan global hidrologik siklni, ya’ni suvning aylanma harakatini belgilaydi. Quruqlikda bulutlik kam bo`ladi va bulutlar kamroq miqdordagi radiatsiyani fazoga qaytaradi. Quruqlikda radiatsiyani qaytarish (albedo) ham katta, yani quruqlik okeanga nisbatan ko`proq radiatsiya oladi va ko`prpoq radiatsiyani qaytaradi. Pirovardida okean yuzasining yillik radiatsiya balansi 82 kkal/sm 2 ni, quruqlik yuzasining yillik radiatsiya balansi esa 49 kkal/sm 2 ni tashkil etadi. Shunday qilib, Quyoshning nur energiyaasi geografik qobiqdagi tabiiy jarayon larning muhim manbai bo`lib xizmat qiladi. Quyosh radiatsiyasi tufayli daryolar oqadi, shamollar esadi, dalalar yashil bo`ladi. Litosferaning rivojlanishiga ham Quyosh radiatsiyasining ta’siri juda katta. Cho`kindi jinslar Quyosh energiyasining akku mulyatorlari bo`lgan organizmlar faoliyatining mahsuli hamdir. Yerning ichki kuchlari tufayli unung yuzasiga chiqib qolgan kristal jinslar ham Quyosh radiatsiyasining ta’sirida moddalarning aylanma harakatiga qo`shiladi. jadval.Geeografik qobiqqa keladigan energiyaa ( A.G Isachenkodan, 1979)

1 sek.da erg/sm 2 Kkal / yil Kvt x soat / yil Quyosh energiyaasi oqimiga nis - batan % hisobida Quyosh nur energiyaasi oqimi (atmos feraning yuqori chegarasida) Quyosh nur energiasining Yer yuzasi va atmosferada yutiladigan qismi Koinot nurlari Yer bag`irlaridan keladigan issiqlik oqimi 4x10 5 2,4x10 5 (2-3)x10 -3 40 - 50 14x10 20 8,4x10 20 1,4x10 12 3x10 17 155x10 16 97x10 16 1,5x10 10 3,4x10 14 100 63 1x10 -6 0,02-0,03 Ekzogen ( tashqi) energiya oqimining uncha katta bo`lmagan qismi Quyosh va Koinotda vujudga keladigan korpuskulalar – moddalarning zaryadlangan zarrachalaridan hosil bo`ladi. Korpuskulyar oqim energiyasi elektromagnitli Quyosh radiatsiyasiga nisbatan taxminan to`rt marta kamroq. Ammo geografik qobiqning mavjudligida korpuskulyar oqimning ahamiyati juda katta. Chunki u

atmosferaning ionlashuvining muhim omillaridan biri, qutbiy yog`dular va geomagnit buronlarining, atmosferadagi ayrim dinamik hodisalarning sababchisi va biosferadagi hayot tonusi o`zgarishining manbaidir. Bundan tashqari, Yerga Koinotdan paydo bo`lishiga ko`ra turli xil bo`lgan nur energiyaasi ham tushadi. Ammo, bu energiyaning miqdori Quyoshdan keladigan nur energiyasining miqdoriga nisbatan taxminan 100 mln. marta kamdir. Geografik qobiqning o`zida dastlabki energiyaaning boshqa shakllarga - uzun to`lqinli nurlanishga, kimyoviy aloqalar energiyasiga, to`lqinlar, shamol, daryo suvi, okeandagi oqimlar va qattiq moddalar massalarining, shu jumladan Y er po`sti blok larining mexanik energiyasiga aylanishi sodir bo`ladi. Geografik qobiqdagi jarayonlarning kechishida asosiy energiyaning o`zgarishi tufayli hosil bo`ladigan ikkilamchi – asosan oksidlovchi-tiklovchi jarayonlar ko`rinishida namoyon bo`ladigan kimyoviy energiya va o`simliklardagi fotosintez, ay rim bakteriyalardagi xemosintez, hayvonlarning ozuqani o`zlashtirishdagi oksidlanish energiyasi, biomassaning ko`payish va o`sish jarayonlarida hosil bo`ladigan biogen energiyaining ahamiyati ham katta. Geografik qobiq Quyoshning nur energiyasini boshqa shakllarga aylantirgan holda to`play olish qobiliyatiga ega bo`lishi bilan ham boshqa qobiqlardan farq qi - ladi. Geografik qobiq uchun katta energiyaa salohiyatiga ega bo`lgan cho`kindi jinslar qatlamining mavjudligi xos bo`lib, uning bu xususiyati barcha alohida qobiqlarning progressiv tadrijiy taraqqiyoti uchun shart-sharoit yaratadi. Geografik qobiqdagi energiyaning bir qismi Yerning Koinotdagi eng yaqin jismlar, dastavval Oy va Quyosh bilan gravitatsion o`zaro ta ’ sirida ajraladi. Quyosh va Oyning gravitatsiya maydonlarining ta’siri ham muhim energetika omilidir. Ularn ing qalqish ishqalanishi muayyan miqdordagi issiklik samarasini vujudga keltiradi. Ammo bu energiyaning miqdori Quyoshdan keladigan nur energiyasiga nisbatan bir necha o`n ming marta kam. Ammo bu ishqalanishning ahamiyati shundaki, u Yerning aylanishini sekinlashtiradi va buning natijasida

kun (sutka) har 40 000 yilda 1 sek. ga uzayadi. Geografik qobiqning endogen (ichki) energiya manbaini Yer bag`irlaridan uning yuzasiga keladigan energiya tashkil etadi. Yerning ichki issiqligi Quyodan keladigan issiqlikdan 5 ming marta kam bo`lsa ham geografik qobiq hayoida muhim ahamiyatga ega. Ichki (endogen) energiyani gravitatsiya, radiogen, rotatsiya va Yer bag`irlaridagi moddalarning turli fizikaviy-kimyoviy o`zgarishlari energiyasi tashkil etadi. Bu geotermik issiqlikning manbaini quyidagilar tashkil etadi: - atomlarning (asosan radiy, uran va toriy) radioaktiv parchalanishi tashkil etadi. Yer bag`irlarida radioaktiv elementlarning miqdori nisbatan katta emas. Ammo, absolyut miqdori yuzlab millon tonnalarda o`lch a nadi. Radioaktiv elementlarning atomlari o`z-ozidan parchalanadi va parchalanish jarayonida issiqlik ajratadi. Bu issiqlik Yer paydo bo`lgandan buyon to`plangan va ko`p jihatdan uning isishiga sabab bo`lgan. Masalan, 1 g radiy bir sostda 140 kal issiqlik beradi, taxminan 20 ming yil davom etadigan yarim parcalanishda 500 kg toshko`mir yo`qilgandagicha issiqlik ajratadi. Radioaktiv modda larning parchalanishida hosil bo`ladigan issiqlik energiyaasining yillik umumiy miqdori 43 x10 16 kkal, deb baholanadi. Mantiya va yadroda moddalarning zi c hligiga ko`ra gravitatsion tabaqalashuvi sodir bo`ladi va issiqlik ajralib chiqadi. Sayyoramizning paydo bo`lishida zich qilib “joylashtirilmagan” zarralar Yerning markaziga siljib boraverib, potensial energiyani kinetik va issiqlik energiyasiga aylantiradi. Yer bag`irlaridagi moddalarning gravitatsion tabaqalashuvi va ularning zichlashuvi natijasida vujudga kel g a n energiyaning miqdori uncha katta emas . Bundan tashqari, Yerning (radiusining har yuz yilda 4 – 5 sm ga qisqarishida) zichlashuvida bir yilda 36x10 17 kkal va qalqish ishqalanishida bir yilda 28 x 10 16 kkal energiyaa ajraladi (S.V. Kalesnik, 1970). Shunday qilib, Yerning jami ichki energiyaasining yillik miqdori 43 x 10 17 kkalni tashkil etadi. Yerning deyarli barcha ichki issiqlik energiyaasi gravitatsiya kuchlari bilan bir galikda endogen jarayonlarga va Yer yadrosida yuqori haroratlarni (2000 – 5000 0 ) ta’minlashga sarflanadi. Yer bag`irlaridan ham uning yuzasiga har yili 19 x

10 16 kkal energiyaa keladi. Bu ko`rsatkich Yer tomonidan yutiladigan Quyosh radiatsiyasiga nisbatan 4400 marta kamdir. Geografik qobiq ko`p million yillar davomida Quyosh va tektonik jarayonlarn ing energiyasining o`zgarishi hisobiga to`plangan potensial energiyaning katta zahi ralariga ega Bu zahiralarga denudatsiya (qattiq tog` jinslarining harakatlahishi) jarayonida hosil bo`ladigan energiya kiradi. Denudatsiya tufayli potensial tortish energiyasi mexanik harakatning kinetik energiyasiga aylanadi. Materiklarning dengiz yuzasidan yuqori (“suv usti”) qismida Yerga bir yil davomida tushadigan Quyosh elektromagnit nurlarining yarmiga teng bo`lgan (6,7 x 10 20 kkal) energiya mavjud. Har yili bu energiyaa zahirasining atigi 1/10 000 000 qismi sarflanadi. Denudatsiya ehergi yasi geografik qobiqda o`pirilma, surilma, suv havzalari va okeanda nuroq material larning to`planishida muhim ahamiyatga ega. Ta’kidlash lozimki, moddalarning bar cha gravitatsion harakatlari tektonik jarayonlarningo`zgargan energiyaasining ajralishi hisobiga sodir bo`lmaydi. Havo va suv massalari, muzliklar va, shuningdek, ular olib ketadigan qattiq zarrachalarning harakatlari suvning bug`lanishi va havoning qizishiga sarf bo`ladigan Quyosh energiyasi hisobiga sodir bo`ladi.Yog`inlarning yog`ishi, daryolarning oqimi, havo va suv massalari (dengiz oqimlari)ning harakat - larida bu energiyaning bir qismi mexanik energiyaga aylanadii. Quruqlikning barcha yuzasidagi oqar suvlarning yillik energiyasi 7x10 16 kkal ni (yoki Quyoshning Yer yuzasiga tushadigan nur energiasining atigi 0,005 % ini ) tashkil etadi; shamol energiyasi esa bundan taqriban 2 marta ko`proq. Potensial kimyoviy energiyaning zahirasi organizmlar tomonidan cho`kindi qatlamda to`plangan. Organizmlar hayot mavjud bo`lgan barcha davrda vujudga keltirgan organik moddaing bir qismi moddalarning aylanma harakatidan chiqqan va Yer po`stida to`plangan. Bu jarayonda organik moddalarni sintez qilishga sarflangan Quyosh energiyasi konservatsiya qilingan potensial holatga o`tadi. Faqat yonadigan organogen jinslarda (kaustabiolitlarda)har yili tushadigan energiyaaning 1/3 – 1/6 qis miga teng bo`lgan energiyaa to`plangan. Energiyaning

bu zahirasi geografik qobiqda uzoq muddatlarda saqlanishi mumkin. Ammo XX asrda va hozirgi paytda insoniyat tomomnidan bu zahira g`oratkorona sarflanmoqda. Hisoblarga ko`ra, organik yoqilg`idan hozirgi sur‘atlarda foydalanaverilsa, uning zahirasi yana atigi 200 yilga yetishi mum kin. Atom energiyasining zahiralari muhim ahamiyatga ega. Yer po`stidagi uran va toriy og`ir izotoplarining to`liq ajralishi Yerga har yili Quyoshdan keladigan energiyaning 1/3 qismini berishi mumkin. Vodorod izotopi (deyteriy)ning geliyga to`liq ay lanihsida esa barcha boshqa manbalar millionlab yillarda beradigan energiyaga teng energiyaani berishi mumkin. Deyteriy tabiiy sharoitlarda barqaror va tabiiy jarayonlarning energiya manbai sifatida amalda hech qanday ahamiyatga ega emas. Biroq, istiqbolda energiyaning bu manbasi jamiyatning muhim energiya resursi sifatida qaraladi.

Похожие

Geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari

Geografik qobiqning zonal tuzilmasi

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi

Geografik qobiq to`g`risidagi ta’limotning shakllanishi va rivojlanishi

Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri