Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri - География - Рефераты

Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2389 KB

Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri Reja: 1. “Geosferalar” tushunchasining mazmuni. 2. Geosferalar - geografik qobiqning kompomemtlari. 3. Geografik qobiq doirasidagi geosferalarning tavsifi.

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: sfera, qobiq, geosferalar, ularning o`zaro ta’siri, Yerning qobiqli (konsentrik) tuzilishi juda qadimda aniqlangan. Empirik umumlashma ko`rinishida bu fakt antik fanda ma’lum bo`lgan (Anaksimandr, Parmenid, Anaksagor, Demokrit, Platon, Aristotel va b.). Yerning qattiq Yer (“terrasfera”), suyuq va havo qobiqlari (hidrosfera va atmosfera), shuningdek olovli sferasi(hozirgi ionosfera) alohida geosferalar sifarida qadimdan ajratilib kelinadi. Keyinchalik R.Dekart, G.Leybnits, J.Byuffon, A.Humboldt, E.Zuss va boshqalarning konsepsiyalarida Yerning qobiqli tuzilishi yaqqolroq ifodalangan. E.Zyuss Yerning qobiqli tuzilishi klassik nazariyasining asoschisi bo`ldi. V.I.Vernadskiy esa Yerning atributiv komponentlari sifatidagi geoqobiqlar va geosferalarning taksanomiiaysi, strukturasi, tuzilishi va o`zaro ta’sri to`g`risidagi hozirgi ta’limotning nazariyotchisi bo`ldi. XVIII asrda A.Klero (1743) qattiq Yerning shaklini hisoblashda turli zichlikka ega bo`lgan konsentrik qatlamlarning ehtimolligini hisobga olgan; atmosfera faol tadqiq qilingan (O.Syusser, E.Darvin, J. Gey-Lyussak va b.) va uning quyi, nisbatan zich qatlami ajratilgan; T.Klare de Flerye Dunyo okeani to`grisidagi tasavvurni yagona geoqobiq to`g`risidagi tasavvur sifatida umumlashtirdi; suv va havo qobiqlari kosmik va Yer moddalari tabaqalashuvining yakuni bo`ldi; keyinchalik organizmlar sferasi va, nihoyat, insoniyat sferasi shakllantirildi. Ingliz fizigi va vrachi U.Hilbert (1600) Yerning magnit maydoni ni kashf etdi. U Yerning zich magnit yadrosini va yuza po`stni ajratgan edi. R.Dekartning (1644) uyurma kosmogoniyasi Yerning qobiqli tuzilmasini ketma-ket paydo bolganligini faraz qilish imkonini berdi. Shu asosda Yerda “olovli” (plazmali) yadro, uning zich qobig`i, ichki “metall”qobiq, bo`laklangan yuza qobiq, suv va havo qobiqlari ajratiladi. Geografiyada geogfera muammoslari masalasi B.Vareniusning “yer – suv shari_ tushunchasidan boshlanadi va kompleks kosmosshunoslik (Humboldt, 1808- yidan boshlab) va regional Yer bilimi (K.Ritter, 1804-yidan boshlab) tutashuvida

rasmiylashdi. Birinchi yonalishda geografik zonallik to`g`risida, “jonli” qobiq tog`risida, tuproq qoplami yoki “pediosfera” (pedosfera) to`g`risida (V.V.Dokuchayev maktabi, 1870-yillardan boshlab) g`oyalar rivojlandi. Ikkinchi yo`nalishda esa insoniyat faoliyatining geografik sferasiga doir (A.Gyui, 1861; J.Marsh, 1864; E.Reklyu 1868-yildan boshlab; F.F.Ratsel 1882-yildan boshlab; A.I.Voyeykov, 1894) tasavvurlar shakllandi; 1902-yilda D.I.Anuchin “antroposfera” terminini taklif qildi.E.Zyuss (1875 yildan boshlab) geografiya va geologiya fanlarida kuchaygan bo`linishga geosferalarning sintetik konsepsiyasini qarshi qo`ydi. “Geosfera” termini qo`shilgan qattiq Yer terminiga E.Zyuss kosepsiyasida og`ir ichki “barisfera”(tarkibiga ko`ra temir-nikelli Yer yadrosi yoki nife) va undan yuqorida joylashgan tosh qobig`i – “litosfera” ajratilgan. Litosferada ikkita qatlam: barisfera va po`st orasida kimyoviy tarkibiga ko`ra kremniyli-magniyli qatlam (sima) hamda uzuq va xilma-xil yengil Yer qobig`i (sal, keyinchalik sial deb qayta nomlangan) ajratilgan.Po`sning yuqori qismida cho`kindi qatlami yoki stratisfera ajratiladi. E.Zyussning geosferalar taksonomiyasi Yer to`grisidagi fanlarning rivojlanishiga asos bo`ldi. Ingliz okeanografi J.Merrey 1910-yilda “Okeanlar” asarida atmosfera, hidrosfera, biosfera, litosfera, tektosfera va sentrosferani ajratadi va ularni geosferalar deb ataydi. Keyinroq litosferaosti qayishqoq qatlamni – tektonosferani va biosfera doirasida aql-zakovat sferasini – psixosferani ajratadi. Klassik fan yakunida Yer uchun terrasfera, hidrosfera, atmosfera va tashqi elektr qatlami moddiy agregat geoferalari ajratilgan. Terrasferada Yer yadrosi, oraliq qayishqoq qobiq, qattiq po`st kichik (ikkinchi qator) geoferalar sifatida qaraladi. Yuza geosferalari uchun gorizontal xilma-xillik xos. Litosfera, hidrosfera va atmosfera tutashuvida pedosfera, biosfera, antroposfera va hatto psixosfera ajratilgan. Geosferalar murakkab o`zaro ta’sirda va qisman o`zaro o`zgarishda bo`ladi, ajralishadi va qo`shilishadi. XX asrda geosferalar to`g`risidagi ta’limot “noklassik” ta’limot deyiladi. Bu ta’limotning yangi ilmiy inqilob davridagi rivojlanishi ko`p jihatdan geofizika va geokimyoning yutulari bilan bog`liq. XX asrning birinchi yarmida E.Vixertning

(1897)”ikki qatlamli modeli (Yer po`sto va qobig`I (mantiya) “uch qatlamli model (Yer yadrosi, quyi va yuqori mantiya)” bilan almashdi (V.Klussman, 1915). 1909- yilda A.Moxorovichich Yer po`stining quyiquyi seysmik chegarasini (Moxo yuzasi) aniqladi. 1927-yilda V.Konrad seysmologik po`stni (J.Harlend iborasi) “granit” va “bazalt” (G.Jeffris terminologiyasi bo`yicha, 1926) qatlamlariga ajratdi. Bu qatlamlarni ajratib turadigan chegara Konrad yuzasi deb nom oldi. Ayni paytda yuqori mantiyada qayishqoq qobiq sifatida talqin qilinadigan seysmik to`lqin o`tkazgichning(J.Barrelga ko`ra “astenosfera”, 1914) mavjudligi to`g`risidagitasavvur asoslandi va biroz keyinroq B.Gutinberg (1926-yidan boshlab) mufassal asoslandi. Radioning kashf etilishi 1902-yilda ionosferani belgilashga imkon berdi (A.Kenneli, O.Xevisayd) va 1920-yildan bu sferaning tuzilishi va tarkivi aniqlana boshlandi (M.V.Shuleykin, S.Chepmen). Balandlik zondlash natijasida atmosferaning termobarik bo`linishi aniqlandi va shu asosda atmosfera troposfera va stratosferaga ajratildi (L.Teyseran de Bor, 1906); 1920-yildan boshlab ulardan yuqorida joylashgan mezosfera ajratiladi.(V.I.Vitkevich, G.Dobson) Yer – yaxlit, bir butun jism, ya’ni sayyoradir. Yer sayyorasi moddalarning zichligining taqsimlanishiga mos holda yarusli tuzilishga ega va yaruslarni hosil qiladi. Yerning konsentrik, uzluksiz yoki uzuqli yaruslari geosferalar deb ataladi. Geosferalar – bir butun sistema sifatidagi Yerning asosiy komponentlari va elemenlaridir. Ular konsentrik jismlar bo`lib, qisman qobiqli strukturani (geoqobiqni yoki sferani) hosil qiladi. Geosferalar doirasida geofizikaviy, geokimyoviy, geologik, geografik va biologik ob’yektlar birgalikda va alohida o`zaro ta’sirda bo`ladi. Geosferalar geografik qobiqning strukturaviy qismlari, ulardagi nisbatan bir xil tabiiy moddalar hosilalarining yig`indisi esa komponentlari deyiladi. Odatda bosh komponentlar (tog` jinslari, havo, suv, o`simliklar, hayvonlar) yasama komponentlar (tuproq, muz, muzloq gruntlar) ajratiladi. Komponentlar, shuningdek, moddalarning uyushuv darajasi, kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalariga ko`ra ham farqlanadi. Geografik qobiqda moddalar uyushuvining uch

darajasi: jonsiz, jonli va biojonsiz (jonli va jonsiz moddalar birikmasi) mavjud. Moddalarning biojonsiz uyushuv darajasiga tuproq, tabiiy suvlar va butun gografik qobiq kiradi. Geosferalar bir-biridan kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizikaviy xossalariga ko`ra farq qiladi. Geosferalar Yer bag`irlarining qizigan sharoitlarida gravitatsiya mayydoni ta’siri ostida sodir bo`ladigan moddalarining tabaqalashuvi (differensiatsiyasi) natijasida vujudga kelgan. Odatda alohida geosfera sifatida Yer yadrosi, Yer mantiyasi, Yer po`sti, hidrosfera, atmosfera, magnitosfera, biosfera ajratiladi (4-rasm). Geosferalardan to`rttasi to`liq yoki qisman geografik qobiq tarkibiga kiradi va geografik qobiqning asosiy gosferalar ini hosil qiladi. Litosfera, atmosfera va hidrosfera uzluksiz qobiqlarni hosil qiladi. Jonli organizmlarning yig`indisi sifatida tushuniladigan biosfera mustaqil fazoni bahd etmaydi va yuqorida nomlari qayd qilingan geosferalarga kiradi. Bu geosferalar doirasida tobe (ikkinchi darajali) geosferalar ajratiladi. Tobe geosferalar muzliklarni, doimiy muzloqlarni, qor qoplamini, suv havzalarining muz qoplamlarini o`z ichiga oladigan, payvasta (uzluksiz) bo`lmagan kriosfera (sovuq sfera)ni hamda quruqlikda pedosfera (tuproqlar sferasi)ni o`z ichiga oladi.

4 – rasm. Yer va Yer atrofi fazosining tuzilishi (L.P.Shubayevdan, 1977) Asosiy sferalardan faqat hidrosfera va biosfera to`liq geografik qobiqqa kiradi. Geografik qobiq to`g`risida so`z borganda atmosfera va litosferaning uning tarkibiga kiradigan qismlari nazarda tutiladi. Geografik qobiqning geosferalari uning yarusli vertikal strukturasi ni hosil qiladi. Atmosfera Atmosfera – Yerning aerosol zarralari bo`lgan gaz qobig`idir. U qattiq Yer (terrasfera) bilan bir butun sifatida birga aylanadi va bir paytda Yerning aylanishida ishtirok etadi. Atmosferada havoning zichligi Yer uzazida eng katta bo`lib, yuqoriga tomon kamayib boradi. Atmosfera massasining yarmi uning quyi

5 km ida, uchdan bir qismi esa 10 km ida to`plangan. Tabiiy gazlar geografik qobiqning muhim va faol elemetidir. Chunki atmosfera Yerni va barcha jonzotlarni Quyoshning jazirama nurlaridan asraydi; atmosferada vujudga keladigan havo oqimlari – shamollar – issiqlik va namning ko`chib yurishida, Yer yuzasining o`simlik qoplamagan joylarda to`zitish va qayta tekislashda ishtirok etadi. Atmosfera, uning gaz tarkibi nafas olish va fotosintez jarayonini ta’minlaydi. Bu jarayonlar uchun eng zarur bo`lgan atmosfera gazlari – kislorod va karbonat angidrid – o`simliklar, plankton va boshqa organizmlar hayotiy faoliyatining mahsulasidir. O`simliklarning faoliyati tufayli hosil bo`lgan ozon qatlami jonzotlarni koinotdan keladigan halokatli ultrabinafsha hurlardan asraydi. Gazlar geografik qobiqni tashkil etuvchi sferalar orasidagi o`zaro ta’sirda muhim ahamiyatga ega: tabiatdagi barcha suvlar aralashma gazli-tuzli eritmalardan iborat. Atmosferaning quyi qismi (troposfera), quruqlik yuzasi va Dunyo okeaning yuqori suv qatlami ozaro ta’sirda bo`ladi va bir-birini o`zaro tartibga solib turadi va “sayyoraviy muvozanat”ni hosil qiladi. Suvda erigan moddalarning to`planishi harorat va bosim o`zgarmaydigan sharoitlarda doimiy bo`lib qolaveradi, suvning katta to`planmalari, eng avvalo Dunyo okeani, atmosferada gazlar miqdorini tartibga soladi. Atmosfera bir-biridan fizikaviy, kimyoviy va boshqa tavsiflariga ko`ra 5 ta konsentrik qatlamga - troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera va ekzosferaga ajratiladi. Troposfera atmosferaning eng quyi qatlami bo`lib, uni quyi atmosfera deb ham atashadi. Butun atmosfera massasining 80 % idan ziyodrog`i troposferaga to`g`ri keladi. Haroratning salbiy gradiyentiga va deyarli bir xil havo tarkibiga ega bo`lgan troposferaning yuqori chegaralari ekvatorial mintaqada 16-17 km, mu’tadil kengliklarda 10-11 km,qutblarda 7-8 km balandliklarda o`tadi. Troposferada harorat yuqoriga ko`tarilgan sari har 100 m da o`rtacha 0,6 0 C ga pasayib boradi. Yer yuzasi uchun dengiz sathidagi o`rtacha harorat +14 0 C bo`lgan holda troposferaning yuqori chegarasida -50 0 C gacha pasayadi. Troposferaning 500 – 600 m dan 1 000 – 1 500 m gacha bo`lgan qatlamlari oraliq yoki ishqalanish qatlami deyiladi. Bu qatlamda havo qobig`ining quruqlik va okean yuzasi bilan o`zaro ta’siri yaqqol namoyon bo`ladi. Bu

qatlamda changning asosiy massasi to`plangan hamda harorat, namlik, shamolning kunlik yo`nalishi yaxshi ifodalangan. Ishqalanish qatlamidan yuqorida havo massalariga ishqalanishning ta’siri deyarli bo`lmaydigan, shamol tezligi keskin oshadigan erkin atmosfera joylashgan. Troposferada havo massalari gorizontal va vertikal yo`nalishda harakatlanadi, suv bug`lari to`yinadi, bulutlar va tumanlar, momaqaldiroq va bo`ronlar hosil bo`ladi; ob-havo o`zgarishini belgilaydigan va sayyoramizning turli hududlarida iqlim sharoitlariga katta ta’sir ko`rsatadigan fizikaviy jarayonlar rivojlanadi. Havoning uzluksiz harakati sababli troposferanng barcha qatlamlarida havo tarkibi deyarli bir xil bo`ladi (azot – 78,08 %, kislorod – 20,95 %, argon – 0,93 %, karbonat angidrid dioksidi 0,03 %). Troposferaning o`zgaruvchan tarkibiy qismlarini chang zarrachalari va suv bug`lari tashkil etadi. Atmosferaning troposferadan yuqorida joylashgan qatlamlari – stratosfera, mezosfera, termosfera va ekzosfera – yuqori atmosfera deb ataladi. Atmosferaning troposfera, stratosfera va mezosfera qatlamlari termosfera va ekzosferadan farq qilgan holda Yer yuzasi (shu jumladan hidrosfera) bilan termobarik rejim bilan bog`langan va uchala qatlam birgalikda homosfera umumiy nomi bilan birlashtiriladi. Tropopauzadan yuqorida taxminan 50 km balandliklarga qadar stratosfera joylashgan. Atmosferaning bu qatlami uchun kuchsiz havo oqimlari va bulutlarning kam bo`lishi xos. Stratosfera izotermik qatlam bo`lib, unda 25 km balandliklarga qadar harorat -56 0 C gacha pasayadi, undan yuqoriga tomon harorat ko`tarila boshlaydi va 50 km balandlikda eng yuqori ko`rsatkichga ega bo`ladi (+ 10 0 dan + 30 0 gacha). Haroratning yuqoriga tomon ko`tarilib borishi tufayli turbulentlik kuchsiz bo`ladi. Stratosferada havoning tarkibi troposferadagiga yaqin, suv bug`lari juda kam.Kuchli havo harakati tufayli havo aralashib turadi. 20 – 25 km balandliklarda yuqori kengliklarda ba’zan oqshomlari nurlanib turadigan nafis sadaf rangli (perlamutr) bulutlarni kuzatish mumkin. Stratosferaning quyi qismida soatiga 3 000 km gacha tezlikda harakatlanadigan havo oqimlari mavjud. Stratosferada atmosferaga kirib keladigan zaryadlangan zarralar va qisqa to`lqinli radiatsiya oqimining kislorpodning atomlarga parchalanadigan

(ionlashadigan) molekulalari bilan o`zaro ta’sirda bo`ladi, keyin fotokimyoviy reaksiyalar natijasida uch atomli kislorodga – ozonga aylanadi va stratosferada ozonning miqdori ko`payadi. Ozon qisqa to`lqinli radiatsiyani samarali yutadi. Ozon miqdorining oshishi Quyosh faolligi tufayli radiatsiya oqimi ko`payganda ham qisqa to`lqinli radiatsiyaning atmosferaning quyi qatlamlariga kelishi o`zgarmasligi mumkin. Ammo, qisqa to`lqinli radiatsiya oqimi ning ozgarishi va ozonning filtrlovchi ahamiyatining oshishi stratosferada o`zgarishlarga olib keladi. 28 – 30 km balandlikda ozon qatlami joylashgan. Quyoshning tutib qolingan nurlari ozon qatlamini qizitadi, stratosferada harorat oshadi va yuqori tomonga ko`tarilib boradi. Unda havo zichligi va bosimining qayta taqsimlanishi sodir bo`ladi va stratosfera sirkulyatsiyasi o`zgaradi. Stratosfera sirkulyatsiyasi iqlim hosil qiluvchi omillardan biri bo`lgan troposfera dinamikasiga ta’sir ko`rsatadi.

5-rasm. Atmosferaning vertical tuzilishi (K.K.Markov va b., 1978) Stratosferadan yuqorida 40 - 50 km dan 80 - 85 km gacha bo`lgan balandliklarda mezosfera joylashgan. Mezosfera stratosferadan strotopauza deb ataladigan oraliq qatlam orqali ajralib turadi. Mezosfera doirasida harorat yuqoriga ko`tarilgan sari pasaya boradi va uning yuqori qismida –107 0 C ga pasayadi. Haroratning tez pasayishi tufayli mezosferada turbulentlik kuchli bo`ladi. Mezosferaning yuqori chegaralari yaqinida, 80-90 km balandlikda kumushsimon bulutlar hosil bo`ladi. Kumushsimon bulutlar Quyoshdan kelayotgan zaryadli zarralarning atom holatidagi vodorodga to`yinganligi va uning stratosferadagi kislorod bilan qo`shilishi natijasida suv molekulalarining hosil bo`lishi bilan

bog`liq. Mezosferaning yuqori chegarasida havo bosimi Yer yuzasidagiga nisbatan 200 marta past. Stratosfera va mezosferada turbopauza deb ataladigan 100 km atrofidagi balandliklargacha zonal – mavsumiy havo sirkulatsiyasi kuzatiladi. Ko`p jihatdan radiatsion va qalqish jarayonlari bilan bog`liq bo`lgan mezosfera – stratosfera sirkulyatsiyasi avtonom global-zonal sistemani hosil qiladi. Mezosfera- stratosfera va troposfera sirkulyatsiyalari o`zaro ta’sirda bo`ladi, ammo troposfera sirkulyatsiyasi landshaft tipidagi geografik integtarsiyaning navbatdagi bosqichida faol ishtirik etadi. Atmosferaning to`rtinchi qatlamini 80-85 km dan 800 km gacha bo`lgan balandliklarda joylashgan termosfera hosil qiladi. Termosferada 250 km balanliklarga qadar harorat ko`tarila boradi va undan yuqorida deyarli o`zgarmaydi. Quyosh faolligi yuqori bo`lgan yillarda kunduzgi harorat 2280 – 2750 0 C ni, kechasi esa 1500-1900 0 C ni tashkil etadi. Quyosh faolligi pasaygan yillarda esa kunduzi harorat 1200 – 1400 0 C, kechasi 750 – 1000 0 C bo`ladi. Termosferada havoning siyrakligi tufayli molekulalar va atomlar deyarli to`qnashmaydi va shu sababli bu qatlamdagi potentsial harorat deb nomlangan yuqori haroratni organism sezmaydi. Termosfera doirasida, 100 – 800 km oralig`ida, havo juda siyrak bo`lgan ionosfera qatlami joylashgan. Ionosfera havosi tarkibida ionlar ko`p bo`ladi. Ionlashuv jarayonlari Quyshning ultrabinafsha nurlari bilan bog`liq bo`lib, ularning ta’sirida gaz molekulalari atomlarning zaryadli zarralariga parchalanadi va erkin elektronlar vujudga keladi. Atmosferaning elektr o`tkazuvchanligi ionlashuv darajasiga bog`liq. Shu sababli ionosferada havoning elektr o`tkazuvchanligi Yer yuzasidagiga nisbatan 10 12 marta ziyodroq. Kuchli elektrlashgan ionosferada ayrim paytlarda elektronlarning katta miqdorda to`planishi natijasida elektron bulutlar hosil bo`ladi. Shuningdek, ionosferada qutb shafaqlari, tungi oqshomning yorug`lanishi va magnit maydonining keskin tebranishiga bog`liq bo`lgan magnit bo`ronlari kuzatiladi. Yer yuzasidan 800 km yuqorida asta-sekin sayyoralararo fazoga o`tiladigan qatlamni hosil qiladigan ekzosfera (tarqalish sferasi) joylashgan. Ekzosferada gaz

zarralari bir-birlarian juda uzoqda joylashgan va juda katta tezlikda harakatlanadi. Shu sababli ma’lum darajada Yerning tortish kuchini yengib o`ta oladigan yengil gaz zarrachalari sayyoralararo fazoga chiqib ketadi. Ekzosferadan chiqib ketadigan vodorod Yer atrofida 20 000 km balanliklargacha tarqaladigan Yer tojini hosil qiladi. Yuqori atmosferada birlamchi Koinot nurlari (protonlar)ning tezligi sekinlashadi (tormozlanadi) va ular ikkilamchi nurlar (elektronlar)ga aylanadi. Termosferaning vodorod va heliyning tarqalishiga sabab bo`ladigan isishi mikroorganizmlarni halokatli ultrabinafsha radiatsiyadan himoya qiladigan ozon qatlamiga ega. Ikkilamchi Koinot nurlari geografik qobiqqa kirib borib organizmlarda mutatsiyaga sabab bo`lishi, ya’ni Yerda biologik evolyutsiyaga ta’sir ko`rsatishi mumkin. HIDROSFERA Dunyo bo`ylab sayohatlar yagona suv qobig`ining mavjudligini isbot qildi. Yagona suv qobig`ini fransuz hidrografi K.Klare de Flyorye 1798-yilda “ Umumdunyo okeani” deb atagan. Keyinroq atoqli rus geografi va okeanografi Y.M.Shokalskiy fanga « Dunyo okeani » terminini kiritdi. U Dunyo okeani deganda “Hidrosfera” tushunchasi azaldan ma’lum bo`lsada, ilmiy adabiyotlarga 1875-yilda E.Zyuss tomonidan kiritilgan. Ingliz okeanografi J.Merrey (1910) hidrosfera tushunchasini kengroq hajmda talqin qiladi. Uning fikricha (1923), hidrosfera katta qismida okean suvidan iborat bo`lib, unga, shuningdek, ko`llar va daryolar ham kiradi. Bu suvning bir qismi qattiq va gazsimon holatda, muz, qor, do`l va atmosferaning suv bug`lari ko`rinishida bo`lishi mumkin. Suv, shuningdek, Yerning tosh qobigiga chuqur kirb boradi va undagi minerallarni hidratsiyalaydi. Shuningdek, suv biosferaning ancha katta qismini tashkil etadi. V.I.Vernadskiy Umumdunyo okeanini hidrosfera deb atagan. Ammo, u hidrosferani boshqa sferalardan ajralmasligini ta’kidlagan va hidrosfera bilan bir qatorda beshta: suyuq, gazsimon, qattiq, sochsimon (kapillyar) va ionn suv qobiqlaridan iborat yagona suv qobig`i tushunchasini ham rivojlantirgan. U Yerning suv qobig`iga quyidagicha ta’rif beradi : “sayyoraning barcha suvlari - suyuqmi, quyuqmi (va pardalimi), yoki

gazsimonmi, qanday holatda bo`lmasin, butun Umumdunyo okeanini ham o`z ichiga olgan holda gazlar bilan to`lib toshgan va suvso`rg`ich (gubka) kabi butun quruqlikni, hidrosferani va troposferani qamrab olgan yagona ajralmas bir butundan iborat va sayyoraning yagona suv qobig`ini tashkil etadi“ (1965, 223-b.). Suyuq suv qobig`ining quyi chegarasini V.I.Vernadskiy okeanda 10 km, quruqlikda 6-8 km (ahtimol 13,5) km chuqurlikda, yuqori chegarasini esa 15 km (maksimal 20) km balandlikda o`tkazgan. Uning fikricha (1965), suv bug`lari butun Yer po`sti uchun xos bo`lgan suvning namoyon bo`lishining yagona shaklidir ; suv bug`lari Yer po`stida 60 km chuqurliklargacha tarqalgan. Suv bug`lari tarqalishining yuqori chegaralari to`g`risida V.I.vernadskiy aniq fikr aytmagan. Dastlab u stratosferada va, hatto, ionosferada ham suv bug` ko`rinishida tarqalgan , deb hisoblagan. Ammo, keyinroq stratosferada suv bug`lari bo`lmasa kerak, degan xulosaga keladi. Ko`pchilik olimlar bu fikrga qo`shilishgan. Biroq, XX asrning ikkinchi yarmida raketalar yordamida o`tkazilgan eksperimentlar stratosferada (H 2 O) n va (H 2 O)H + (keyingisi mezosferada ham) komplekslari mavjud ekanligini ko`rsatdi. Ayrim tadqiqotchilar hidrosferaga yerosti suvlarini va suv bug`larini, shuningdek muzliklarni ham kiritmaydi (Sokolov,1965) ; Britaniya ensiklopediyasida hidrosfera deb faqat okean suvlari massasi tushuniladi. S.V.Kalesnikka ko`ra (1970), “Yer yuzasidagi barcha kimyoviy bog`lanmagan suyuq va qattiq agregat holatdagi suvlar hidrosfera deb tushuniladi”. A.I.Chebotaryev (1964), G.P.Kalinin (1968), M.I.Lvovich (1970), A.Fedoseyev (1974) va boshqa bir qator olimlar hidrosferaga Dunyo okeani, yerosti suvlari, muzliklar, ko`llar, tuproq nami, uzan suvlari,atmosfera nami, minerallar bilan fizikaviy va kimyoviy bog`lanmagan erkin gravitatsiya suvlari (5 km chuqurlikkacha) bilan chegaralangan Yer po`stining yuqori qavatidagi yerosti (ya’ni tog` jinslarida “harakatlanadigan“ va “ulardan oqib chiqadigan va olinadigan“ tomchili-suyuq) suvlarni kiritishadi. Hidrosferaning yuqori chegarasini tropopauzaning balanliklari (8-17 km) bo`ylab o`tkazishadi, chunki tropopauzadan quyida suv fotokimyoviy jihatdan parchalanmaydi. Shunday qilib, ko`pgina olimlarning fikrlarini umumlashtirgan holda gidrosfera deb keng

mazmunda Yer sharining quyida baland haroratlar va bosim sharoitlarida suv molekulalarining parchalanishi bilan ularning uzluksiz sintezi sodir bo`ladigan yuqori mantiyagacha, yuqorida esa yuqorisida suv molekulalarining fotodissotsiyasi sodir bo`ladigan tropopauza balandliklari balandligigacha tarqalgan sidirg`a qobiqni tushunish lozim. Hidrosfera – dinamik sistema bo`lib, unda suvning aylanma harakati muhim geografik ahamiyatga ega. Suvning aylanma harakatida hidrosfera alohida biologik bug`indir. “Suv butun biosferani belgilaydi va yratadi, - deb yozgan edi V.I.Vernadskiy, - u Yer po`stining magmatik qobig`igacha bo`lgan asosiy xususiyatlarini vujudga keltiradi“. Suv geografik qobiqda qudratli kimyoviy faoliyatdir. U tog` jinslarini eritadi, muallaq cho`kindilarni olib yuradi, karbonat angidrid bilan bir qatorda birlamchi organik modda va biogen kislorodning hosil bo`lishi uchun dastlabki komponent sifatida foydalaniladi. Suv geografik qobiqning faoliyatini belgilab qolmasdan, uni boshqa sferalar bilan bog`lab ham turadi. Suvning aylanma harakati tufayli uzluksiz va doimiy suv almashinuvi sodir bo`ladi hamda hidrosferaning barcha qismlari va hidrosferaning boshqa geosferalar bilan chambarchas o`zaro bog`liqlikda bo`ladi. Sayyoramizdagi barcha suvlar (Dunyo okeani, daryolar, ko`llar va suv omborlari, qutbiy va tog` muzliklari, yerosti suvlari, tuproqdagi nam va atmosferadagi suv bug`lari) geografik qobiqning tarkibiy qismlaridan biri bo`lgan va butunlay uning doirasida joylashgan hidrosferani hosil qiladi Odatda hidrosferaga tavsif berishda Yer yuzasining 361,2 mln. km 2 maydoni suv bilan qoplangan, deyiladi. Ammo bu raqam okean va dengizlar band etgan akvatoriya maydonini ifodalaydi. Butun hidrosfera band etgan maydon ancha ko`proqdir. Muzliklar 16,3 mln. km 2 maydonni yoki quruqlik maydonining 11 % ini qoplaydi; ko`llar va daryolar band etgan maydon 2,3 mln. km 2 (1,7 %), botqoqlar va o`ta sernam yerlar maydoni 3 mkn. km 2 ga teng. Shunday qilib, hidrosferaning maydoni 380 mln. km 2 dan ziyod bo`lib, quruqlik maydonining 75 % dan ziyodrog`ini tashkil etadi ( Losyev,1989).

Geologik-geografik adabiyotlarda “integral hidrosfera“ va “geografik hidrosfera“ tushunchalari farqlanadi. Integral hidrosfera mantiyadan tropopauzagacha tarqalgantabiiy suvlaning sistemasi (Fedoseyev, 1975). Geografik hidrosfera hajmi va xususiyatlariga ko`ra bir-biridan farq qiladigan quruqlik hidrosferasiga va okeanosferaga (bu terminni 1974-yilda V.N.Stepanov taklif qilgan). V.N.Stepanovning fikricha, okeanosferani Dunyo okeani to`g`risidagi geografik tushunchaga o`xshatmaslik lozim. Yer shari yuzasining deyarli ¾ qismi suv bilan qoplangan va sayyoramizdagi namning 96,5%i Dunyo okeanida to`plangan. Dunyo okeani yuzasidan har yili 500x10 3 km 3 ga yaqin suv yoki atmosferaga tushadigan barcha namning 86%i bug`lanadi.Okean Quyosh energiyaasining asosiy qismini o`ziga singdiradi; uning yuzasiga Quyosh radiatsiyasi quruqlikdagiga nisbatan (yiliga 50 kkal/sm 2 ) deyarli 2 marta ko`p (yiliga 90 kkal/sm 2 ) tushadi. Dunyo okeanida 7,3x10 21 kkal issiqlik to`plangan. Biroq, atmosfera bilan issiqlik almashuvida to`plangan issiqlikning faqat 4%i (yiliga 3,0x10 20 kkal) ishtirok etadi. Yer shari iqlimining xususiyatlarida issiqlik va nam almashinuvi bosh omillardir. Shu sababli sayyoramiz tabiatining shakllanishi va o`zgarishi Dunyo okeani bilan bog`liq. Umuman quruqlikning ayrim regionlarida ham, butun Yer sharida ham tabiatni tubdan yaxshilash Yerning suv qobig`ida rivojlanadigan jarayonlarga maqsadli ta’sir ko`rsatish bilan bog`liq. Dunyo okeani atmosfera, litosfera, materik oqimi suvlari, biosfera bilan mujassam o`zaro ta’sirda mavjud va rivojlanadi. Tutash muhitlar bilan modda va energiyaa almashinib turishi sababli u ochiq dinamik sistema sifatida qaraladi. Dunyo okeanida almashuv jarayonlari uchun tabiiy muvozanatni saqlashga yo`naltirilgan o`z-o`zini tartibga solish xos. Yer suv zahiralariga ko`ra Quyosh sistemasidagi eng “sersuv” sayyora bo`lib, butun hidrosferaning massasi 1,4 x 10 18 T (1 454 mln. km 3 )ni tashkil etadi (- jadbal). jadval. Geosferalar va geografik qobiq massasi (t hisobida)

(K.K. Markov va b., 1973) Yer Litos fera G e o g r f i k q o b i q nuras h po`st i hidros fera atmos fera tirik mod da butu n qobi q 5,975 x 10 21 3 x 10 19 1,8 x 10 18 1,4 x 10 18 5 x 10 15 6,4 x 10 12 3,2 x 10 18 YER PO`STI Quyosh sistemasidagi barcha sayyoralaning tabiati uchun ularning ichki tuzilishining ahamiyati juda katta. Yer markaziga tomon geosferalarning zichligi ha m ortib boradi. Yuqorida ta‘kidlanganidek, geografik qobiqning «poydevori» unung ustki yupqa qatlamidan iborat bo`lib, u chuqurroqdagi qobiqlar (geosferalar) bilan o`zaro ta’sirda bo`ladi va uning asosiy xususiyatlari ko`p jihatdan sayyoraning ichki qismlariga bog`liq. Yernng tadrijiy taraqqiyoti davomida radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik energiyaasi hisobiga Yerning ichki qismi sekin-asta qiziydi va uni tashkil etuvchi moddalarning tabaqalashuvi oqibatida kimyoviy tarkibi, agregat holati va fizik xossalariga ko`ra bir-biridan farq qiladigan geosferalar hosil bo`ladi. Yernng ichki tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari haqida, asosan, taxminiy ma’lumotlargina mavjud. Yer po`stining faqat eng ustki qisminigina bevosita kuzatish imkoniyati bor. Yer qa’rining eng chuqur qatlamlari to`risidagi ma’lumotlar esa turli xil bilvosita (asosan seysmologiya, gravimetriya, magnitometriya, geofizikaviy va b.) tadqiqot usullari bilan olingan. Ulardan eng ishonchlisi – zilzila to`lqinlarining Yerda tarqalish yo`llari va tezligini o`rganishga

asoslangan seysmik usuldir. Bu tadqiqotlar asosida Yer 3 ta ichki geosferadan – Yer po`sti, mantiya va yadro dan tuzilganligi isbotlangan (- rasm). Yer po`sti – Yer mantiyasini o`rab turadigan qattiq moddalarning murakkab hosilasi bo`lgan litosferaning yuqori qismidir. Yer po`stining qalinligi kontinentlarda yosh burmali tog`lar tagida 55-70 km, okeanlarda o`rta-okean tizmalari va ayrim abissal cho`kmalar tagida 4-6 km gacha yetadi. Litosfera Yerning yuqori mantiyasida turadigan astenosfera (qayishqoq qatlam)da joylashgan. Astenosfera qayishqoqligi tufayli litosfera plitalari siljiydigan substrat bo`lib xizmat qiladi. Shuningdek, astenosfera – vulkanizm manbai hamdir. Unda Yer po`stiga kirib keladigan yoki Yer yuzasiga quyiladigan suyuq magmaning o`choqlari joylashgan. Yangi global tektonika nazariyasi tarafdorlarining fikriga ko`ra, barcha zilzilalar litosferada vujudga keladi. XX asrning ikkinchi yarmida mobil litosfera plitalari gipotezasiga bog`liq holda “litosfera” termin-tushunchasiga e’tibor kuchaydi. Seysmik va boshqa geofizik ko`rsatkichlar asosida yuqoridan pastga litosfera (qalinligi 1000 km ga yaqin), astenosfera (qalinligi bir necha yuz km) va astenosfera va yadro orasida joylashgan mezosfera ajratila boshlandi. Bunday olganda Yer po`stini mustaqil tadqiqot ob’yekti sifatida ajratishga hojat qolmaydi (Krut, 1978). Ayni paytda litosferani quyi chegaralari chuqurroqda o`tadigan Yer po`sti sifatida qarash mumkin. Yer po`sti mantiyadan seysmik to`lqinlar tezligining keskin oshishi xos bo`lgan Moxorovichcich (Moxo) chegarasi bilan ajralib turadi. Yer po`st mantiya va yadroga nisbatan juda yupqa, qattiq va nafis qatlam bo`lib, yengil moddalardan (kremnozem, ishqorlar, suv va b.), magniy va temirning miqdori kam, cho`kindi jinslardan yokki avval cho`indi bo`lgan jinslardan tashkil topgan. Ikkita asosiy (materik va okeanik 0 va bitta oraliq tiplarga ajratiladi.Materik Yer po`sti cho`kindi, granit va bazalt qatlamlaridan iborat. Materik po`stining o`rtacha qalinligi 35 km. Okeanik po`st ikki qatlamli. Uning asosiy massasi bazalt qatlamidan iborat. Bazalt qatlamida qalin bo`lmagan cho`kindi qatlami yotadi. Okeanik po`stning

qalinligi 5-10 km. Okeanlarda cho`kindi qatlamning qalinligi aksariyat maydonlarda bir necha yuz metrni tashkil etadi. “Granit” qatlam juda yupqa yoki butunlay bo`lmaydi. Uning o`rnida qalinligi 1,0 – 2,5 km gacha bo`lgan va tabiati aniqlanmagan “ikkinchi” qatlam uchraydi. Yer po`stining oraliq tipi materik va okean po`stlari orasida joylashgan. Oraliq Yer po`sti ikki qatlamli bo`lin, bazalt to`shamasidagi cho`kindi jinslarning juda qalin qatlamidan iborat. Yer po`sti yuqori mantiyaning ustki qismi (substrat) bilan birgalikda astenosfera ni – tektonik harakatlar va va deformatsiyalar arenasini hosil qiladi. Tektonosfera moddalarning geologik holatiga ko`ra bir xil emas. Yer po`sti va mantiyaning unga tutash qismlari litosfera ni hosil qiladi. Litosferada stratisfera va quyi chegarasi noma’lum bo`lgan jips qobiq ajratiladi. Jips qobiqning kristal tog` jinslaridan va ularning birikmalaridan tashkil topgan yuqori qismi shartli ravishda granit qatlami va quyi qismi esa basalt qatlami deb nom olgan. rasm. Yer po`st va litosferaning tuzilishi (K.I.Gerenchuk va b., 1984)

Mantiya – 2900 m gacha bo`lgan po`stosto qobig`i. U qalinligi 900 m ga yaqin bo`lgan yuqori qatlam ga va va qalinligi 2000 m atrofida bo`lgan mantiya ga bo`linadi. Mantiya ultraasosiy va asosiy tarkibli jinslardan tuzilgan. XX asrning ikkinchi yarmida mobil litosfera plitalari gipotezasiga bog`liq holda “litosfera” termin-tushunchasiga e’tibor kuchaydi. Seysmik va boshqa geofizik ko`rsatkichlar asosida yuqoridan pastga litosfera (qalinligi 1000 km ga yaqin), astenosfera (qalinligi bir necha yuz km) va atenosfera va yadro orasida joylashgan mezosfera ajratila boshlandi. Bunday olganda Yer po`stini mustaqil tadqiqot ob’yekti sifatida ajratishga hojat qolmaydi (Krut, 1978). Ayni paytda litosferani quyi chegaralari chuqurroqda o`tadigan Yer po`sti sifatida qarash mumkin. Geografik qobiqning quyi chegarasi quruqlikda Yer po`stining eng yuza qatlami bo`lgan stratisferaning, ya’ni cho`kindi jinslar qobig`ining quyi chegarasi bo`yicha o`tkaziladi (A.G. Isachenko, 1979). Magmatik jinslar qatlamlaridan farq qilgan holda Yer po`stining cho`kindi qatlamlari geografik qobiqning mahsulasi, organizmlar, suv va havo oqimlari hamda boshqa jarayonlarning natijasidir. 4-5 km chuqurlikda 100–150 0 C haroratlarda ham metomorflashmagan cho`kindilar uchraydi. Undan quyiroqda yuqori haroratlar va, shuningdek, bosim va chuqur qatlamlardagi moddalar ta’sirida cho`kindi jinslar metamorflashadi, ya’ni yangi xossalarga – tuzilmaga, mineralogik va kimyoviy tarkibga ega bo`ladi. Binobarin, 4 -5 km chuqurlikda Yer po`stining tarkibi va xossalarida muhim o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ayni paytda atmosfera elementlari yo`qoladi. Bu chegaradan quyida havo, suyuq holatdagi suv, organizmlar va cho`kindi jinslar yo`q va geografik qobiq uchun xos bo`lgan jarayonlar kuzatilmaydi. Geografik qobiqning poydevorini hosil qiladigan cho`kindi jinslar qobig`ining yuqori qismida Quyosh nurlari, suv, atmosfera gazlari (kislorod va is gazi) ta’sirida cho`kindi qatlamlar juda tez va kuchli o`zgarishi sodir bo`ladigan gipergeniz qatlami ajratiladi. Gippergenis qatlami litosferaning Yer yuzasiga tutashgan qismi bo`lib, bu qatlamda fizikaviy, kimyoviy va biologik jarayonlarning murakkab birgalikdagi ta’siri ostida yuqori

harorat va bosim sharoitlarida birlamchi minerallar Yer yuzasi va Yer po`stining tashqi qatlamlari sharoitlarida chidamli bo`lga minerallarga aylanadi. rasm . Yerning ichki tuzilishi Gipergeniz qatlaminiing quyi chegarasidan Moxo yuzasigacha bo ` lgan qatlamlar - dastlabki relyefni vujudga keltiruvchi endogen omillar arenasidir . Moxo yuzasi orollarning yoylarida , ya ’ ni Yer po ` stining kontinental va okean tiplari tutashgan , tektonik yoriqlar mantiyagacha yetib boradigan joylarda geografik fazoning chegarasini hosil qilmaydi . Yerning markaziy qismini yadro (markaziy sfera) ishg`ol etgan. U tashqi va ichki yadro dan iborat. Qalinligi 2200 km bo`lgan tashqi yadro suyuq (erigan) holatda deb taxmin qilinadi. Radiusi 1200 km gat eng bo`lgan ichki yadro temir va yengil elementlar aralashmasigan tuzilgan bo`lsa kerak.

BIOSFERA XIX asrning ikkinchi choragida A.Humboldt fanga “sayyoraning umumjonliligi” va “ hayot sferasi (die Lebenssphar ё )” tushunchalarini kiritdi va hayot sferasini uchala jonsiz sferalar bilan bir qatorda tabiiy geografiyaning predmetiga kiritdi. 1864-yilda J. Marsh tomonidan ham shunga yaqin g`oya bildirildi. “Biosfera” termini dastlab XIX asrning boshida fransuz tabiatshunosi J.B. Lamark tomonidan biologiyaga ilmiy termin sifatida kiritilgan. 1875-yilda A.Humboldtning die Lebenssphar ё terminini Avstiyalik geolog olim E. Zyuss biosfera deb nomladi va bu terminni qayta bor fanga kiritdi. J.B. Lamark talqinida biosfera – hayot mavjud bo`lgan va jonli organizmlar Yerdagi jarayonlarga ta’sir ko`rsatadgan qobiqdir. E. Zyuss esa Yer po`stining hayot tarqalgan qismini biosfera deb atagan. F. Ratsel asarlarida bu termin (tushuncha) ilmiy barqarorlikka ega bo`ldi va tan olindi. XX asrning 20-yillarida atrof muhit muammolari yechimimig nazariy asosiga aylangan biosfera to`g`risidagi hozirgi ta’limotning vujudga kelishi va rivojlanishi atoqli rus olimi V.I. Vernadskiy (1863-1945) nomi bilan bog`liq. V.I.Vernadskiyning ta’rif berishicha, biosfera – Yerning tashqi qobig`i, hayot tarqalgan oblastdir. Unga sayyoramizdagi barcha jonli organizmlar va ularning yashash muhiti bo`lgan tabiatning jonsiz elementlari (masalan, kislorod, karbonat angidrid, azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kaltsiy, va b.), shuningdek, organizmlar faoliyatining mahsulotlari (ohaktosh yotqiziqlari, yonuvchi qazilmalarning qatlamlari, suv va b.) kiradi. V.I. Vernadskiy biosferani tor va keng hajmda qaragan. Uning fikricha, tor mazmunda biosfera - butun organik olam, y’ani Yerdagi barcha jonli organizmlarning yig`indisi yoki majmuasi, barcha jonli organizmlar yashaydigan yupqa qatlamdir. YNESKO “Inson va Biosfera” bosh konferensiyasi tomonidan berilgan ta’rifga ko`ra ham “Biosfera – bu tuproq, havo va suvning Yer yuzasini qoplagan va barcha jonli mavjudotlar yashaydigan yupqa qatlamidir”.

Biosfera keng mazmunda (hajmda) Yerning hayot barcha ko`rinishda mavjud bo`lgan tashqi qobig`ini hamda hayot tufayli ozmi-ko`pmi o`zgartirilgan barcha sferalarini, shuningdek jonli organizmlarning bevosita yoki bilvosita ishtirokida hosil bo`lgan tuproqlarni va barcha tog` jinslarini (garchi ular hozirgi vaqtda katta chuqurlikkida joylashgan bo`lsada) o`z ichiga oladi. Bunday talqinida biosferaga Yerning quyi atmosferasi, hidrosfera va litosferaning anaerob bakteriyalar mavjud bo`la olishi mumkin bo`lgan ko`p kilometrli eng yuza qatlamini o`z ichiga oladigan hayot qobig`idir. Ma’lumki, litosfera (Yerning yuqori mantiyasigacha), hidrosfera, atmosfera (ozon qatlamining yuqori chegarasigacha) va jonli organizmlar o`zaro modda va energiyaa almashinuvi bilan chambarchas bog`langan va o`zgaruvchan muvozanatdagi bir butun moddiy sistema - biosferani hosil qiladi. U moddalarning agregat holatiga ko ` ra har xil bo`lib, unga atmosfera va litosferaning bir qismi, butun hidrosfera kiradi (-rasm). Biosferaning yuqori chegarasi ozon ekranigacha, quyi chegarasi esa quruqlikda hosil bo`lishiga ko`ra biogen foydali qazilmalar qatlamlarining, Dunyo okeani tubida esa dengiz yotqiziqlarining tagigacha tarqaladi. Bu yarim ochiq sistema bo`lib, Yerning ichki sferalari va Kosmos bilan cheklangan aloqalarga ega. Ayrim bakteriyalar ozon qatlamidan yuqorida ham topilgan, ammo hozircha quyi litosferada topilganicha yo`q. Barcha jonli moddaning 95 % dan ziyodrog`i Yer yuzasining litosfera, hidrosfera va atmosferaning bevosita tutashgan 100 metrlik qatlamida to`plangan, energetik omillar esa butun geografik qobiqni ishg`ol etadi. V.I. Vernadskiy fikricha, biosfera – sifat jihatdan o`ziga xos qobiq bo`lib, unga jonli organizmlar va ularning faoliyati tufayli o`zgargan hayot muhiti ham kiradi. Hayotning asosiy qismi Yer yuzasida va uning yaqinida to`plangan. Barcha jonli organizmlarning majmuasini V.I. Vernadskiy “ jonli modda ”, jonli moddaning qatlamini esa “ hayot pardasi ” deb ataydi va biosferaga hayot pardasini, jonli moddani va biogen cho`kindi jinslarni o`z ichiga oladigan “o`tmish qobiqlari”ni kiritadi. Tarkibi va xossalariga ko`ra Yerning jonli va jonsiz materiyasi o`zaro ta’sirining mahsulasi bo`lgan hayot uzoq geologik vaqt davomida o`zining o`tmishdagi va hozirgi faoliyati yaxlit, nafis va uzluksiz bo`lgan biosferani

vujudga kelishiga va rivojlanishiga imkon bergan. Umuman, sayyoramizda hayotning yuzaga kelishi – bu unda biosferaning yuzaga kelishidir. Biosfera hayot bo`lmagan geografik qobiqda hayotning vujudga kelishi va rivojlanishi natijasida shakllangan alohida murakkab sistemadir. Bionika nuqtai nazaridan qaralganda biosfera – o`z –o`zini boshqaradigan gomeostatik va o`z –o`zini qayta uyushtiradigan sistema bo`lib, har qanday tashqi va ichki ta’sirga muayyan holda reaksiya beradi, bu ta’sirlar tufayli bir barqaror holatdan boshqasiga o`tadi va shu bois ulkan jonli yuqori darajadagi organiizm (superorganizm) sifatida qolaveradi. Biosfera tarkibida quyidagi ettita har xil, ammo o`zaro ta’sirdagi qism mavjud: 1) sonsiz ko`p jonli organizmlar- bakteriyalar, o`simliklar va hayvonlarning majmuasi bo`lgan jonli modda; 2) hayot vujudga keltirgan va qayta ishlagan biogen modda (ko`mir, ayrim gazlar, bitun va b.); 3) hosil bo`lishida hayot ishtirok etmaydigan jonsiz modda (endogen tog` jinslari, ayrim gazlar va b.); 4) ham jonli materiya jarayonlari, ham jonli organizmlar birgakikda vujudga keltirgan biojonsiz modda ( barcha tabiiy suv, troposfera havosi, nurash po`sti jinslari, ehtimol, Yer yuzasi tabiiy sistemasi moddalarining eng katta qismi - materik litosferasining butun granit qatlami, okeanlar cho`kindi qatlamining jinslari); 5) sayyoraning bag`irlaridan keladigan radioaktiv elementlar; 6) Koinotda vujudga kelgan modda va 7) tarqoq atomlar. V.I.Vernadskiyning nazariyasiga ko`ra biosferaning chegaralarini hayotning mavjudligini ta`minlaydigan omillar belgilaydi. V.I. Vernadskiy biosferaning yuqori chegarasini tirik organizmlarga halokatli ta`sir ko`rsatadigan ultrabunafsha radiatsiyaning katta qismini tutib qoladigan ozon qatlami bilan bog`laydi. Biosferaning quyi chegarasini esa u Yerning hayotning mavjudligini ta`minlaydigan harorati 100 0 C bo`lgan qatlami, ya`ni Yer yuzasidan 3,0 – 3,5 km quyida o`tkazadi. Ammo burg`ulangan quduqlarda 4,5 km chuqurliklarga qadar anaerob bakteriyalarning mavjudligi aniqlangan. V.I.Vernadskiy tushunchasidagi biosferaning qalinligi quruqlikda 20 km dan ziyodroq.

Bir qator olimlarning fikricha, biosfera nafaqat tirik organizmlar tarqalgan sferani, balki litosfera, atmosfera va hidrosfera organizmlarining hayotiy faoliyati tufayli tub o`zgarishlarga duchor bo`lgan va organizmlar mavjudligining izlariga ega bo`lgan moddalarni ham o`z ichiga oladi. L.P.Shubayevga (1977) ko`ra, hozirgi biosferaning yuqori va quyi chegaralari jonli mavjudotlarning tarqalishi yoki ularning faoliyatining izlari bilan belgilanadi. 1-8 km balandliklarda harorat va past atmosfera bosimi tabiiy sharotlarida yuqori hayvonlar va o`simlik organizmlarining mavjudligiga chek qo`yadi. Ammo, sporalar atmosferada 22 km balandliklarga qadar tarqaladi.Shu sababli biosferaning yuqori chegarasi ham shu balandlikka to`g`ri keladi. Biosferaning quyi chegarasi materiklarda aniq namoyon bo`lmaydi. Agar granit qatlamining organizmlar ishtirokida hosil bo`lganligi e’tiborga olinsa, bu qatlam hozirgi biosferafa emas, balki “o`tmish biosferalari”ga kiradi.Ko`payishga layoqatli bo`lgan bakteriyalarneft suvlarida 3 km gacha bo`lgan chuqurliklarda topilgan. Anaerob bakteriyalar esa, yuqorida ta’kidlangandek, 4,5 km gacha chuqurliklarda mabjudligi aniqlangan. Hozircha biosfera atmosferada 22 km gacha, litosferada 4,5 km gacha va hidrosferada qariyb 12 km gacha tarqaladi, deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, biosferaning maksimal o`rtacha qalinligi 34 km ga yetadi. V.I.Vernadskiy biosferada tabiiy jismlarning uch: jonli, jonsiz (qotgan) hamda jonli va jonsiz jismlarning xossalarini birlashtirgan bioqotgan tipini ajratgan. Jonli jismlarga hayvonlar, o`simliklar, mikroorganizmlar mansub. Biosferaning qotgan (jonsiz) jismlariga birinchi navbatda tog` jinsllari, atmosferaning yuqori qatlamlari, qisman yer osti (grunt) suvlaridan iborat. Turli kimyoviy birikmalar va minerallardan tashkil topgan qotgan jonsiz) modda Yer po`sti mavjud bo`lgan barcha paytlarda o`zgarmasdan qoladi.

Похожие

Tabiat komplekslari va ularning o`zgarishlari

Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi

Jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi

Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar