Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar - География - Рефераты

Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar

Загружено в:

13.12.2022

Скачано:

0

Размер:

25.3125 KB

Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar Reja: 1. Tabiiy sharoit haqida tushuncha. 2. Tabiiy shart-sharoitlarning insonlar hayoti va xo’jalik faoliyatiga ta’siri. 3. Tabiiy resurslarning asosiy turlari va ularning klassifikatsiyasi. 4. Qayta tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslar. 5. Tabiiy resurslarga iqtisodiy baho berishning nazariy asoslari. 6. Landshaftlar va ularni iqtisodiy geografik o’rganish.

Tabiiy omillar tushunchasi o’z tarkibiga tabiiy shart-sharoitlar, landshaftlarning barqarorligi va ekologik holatni oladi. Tabiiy shart-sharoit hududlarning tabiiy muhiti komponentlarining asosiy xususiyatlarini aks ettiruvchi muhim tabiiy tavsiflar majmuasidir. Tabiiy shartsharoit to’g’ridan-to’g’ri aholining hayotiga va xo’jalik faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Aholining joylashuvi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va joylashishi, ixtisoslashuvi ham tabiiy shart-sharoitga chambarchas bog’liqdir. Tabiiy muhit komponentlariga iqlim, geologik muhit, yer usti va yer osti suvlari, yer, biota kiritiladi. Tabiiy shart-sharoitni turli komponentlari bo’yicha tadqiq qilishda landshaftlarni baholash muhim o’rin tutadi. Hududlarning tabiiy shart-sharoitlari ularning qaysi tabiat mintaqasida, hududlarda (muayyan tabiat landshaftida) joylashganiga qarab ajratiladi va bu tushunchalar: Tabiiy hududlar – bu yer ustining yirik geografik qobig’i bo’lib, ularni quyosh radiatsiyasining miqdori, namlik, tuproq, hayvonot va o’simlik olamining turi kabi umumiy xususiyatlar birlashtiradi. Tabiat mintaqalarini ajratishda issiqlik va namlik asosiy o’rin tutadi. Tabiiy landshaftlar – hududiy birlikning tabiiy mintaqalarga nisbatan ancha kichik toifasidir. Shuningdek, geografik qobiqning muayyan qonuniyatlarga ega bo’lgan bir xildagi qismlaridir. Tabiiy landshaftlardan tashqari antropogen yoki madaniy landshaftlar mavjud. Oxirgi yilarda lug’atlarda siyosiy, konfessional xo’jalik landshaftlari terminlari paydo bo’lishiga hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar va o’zgarishlar sabab bo’lmoqda. Landshaftlarning muhim xususiyatlarni shakllantiruvchi omillar tashqi (kosmik va geodinamik) va ichki (alohida tabiiy komponentlarning o’zaro harakati jarayonida yuzaga keluvchi) omillarga bo’linadi. Shuningdek, landshaftlarni shakllantiruvchi omillarni ―zonal‖ (iqlim, tuproq, o’simlik) va ―azonal‖ (relef, geologik tuzilish) omillarga ajratiladi. Boshqaruvda, umuman

hududlar siyosatida landshaftlarga isonlar hayoti va xo’jalik faoliyatining tabiiy asosi sifatida qaraladi. Oxirgi yuz yillikda, ayniqsa aholi zich joylashgan hududlarda antropogen manzaraning shakllanishi keng tus oldi. Chunki, inson relefga bevosita ya’ni to’g’ridan-to’g’ri (tog’-kon ishlari, suv qurilishi va hokazolar) va bilvosita ya’ni tabiiy muhitning komponentlari orqali ta’sir qiladi. Misol uchun savannalarda o’rmonlarning kesib yuborilishi, cho’llanish jarayonlarining kuchayishiga va shamol ta’sirida shakllanuvchi relef shaklining rivojlanishiga olib kelmoqda. Hududlarning muhandislik-geologik sharoitlari yer po’stlog’ining yuqori gorizont dinamikasi qurilishi tarkibini insonning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq holda ifodalaydi. Injenerlik-geologiyasi gruntlarda (tog’ jinslari), qurulishlarda va turli inshootlarni qurishda yuz beradigan hodisa va jarayonlarni oldindan bashorat qiladi. Injenerlik-geologik tadqiqotlar asosida turli xil obyektlarni joylashtirish uchun eng qulay joylar aniqlanadi, tog’ ishlarining qurilish ishlari jarayonida mustahkamligi, suv ombori qurilganidan keyingi sohilning qanday o’zgarishi, damba mustahkamligi kabilar hisob-kitob qilinadi. Bu omilni hisobga olish xo’jalik faoliyatining barcha sohalari, ayniqsa, shahar qurilishi, transport va gidro texnika qurilishlar uchun juda muhim hisoblanadi. Qishloq xo’jaligi va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari uchun tuproq sharoitlari juda ahamiyatlidir. Tuproq – tabiatning o’ziga xos qismi bo’lib, u yer ustki qatlamining havo, namlik, biota ta’siri ostida o’zgarishi oqibatida shakllanadi. Tirik va o’lik tabiatning barcha xususiyatlarini o’zida mujassamlashtiradi. Tuproqning boyligi uning hosildorligi, serunumligi bilan ifodalanadi. Hosildorlik tuproqning o’simlikni zarur namlik va moddalar bilan ta’minlash hamda hosil olishga sharoit yaratib berish qobiliyatidir. Biota deganda tabiiy fanlarda ma’lum bir hududda yashovchi tirik organizmlarning jamlanishi tarixi, Shuningdek, o’simlik va hayvonot dunyosining bir butunligi tushuniladi. Hududning tabiiy sharoitlariga o’simliklar va hayvonat olamini baholash ham kiradi. Hayvonot olami (zootsenoz) – bu ma’lum bir hudud

doirasida yashovchi hayvonlar jamlanmasidir. O’simlik olami (fitotsenoz) esa ma’lum bir hududning o’simliklari qoplami. Tabiiy shart-sharoitlarning insonlar hayoti va xo’jalik faoliyatiga ta’siri. Tabiiy shart-sharoitlar aholi kundalik hayotiga har tomonlama, xususan insonlarning mehnati, dam olishi, salomatligi, yangi, qulay va noqulay sharoitlarga moslashu vchanligiga ta’sir ko’rsatadi. Tabiiy shart-sharoitni baholash uni inson uchun qulayligi darajasi bilan aniqlanadi. Uni o’lchash uchun o’ttizga yaqin ko’rsatgichdan foydalaniladi (iqlim davrining davomiyligi, iqlim namligi, harorat, shamol, tabiiy zararlanish o’choqlarining mavjudligi va hokazo). Qulaylik darajasiga qarab quyidagilar ajratiladi:  o’ta noqulay hududlar (qutbiy hududlar, baland kengliklarning tog’li rayonlari va hokazo);  noqulay hududlar – qattiq tabiiy sharoitli, aholi hayoti uchun kam foydali hududlar (Arktika cho’llari, tundra, yarim cho’llar, baland tog’li hududlar);  sharoiti cheklangan hududlar – ko’chmanchi aholi uchun cheklangan tabiiy sharoitli hududar;  o’rtacha qulaylikka ega hududlar – doimiy aholi shakllanishi uchun arzimas to’siqlar bo’lgan hududlar;  qulay hududlar – aholi hayot faoliyati uchun ideal tashqi muhit sharoitiga ega bo’lgan hududlar. Tabiiy shart-sharoit tushunchasi o’z-o’zidan u yoki bu xo’jalik faoliyati ko’rinishini nazarda tutadi. Aynan tabiiy shart-sharoitlar insonlar xo’jalik faoliyatining xilma-xilligini, alohida hududlarning tarmoq jihatdan ixtisoslashuvini, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini oldindan belgilab beradi. Ayniqsa, mamlakatlar iqtisodiyotning qishloq xo’jaligi, o’rmon xo’jaligi va suv xo’jaligi kabi tarmoqlari uchun tabiiy sharoitlar birinchi darajali ahamiyatga egadir. Ularning rivojlanishi to’g’ridan-to’g’ri tuproqning unumdorligi, iqlim va

hududning suv bilan ta’minlanishi bilan bog’liq. Shuningdek, transport va xo’jalikning boshqa sohalari ham tabiiy shart-sharoit ta’siri ostida bo’ladi. Ma’lumki, foydali qazilmalarni qazib olishda ularning zaxiralari va sifat xususiyatlarigina emas, balki qazilmaning tannarxi, qazish usuli miqyosiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qiluvchi yer sathiga chuqur yoki yaqin joylashish sharoiti ham hisobga olinadi. Amaliyotda tog’ sanoatida ko’pincha shunday bo’ladiki, eng qimmat emas, arzonroq, ammo qulay tabiiy sharoitda joylashgan konlar ko’proq foyda keltiradi. Qurilishning barcha turlari tabiiy sharoitga bog’liq bo’ladi. Hududning tabiiy ko’rsatkichlari shahar kommunal xo’jaligini tashkil qilishga ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Issiqlik, suv ta’minoti, kanalizatsiya, uylarni isitish va yoritish tizimi va ularning qurilish harajatlari iqlim hamda muhandislik-geologik sharoitlarga bog’liq holda farqlanadi. Qishloq xo’jalikgi uchun tabiiy sharoit alohida ahamiyatga ega. Agar sohaning ixtisoslashuvi va samarasi jumladan, O’zbekistonuchun to’g’ridan-to’g’ri tuproqning tabiiy unumdorligi, iqlim, hududning suv tizimi bilan bog’liqdir. Turli ekinlarni yetishtirish va qishloq xo’jaligi hayvonlarini ko’paytirish agroiqlim sharoitlari muhim ahamiyatga ega. Iqlim sharoitlarini qishloq xo’jalikgi ishlab chiqarishiga ta’sirini agroiqlim ko’rsatgkichlari orqali miqdoriy ifodalash mumkin. Agroiqlim qonuniyatlarini o’rganish mamlakatlar milliy iqtisodiyotini agrar sohasini boshqarish uchungina emas, balki iqtisodiy-siyosiy tahlil uchun ham g’oyat zarurdir. Tabiiy sharoitning insonlar hayotiga salbiy ta’sirini ham kuzatish mumkin. Tabiiy ofatlar – tabiiy sharoitning maxsus shakli bo’lib u yoki bu joyning noxush va xavfli hodisasidir. Maxsus adabiyotlarda tabiiy ofatlar tushunchasi kutilmagan holatlarni keltirib chiqaruvchi xavfli tabiat hodisasi sifatida tavsiflanadi. Kutilmagan holatlar deganda muayyan hududda tabiiy ofat yoki texnik avariya tufayli me’yordagi insonlar hayot foaliyati sharoitlarining buzilishi,

sezilarli moddiy yo’qotishlar, insonlar salomatligi va atrof-muhitga yetgan zararlar, o’lim oqibatida yuzaga kelgan favqulodda vaziyatga aytiladi. Keng tarqalgan va inson hayoti uchun xavfli bo’lgan tabiiy ofatlarga yer qimirlashi, suv toshqini, bo’ron, dovul, qor ko’chkilari va tuproq (tog’) surilmalari, vulqonlar, torf va o’rmon yog’inlari, quyun, yer cho’kishi, tsunami hodisalari kiradi. Tabiatning noxush hodisalariga qurg’oqchilik, muzlash, qattiq sovuq, chaqmoq, kuchli va uzoq davom etuvchi sel-yomg’irlar, do’l kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Noxush va xavfli hodisalarning barcha ko’rinishlari gidrometereologik va geologik-geomorfologik turlarga ajratiladi. Kamroq tarqalganlari orasida quyoshli kosmik (magnit bo’ronlari, meteoritlarning qulashi), biogeoximik (tuproq sho’rlanishi, biologik yemirilish-eroziya) va biologik (qishloq xo’jaligi zararkunandalarining ko’payib ketishi) kabi xodisalar mavjud. Ularning ba’zilari to’satdan qisqa vaqt ichida yuz beradi (chigirtka bosishi, kolorado qo’ng’izi va boshqalar) va ko’plab moddiy yo’qotishlardan tashqari hatto insonlarning o’limiga ham olib keladi. Boshqalari, misol uchun suv toshqini, tuproq yemirilishi uzoq davom etadi va insonlar o’limi hamda katta moddiy zarar yetkazishi bilan ajralib turadi. Sel – tabiatda tez-tez sodir bo’lib turadi. Yer sharining 3/4 qismiga tahdid soladi. Odatda tog’larda qorlarning tez erishi bilan bog’liq mavsumiy suv toshqinlari kuzatiladi. Ma’lum sharoitlarda bunday toshqinlar 1998 yilda Yakutiyaning Lena daryosida sodir bo’lgani kabi tabiiy ofatga aylanib ketishi mumkin. Kuchli jala yomg’irlari ham katta-katta falokatlarga sabab bo’lib turadi. Misol uchun 1911-yilda Fillipinda sutkasiga 1168 mm, 4 kunda 2233 mm yog’in yoqqan. (Taqqoslash uchun uchun bu Moskvaning yillik o’rtacha yog’in miqdori darajasidan deyarli 4 barobar ko’pdir). Xitoyning yirik Xuanxe daryosi o’zining halokatli sellari bilan ayniqsa, mashhur. Daryo vodiysida 80 mlndan ortiq aholi yashaydi. Insoniyat tarixidagi eng

fojeali rekord ham shu daryoga tegishlidir. 1887-yilning kuzida Xuanxe suvi 20 metrdan ziyod ko’tariladi. 300 ta aholi punktlari suv ostida qoladi. 2 mln kishi halok bo’lgan. Ulardan yetgan moddiy zarar ham nihoyatda katta. Sellardan himoyalanishning eng muhim va samarali vositasi ularni oldindan bashorat qilishdir. Suv toshqinidan faol (to’g’onlar qurish, ko’llar, ariqlarni boshqarish) va passiv (evakuatsiya, ko’chib o’tish) himoyalanish mumkin. Yer qimirlashi – geologik tabiiy ofatlarlarning biri. Ularning oqibatida har yili 10 mlndan ortiq odam halok bo’ladi. Moddiy zarar esa yiliga o’rtacha 400 mln dollarni tashkil qiladi. Zilzila yer po’stlog’ining muttasil tebranishi va seysmik to’lqinlarning urilishi oqibatida yuzaga keladi. Tabiiy zilzilalardan tashqari inson faoliyati tufayli (neft va tabiiy gaz qazib olish, yirik suv omborlarini suvga to’ldirish, katta kar’erlar hosil qilish va boshq.) vayron qiluvchi zilzilalar ro’y berishi mumkin. O’zbekistonda zilzilaning kuchini ko’rsatuvchi 12 balli shkala qabul qilingan. 6 balli zilzilalar g’ishtli va toshdan qurilgan binolarga 1-darajali zarar yetkazadi. Yerda 1 sm gacha yoriqlar paydo bo’lishi, ba’zi hollarda tog’li hududlarda ko’chkilar sodir bo’lishi ham mumkin. 10 balli yer qimirlashida binolarning 75 foizi qulaydi, shuningdek ba’zi to’g’onlar va ko’priklar vayron bo’ladi, temir yo’llar chalkashib ketadi va boshqalar. Tabiiy resurslar – tabiat elementlari bo’lib, ijtimoiy ishlab chiqarishning hozirgi rivojlanish darajasida jamiyat ehtiyojlarini qondirishda foydalanilayotgan (yoki foydalanishi mumkin bo’lgan) tabiiy sharoitlar majmuasining bir qismi, tabiiy muhitning muhim komponentlari hisoblanadi. Ushbu resursalar tabiatdan foydalanishning bosh obyekti bo’lib, ular foydalanishga va qayta ishlash jarayonlariga jalb etiladi. Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bir qatorda ularni muhofaza qilish va saqlashga (tabiatni muhofaza qilish muammolarining hal etishga) yo’naltirilgan faoliyat yonma-yon ro’y beradi.

Tabiiy resurslarni paydo bo’lishining tabiiy jarayon ekanligini va uning ulkan iqtisodiy ahamiyatini hisobga olib, quyidagicha klassifikatsiya ishlab chiqilgan: 1. Tabiiy (genetik) klassifikatsiya – tabiiy resurslarning tabiiy guruhlarga ko’ra klassifikatsiyasi: mineral (foydali qazilmalar), suv, yer (shu jumladan tuproq), o’simlik (shu jumladan o’rmon), hayvonot dunyosi, iqlim resurslari, tabiiy jarayonlar energiyasi resurslari (quyoshning nur sochishi va issiqligi, yerning ichki energiyasi, shamol energiyasi va boshqalar). O’simlik va hayvonot dunyosi resurslarini biologik resurslar deb ham yuritiladi. 2. Tabiiy resurslarning ekologik klassifikatsiyasi – ularning tugashi va tugamasligiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi. Tugamaydigan tabiiy resurslar – hozir va yaqin kelajakda inson tomonidan o’zlashtirish natijasida tugamaydigan resurslar (quyosh energiyasi, yerning ichki energiyasi, suv va havo energiyasi). Tugaydigan tiklanmaydigan tabiiy resurslar mavjud zahiralari turli maqsadlarda uzluksiz ishlatilishi natijasida tugaydigan va keyin tiklanmay qoladigan resurslardir. Mineral resurslar ana shunday resurslar jumlasiga kiradi. Tugaydigan tiklanadigan tabiiy resurslar – ma’lum vaqt o’tgandan so’ng tiklanish xususiyatiga ega bo’lgan resurslardir. Masalan, suv, o’simlik va hayvonot resurslari va h.k. Bu guruhga o’ta sekinlik bilan tiklanadigan resurslar (yerning hosildorligi va unumdorligi, yuqori sifatli yog’och beruvchi o’rmon resurslari) ham kiradi. 3. Tabiiy resurslar xo’jalikda foydalanish imkoniyatlariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: Real – ishlab chiqarish kuchlarining hozirgi rivojlanish darajasida foydalanilayotgan tabiiy resurslar. Potentsial – ilmiy tadqiqot va kuzatish ishlari asosida aniqlangan, jamiyatning texnik rivojlanish darajasi hozirgi kunda ulardan foydalanish

imkoniyatini beradigan va shu bilan birga vaqtincha ulardan foydalanish imkonini bermaydigan resurslar ham kiradi. 4. Resurslarning almashtirilishi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligiga ko’ra muqobili mavjud va muqobili mavjud emas turlarga bo’linadi. Muqobili mavjud tabiiy resurslarga yoqilg’i-energetika resurslari kiradi. U yoqilg’i resurslarining boshqa turlari bilan almashtirilishi mumkin. Muqobili yo’q tabiiy resurslarga atmosfera havosi, chuchuk suvlar kiradi. Tabiiy resurslardan samarali foydalanishda ularning ana shu xususiyatlariga e’tibor berish kerak bo’ladi. 1. Tabiiy resurslarga iqtisodiy baho berishda va ularning iqtisodiy ahamiyatini baholashda ulardan xo’jalikda foydalanish turi va yo’nalishiga qarab ham klassifikatsiyalanadi. Bu klassifikatsiyalashning mezoni sifatida resurslarni moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy sohalarga, ya’ni tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga mansubligiga qarab ham bo’linadi. Tovar ishlab chiqarish xususiyatiga ko’ra tabiiy resurslar sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi resurslariga bo’linadi. Sanoat ishlab chiqarishi resurslariga sanoatda foydalaniladigan barcha tabiiy resurslar kiradi. Lekin shu yerda ta’kidlab o’tish kerakki, sanoat ishlab chiqarishining juda ko’p tarmoqli ekanligi sababli tabiiy resurslar ham ko’p turlarga bo’linadi: A) Energetik tabiiy resurslarga energiya ishlab chiqarishda ishlatiladigan tabiiy xomashyoning barcha turlarini kirtish mumkin. Bularga:  yonuvchi tabiiy qazilmalar (neft, gaz, ko’mir va boshq.);  gidroenergiya resurslari (daryo suvi energiyasi va x.k.);  bioenergiya manbalari (yog’och, qishloq xo’jaligida olinadigan biogaz va boshqalar);  yadro energiyasi manbalari (uran va boshqa radiaktiv elementlar).

B) Noenergetik resurslar sanoatning turli tarmoqlariga xom-ashyo beruvchi va ishlab chiqarishning texnik xususiyatlariga qarab unda ishtirok etuvchi resurslar:  rudali va ruda bo’lmagan tabiiy resurslar;  sanoat ishlab chiqarishida qo’llaniladigan suv resurslari;  sanoat obyektlari va infrastrukturalar tagidagi yerlar;  sanoat ahamiyatiga ega o’rmon resurslari;  sanoat ahamiyatiga ega biologik resurslar. Shuningdek, sanoatda foydalanish yo’nalishlarini o’zida aks ettiruvchi geologik-iqtisodiy klasssifikatsiya ham keng qo’llaniladi. Bular:  yoqilg’i-energetika xom-ashyosi (neft, gaz, ko’mir, uran va boshqalar);  qora, legirlovchi va qiyin eriydigan metallar (temir rudalari, marganets, xrom, kobalt, volfram va boshqalar.)  noyob metallar (oltin, kumush va platinoidlar);  kimyoviy va agronomik xom-ashyo (kaliy tuzlari, fosforitlar, appatitlar va boshqalar)  texnik xom-ashyo (olmos, asbest, grafit va boshqalar). Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi resurslariga qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishtirok etadigan tabiiy resurslar kiradi. Bular quyidagilar:  agroiqlimiy resurslar – madaniy o ’ simliklarning rivojlanishi va chorvani ozuqa bilan ta ’ minlashda zarur bo ’ ladigan issiqlik va namlik .  tuproq , ya ’ ni yer resurslari – biomassa ishlab chiqarish xususiyatiga ega yer va tuproqning usti qatlami .  o’simlik resurslari– biologik ozuqa resurslari;  suv resurslari – sug’orishda ishlatiladigan suv. Nomoddiy (xizmat ko’rsatish) sohasi resurslariga (bevosita va bilvosita noishlab chiqarish ehtiyojlari uchun zarur) tabiiy muhitdan olinadigan resurslar va

shu bilan birga rekreatsion (dam olish, istirohat) xo’jalik, qo’riqxona hududlari va boshq.) kiradi. Tabiiy resurslarni tabiiy va iqtisodiy jihatdan klassifkatsiyalash ulardan turli maqsadlarda foydalanish yoki ularning muqobillarini topish imkonini beradi. Tabiatdan oqilona foydalanish va ularning ayrim turlarini saqlash yo’llarini ko’rsatadi. 6. Tabiiy resurslardan foydalanish turlarining o’zaro aloqadorligiga qarab quyidagicha klassifikatsiyalanadi: - bir maqsad yo’lida ishlatiladigan tabiiy resurslar; - ko’p maqsadli tabiiy resurslar. Bularga: suv va yer resurslari kiradi. 7. Tabiiy resurslarning boshqa guruhlarini ham ajratib ko’rsatish mumkin. Bunga xo’jalikdagi ahamiyati va zahiralarining katta kichikligiga qarab tabiiy resurslarning quyidagi shartli guruhlari kiradi:  o’ta yirik (davlat ahamiyatiga ega);  yirik (tumanlararo va mintaqaviy ahamiyatga ega);  uncha katta bo’lmagan (mahalliy ahamiyatga ega). Yuqoridagilar bilan birgalikda tabiiy resurslarning tabiiy xususiyatlarini va xo’jalikdagi ahamiyatini hisobga olgan xususiy klassifikatsiyalari ham ishlab chiqilgan. Ularga misol sifatida meliorativ klassifikatsiyani, daryolarning oqimini tartiblash darajasiga ko’ra guruhlari va boshqa klassifikatsiyalarni keltirish mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida tabiiy xom-ashyolar bilan savdo qilish harakterini tavsiflovchi klassifikatsiyalardan ham foydalaniladi. Bular orasida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:  strategik ahamiyatga ega bo’lgan resurslar. Bular bilan savdo aloqalarining yo’lga qo’yilishi mamlakatning mudofaa qudratini susayishiga olib keladi (uran rudalari va boshqa radiaktiv rudalar);  eksport ahamiyatiga ega va valyuta tushumlarini ta’minlaydigan resurslar (neft, olmos, oltin va boshq.).

 ichki bozor resurslari. Ular keng tarqalganligi bilan tavsiflanadi (masalan, mineral qurilish xomashyolari). Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, tabiiy resurslarni klassifikatsiyalashdan foydalanish ularning turli guruhlari, genetik tavsifi, xo’jalikda foydalanish imkoniyatlari, o’rganilganlik darajasi va ulardan oqilona foydalanish hamda saqlash yo’llarini topish imkonini beradi. Masalan, ishlab chiqarish jarayoniga tiklanmaydigan resurslarni jalb etishda ulardan oqilona foydalanish, to’liq va majmuali qayta ishlashga e’tiborni qaratish kerak bo’ladi. Tiklanadigan resurslardan foydalanishda esa ifloslanishning turli yo’llarini oldini olishga va har tomonlama qayta tiklashga e’tiborni kuchaytirish zarur. Iqtisodiyotda baholash termini falsafiy kategoriya bo’lgan ―qiymat‖ tushunchasi bilan bir qatorga qo’yiladi. Qiymat obyekt ahamiyatining qay darajada ekanligini aks ettiradi va bu inson ehtiyojlarini qondirishi hamda obyektning shaxsiy xususiyatlari bilan belgilanadi. Tabiiy resurslarni baholash umumfalsafiy yondashuvlardan kelib chiqib, resurslarga xos xususiyatlarni insonlar ilgari surgan qiymat mezonlari bilan taqqoslashni nazarda tutadi. Inson ehtiyojlarining turlariga qarab qiymat moddiy, ijtimoiy-siyosiy, estetik va boshqa turda bo’lishi mumkin. Iqtisodiy baholash – iqtisodiy ko’rsatkichlarda ifodalangan ishlab chiqarish va iste’mol orqali ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan tabiiy resurslarning foydaliligini aniqlash; Noiqtisodiy baholash – tabiiy resurslarning iqtisodiy ko’rsatkichlarda ifodalanmagan ekologik, estetik, madaniy va boshqa qiymatini aniqlash hisoblanadi. Noiqtisodiy baholash orasida texnologik (ishlab chiqarish) baholashni ham alohida ko’rsatish mumkin. Chunki, u bir turdagi iqtisodiy resurslar ichidagi tabiiy farqlarni ajratishni aniqlashga mo’ljallanadi (masalan, neft va ko’mir turlari). Baholash variantlari uning turli ko’rsatkichlaridan foydalanishni talab etadi, bular quyidagilarda ko’rinadi: • natural (tonna, kub metr, gektar va x.k.);

• ballarda (bu ko’rsatkich orqali resurs manbalarini nisbiy hajmini va ularning xo’jalikdagi ahamiyatini baholash mumkin bo’ladi); • baholi (pul ko’rinishidagi baholash resurslarning bozor narxini aniqlashda, tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to’lovlarni to’lashda va iqtisodiy zararni aniqlashda foydalanish mumkin).

Nazot savollari: 1. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabat deganda nimani tushunasiz? 2. Tabiiy resurs nima? 3. Tabiat resurslaridan foydalanish me’yori deganda nimani tushunasiz? 4. Qanday tabiiy resurslarni bilasiz? 5. Energetik tabiiy resurslarga nimalar kiradi? 6. Tabiiy resurslar nima uchun iqtisodiy jihatdan baholanadi? 7. Madaniy yoki antropogen landshaftlar deganda nimani tushunasiz?

Похожие

Jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining tadqiqot obyekti va predmeti

Agrogeografik tadqiqotlar

Muzlik davri va inson