Agrogeografik tadqiqotlar - География - Рефераты

Agrogeografik tadqiqotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113 KB

Agrogeografik tadqiqotlar Qishloq xo`jaligi jamiyat rivojlanishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining dastlabki shakllaridandir, shuning uchun bo`lsa kerak, Yer yuzidagi eng qadimiy madaniyat o`choqlari (Nil daryosining quyi qismi, Mesopotamiya, Hind – Gang pasttekisligi, Xuanxe vodiysi, Movaraunnahr va boshqalar) sug`orma dehqonchiligi bilan bog`liq bo`lgan. Xo`jalikning bu turi esa o`z navbatida jamiyat taraqqiyoti, aniq fanlar rivojiga katta ta`sir ko`rsatgan. Avvallari dehqonchilik mashg`uloti bevosita quruq iqlimli mintaqalardagi daryolar va ularning faoliyati asosida olib borilgan. Bunga Nil daryosi yaqqol misol bo`la oladi.Gerodot «Misr – Nil daryosining tuhfasi, sovg`asi» deb aytgan. Chindan ham yer sharidagi eng uzun bo`lgan bu daryo o`zining bor kuchini, tabiiy qudratini o`zining serhosil allyuvial yotqiziqlari bilan vujudga keltirgan deltasida namoyon qilgan. Bu esa dehqonchilikni rivojlantirishga qulay imkoniyatlar yaratgan. Xuddi shunga muvofiq biz «Xorazm Amu yoki Oks daryosining sovg`asi, natijasidir», deb ta`riflashimiz mumkin. Bu qadimiy o`lkada dastlabki sug`orish inshootlarining joriy etilishi, aniq fanlarning rivojlanish boisi ham shunda bo`lsa ajab emas. Qishloq xo`jaligini o`rganish iqtisodiy geografiyaning to`ng`ich yo`nalishidir. Shu bois ko`pgina mamlakatlarda, jumladan, O`zbekistonda ham iqtisodiy geografiyaga oid tadqiqotlar tarixi qishloq xo`jaligini o`rganishdan boshlanadi. Iqtisodiyotning sohasi – qishloq xo`jaligi xos rivojlanish va hududiy tashkil etish xususiyatlariga ega. Ular quyidagilar: 1. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish jarayonining mavsumiyligi, uning rivojlanish va joylanishiga, eng avvalo, tabiiy (agroiqlimiy,tuproq va h.k.) sharoitlarning kuchli ta`sir etishi: 2. Qishloq xo`jaligi iqtisodiy samaradorligining sanoatga nisbatan ancha pastligi, mehnat va ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishning uncha unumli emasligi:

3. Mazkur tarmoqning hududiy tashkil etish shakli xaritada areal ko`rinishda bo`lib, unda yer asosiy ishlab chiqarish vositasi bo`lib xizmat qilishi (sanoatda esa bu omil – hudud, korxonalarni joylashtirishdagi asosdir, xolos): 4. Sanoat ishlab chiqarishida uning tarmoqlari hududiy jihatdan tashkil qilinsa, qishloq yerning o`zi turli tarmoqlar uchun tashkil etiladi: 5. Geografiyaning tadqiqot ob`ektlari orasida qishloq xo`jaligini kartaga tushirish, kartalashtirish imkoniyatlari juda keng. Binobarin, ushbu soha kartada sanoat yoki shaharlar singari yaqqol ko`zga tashlanmasada, u ularga ko`ra geografiyroq va hududiyroqdir: 6. Qishloq xo`jaligida rayonlashtirish ko`proq hududni rayonlashtirish bilan bog`liq bo`lib, u mamlakat maydonining deyarli barcha qismlarini qamrab oladi. Shu bilan birga rayonlashtirish faqat hudud va qishloq xo`jaligining u yoki bu sohasiga ixtisoslashuvigagina emas, balki urug`chilik va meva navlarini o`rinlashtirishga nisbatan ham amalga oshiriladi (ya`ni ular joyning tuproq – iqlim, yer – suv va boshqa sharoitlarini hisobga olib ekiladi, o`stiriladi): 7. Agrar sohada ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etilishdagi shakllar, ayniqsa, hududiy mujassamlashuv va kombinatlash nisbatan kam rivojlangan: 8. Mulkchilikning turli shakllari ko`p ukladli iqtisodiyot qishloq xo`jaligida kengroq tarqalgan, bu sohani xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish imkoniyatlari ham o`ziga xos. Yuqorida keltirilgan qishloq xo`jaligining rivojlanishi va joylashtirishdagi xususiyatlar uni iqtisodiy geografik jihatdan o`rganishning asosiy tomonlarini belgilab beradi. Agrogeografik tadqiqotlar mavzui ham sanoat geografiyasidagi kabi juda keng va turli – tuman. Masalan, alohida qishloq xo`jaligi tarmoqlaridan tashqari, yer fondi, undan foydalanish, sug`orish geografiyasi, tabiiy sharoitlarga, jumladan, agroiqlimiy va tuproq omillariga iqtisodiy baho berish, qishloq qishloq xo`jaligini rayonlashtirish va uning hududiy tizimlari, agrosanoat majmualarining shakllanishi va rivojlanishi, qishloq xo`jaligi ekinlarini joylashtirish va ekologik muammolar, nihoyat, yuqoridagi byo`nalishlarni o`z qamrovida mujassamlashtiruvchi rayonlar

(viloyat va mamlakat) qishloq xo`jaligining iqtisodiy geografik tavsifi kabi mavzular Ushbu yo`nalishdagi tadqiqotlar toifasiga kiradi. Shuningdek, mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun nihoyatda muhim bo`lgan don (g`alla) mustaqilligining geografik jihatlarini o`rganish, paxtachilik, qorako`lchilikka o`xshash yetakchi tarmoqlarni tadqiq qilish ham dolzarb muammolardandir. Rayonlar yo`nalishidagi tadqiqotlar esa asosiy e`tiborni aynan shu hudud uchun an`anaviy va unga xos bo`lgan sohalarni tahlil etish qiziqarli natijalar beradi. Mavzuni tanlab olishga atroflicha yondashish kerak. U, eng avvalo, kam o`rganilgan va hudud iqtisodiyoti uchun ustuvor ahamiyatiga ega muammo bo`lmog`i lozim. Shu nuqtai nazardan Andijon viloyatining chorvachiligi (qo`ychiligi)ni, Ustyurt yoki Qizilqumda sabzavotchilikni o`rganish antiqa bir holdir. Chunki, aholisi o`ta tig`iz joylashgan (har bir kv. km. ga yaqin 500 kishi to`g`ri keladigan), yer maydoni sug`orish dehqonchiligida intensiv foydalanadigan Andijon viloyatida qo`ychilik haqida so`z yuritish mumkinmi o`zi? Rayon (mamlakat) qishloq xo`jaligining iqtisodiy geografik ta`rifi, avvalo, bu sohaning milliy iqtisodiyotda tutgan o`rni va uning shakllanish jarayonini qisqacha bayoni bilan boshlanadi. So`ngra, tadqiqot ob`ektining tabiiy va sotsial – iqtisodiy sharoitlari batafsil tahlil etiladi va qishloq xo`jalik tarmoqlari nuqtai nazaridan baholanadi. Tabiiy sharoitlar ichida asosiy e`tibor agroiqlimiy, tuproq, rel`ef, suv va o`simlik dunyosiga qaratiladi. O`z navbatida agroiqlimiy omillar doirasida harorat rejim iva vagetatsiya davri, yog`in – sochin miqdori va uning yil fasllari bo`yicha taqsimlanishi, shamol va qor qatlami, shuningdek, dehqonchilik uchun noqulay bo`lgan qurg`oqchilik, do`l singari ob – havo sharoitlari ko`rib chiqiladi. Shu maqsadda rayon meteostantsiyasi ma`lumotlari va maxsus manbalar o`rganiladi. Bularning natijasida rayonning turli qismlarini qishloq xo`jaligining aynan qaysi yo`nalishlari uchun qulay yoki noqulayligi aniqlanadi, rayonlashtiriladi va xaritaga tushiriladi. Tuproq sharoitining tahlilida uning tipii va turlari, fizik va kimyoviy xususiyatlari ko`rib chiqiladi, tuproqning sho`rlanishi va eroziya holatlari e`tiborga

olinadi. Bu borada tuproq bonitirovkasi va yer kadastri ma`lumotlari bilan tanishish katta natijalar beradi. Qishloq xo`jalik ekinlarini joylashtirishda rel`ef sharoitlarining ta`siri sezilarlidir. Yer usti tuzilishi bilan ekin maydonlarining katta – kichikligi, ish jarayonida texnika vositalarini qo`llash imkoniyatlari, aholi va transport tizimini joylashtirish va rivojlantirish masalalari bir – biri bilan bog`liq. O`rta Osiyo, jumladan, quruq iqlimli O`zbekiston uchun suv resurslarining ahamiyati beqiyosdir. Qolaversa, o`lkaning boy madaniy tarixi, eng avvalo, suv manbalari va sug`orish dehqonchiligining qadimdan targ`ib etilganligi bilan bevosita aloqadordir. Shu sababdan mintaqa aholisining joylanishi asosan suv resurslari va ularning hududiy tarkibi bilan belgilanadi. Rayon geografiyasining tahlilida yer ust iva yer osti suvlarining holati, ularning nishabligi va joylanishi ham o`rganilmog`i kerak. Shu bilan birga suv resurslarining qishloq xo`jaligi (dehqonchilik) uchun qulay bo`lgan yerlarda mavjudligiga alohida e`tibor beriladi. Chunki, tabiatda aksariyat hollarda suv bor joyda haydash uchun yerlar kam yoki yo`q va aksincha bepoyon cho`l mintaqalarida suv zahiralari yetishmaydi. Bunday hududiy nomuvofiqlar odatda sun`iy suv inshootlar – sug`orish kanallari va suv omborlarini qurish yordamida hal etiladi. Ular esa dehqonchilik va qishloq aholi geografiyasidagi o`zgarishlarga olib keladi. Masalan, Mirzacho`l, Markaziy Farg`ona, Jizzax, Qarshi, Surxon – Sherobod, Ellikqal`a massivlarini o`zlashtirish bu joylarda yangicha iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani vujudga keltirishga sabab bo`ladi. Ma`lumki, iqtisodiy geografiyada tabiiy sharoit elementlariga alohida – alohida baho berish bilan birga ularni o`zaro aloqadorlikda tahlil qilish samarali natija beradi. Bu borada iqlim, rel`ef, suv, tuproq sharoitlarini birgalikda o`rganish qishloq xo`jaligi geografiyasidagi muhim qonuniyatlarni bilib olishga ilmiy asos bo`lib xizmat qiladi. Jumladan, Belorussiya, Rossiyaning Vologda viloyati yoki Boltiqbo`yi respublikalarini olaylik: bu joylarning rel`efi asosan tekislik, yog`in – sochin miqdori esa ko`p, namgarchilik yuqori. Bunday landshaftlarda daryolar tizimi rivojlangan bo`ladi. Biroq tekislik sharoitida daryo va daryochalar ko`p,

ularning qayiri ham keng. Ana shu daryo sohillari va ularning qayirlari bahor va yoz oylari yam – yashil o`tlar bilan qoplanadi. Bu esa sut – go`sht chorvachiligini rivojlantirishga juda qulay sharoit tug`diradi. O`zimizning Samarqand, Jizzax, Surxondaryo viloyatlarining tog` oldi qismlarida rel`ef, namgarchilik va tuproq sharoitlari bahorikor (lalmikor) dehqonchilikni rivojlantirishga imkon beradi. Farg`ona vodiysining adirlarida, Toshkentviloyatining tog` oldi qismlarida esa tabiiy sharoitlar bog`dorchilik va uzumchilikni rivojlantirishga nihoyatda qulaydir. Yuqoridagi misollardan ko`rinib turibdiki, tabiiy sharoit komponentlarini alohida «donalab» o`rgangandan ko`ra ularni o`zaro aloqadorlikda baholash yaxshiroq. Aynan ana shunday tahlil xoli qiladi va buning evaziga ilmiy qonuniyatlarni aniqlashga ko`mak beradi. Sotsial – iqtisodiy sharoitlar tarkibida aholi va mehnat resurslari yetakchi o`ringa ega. Binobarin, rayon aholisining soni, uning o`sishi va joylanishi (zichligi) qisqacha ko`rib chiqiladi. Qishloqlarning katta – kichikligi, ularning ekin maydonlariga uzoq – yaqinligi ham o`rganiladi va qishloq aholisining geografiyasidagi asosiy xususiyatlar qishloq xo`jaligining tarmoqlar tarkibi va ularning hududiy tashkil etilishi, ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyoji bilan izohlanadi. Chunonchi, ko`p mehnatni talab qiluvchi sug`orma dehqonchilik rayonlarda (vohalarda), bog`dorchilik va uzumchilik rivojlangan hududlarda, odatda, qishloqlar yirik va ular zich joylashgan bo`ladi. Aholini qishloq xo`jaligi geografiyasi nuqtai nazaridan uning yuqoridagi jihatlarini o`rganish bilan qanoatlangan ma`qul. Shu bois bu yerda aholining tug`ilishi, o`lishi, uning tabiiy va mexanik ko`payishi, jinsiy va milliy tarkiblari kabi o`zgacha ahamiyat (mavzu)ga mansub demografik masalalarni tahlil etish zarur emas. Ammo aholi joylashuv tizimi, yirik shaharlar va ularning agromeratsiyalarini inobatga olmoq ma`lum ma`noga ega bo`lib, ular shahar atrofii qishloq xo`jaligining ixtisoslashuviga ta`sir ko`rsatadi. Aholi manzilgohlaridan tashqari mahalliy transport tizimini, rayonning transport geografik o`rnini tahlil etish lozim. Shu maqsadda aholi va transport

yo`llarining joylashuv xaritasi tuzilsa, tadqiqot mazmuni yanada boy va dalilli bo`ladi. Qishloq joylaridagi mavjud infrastruktura tizimi, mashina va traktorlar bilan ta`minlanganligi, elektr energiyasi, ishlab chiqarish fondlari ham sotsial – iqtisodiy omillar sirasiga kiradi. Shu bois ularni hisobga olish ahamiyatdan xoli emas. Rayon tabiiy va sotsial – iqtisodiy sharoitlari qishloq xo`jaligining tarmoqlari va hududiy tarkibini o`rganishga zamin yasaydi. Tarmoqlar tahlilini esa tadqiqot ob`ekti uchun ustuvor ahamiyatga ega bo`lganidan boshlamoq maqsadga muvofiqdir. Masalan, voha va vodiylarda dehqonchilik, cho`l mintaqalarida – chorvachilik birinchi navbatda ko`rib chiqilishi kerak. Buning natijasida qishloq xo`jaligining ikki bosh tarmog`i – dehqonchilik va chorvachilikning yalpi mahsulot yaratishdagi mavqei tahlil qilinadi. SHu bilan birga dehqonchilikning tarkibiy qismlari ham tavsiflanadi, dehqonchilikda har xil ekinlarini yetishtirish dinamikasi, tanarxi, hosildorligi va boshqa iqtisodiy ko`rsatkichlar mulkchilikning turli shakllari bo`yicha o`rganib chiqiladi va ularning natijasi maxsus jadval hamda kartogrammalarda aks ettiriladi. O`zbekiston sharoitida paxtachilik, donchilik, sabzavotchilik, bog`dorchilik va uzumchilikka alohida e`tibor qaratiladi. Respublika vohalardagi xo`jalik tarmoqlari bilan birgalikda pillachilik ham o`rganiladi. Cho`l mintaqasida esa bu yerning yetakchi yo`nalishi bo`lmish chorvachilik, uning ixtisoslashuvi, yaylovi va yemxashak imkoniyatlari tahlil qilinadi. Asosiy tarmoqlarni iqtisodiy o`rganish ularning hududiy tarqalishi bilan birga ko`rib chiqiladi. Viloyat, iqtisodiy rayon yoki mamlakat qishloq xo`jaligini geografik o`rganishning keyingi qismiuning hududiy tarkibini tadqiq etishdan iboratdir. Bunday hududiy tahlil turli shaklda olib boriladi. Masalan, Toshkent viloyati qishloq xo`jaligini uning 15 ta ma`muriy tumanlari, tog` oldi va tekislik rayonlari, Chirchiq va Ohangaron vodiylari (havzalari), Toshkent shahar atrofii va boshqa hududiy birliklar kesimida o`rganib borilishi mumkin. Ajratilgan qismlar o`z navbatida qishloq xo`jaligini rayonlashtirishning ba`zi bir shakllariga mos keladi. Ammo haqiqiy qishloq xo`jalik rayonlari hududga

qarab emas, balki muayyan qishloq xo`jaligining ixtisoslashuvidagi hududiy tafovutlar asosida amalga oshiriladi. Bu o`rinda qishloq xo`jalik rayonlariga bag`ishlangan maxsus xarita tuzish, iqtisodiy ko`rsatkichlarni rayonlar bo`yicha statistik jadval, diagramma va grafiklarda aks ettirish katta ahamiyatga ega. Ayni paytda qishloq xo`jaligining rayonlashtirilishi tabiiy sharoit va uning hududiy farqlanishi bilan belgilanadi. Binobarin, bunday rayonlar tabiiy – xo`jalik rayonlari deb ataladi. Demak, bu yerda ham tabiiy omilning ta`siri katta. Faqat yirik sanoat markazlari atrofida shakllangan, ixtisoslashgan qishloq xo`jalik rayonlari shaharlar rivojlanish va urbanizatsiya omiliga bog`liq. SHu bilan birga tadqiqotchi qishloq rayonlari tarkibining istiqboldagi o`zgarishini ham oldindan aniqlay olishi kerak. Chunonchi, Toshkent shahri atrofidagi paxtachilikning chekinib bori shva uning o`rniga sabzavotchilikning rivojlanishi nazarda tutish mumkin. Shuningdek, Farg`ona vodiysida ham patachilik geografiyasida jiddiy o`zgarishlar ko`zda tutiladi. Vodiyda bu texnik eki nasta – sekin tog`oldi (adir) mintaqasidan hamda yirik shaharlar atrofidan uzoqlashib boradi. Buning evaziga mintaqada mevachilik va uzumchilik, pillachilik va sabzavotchilikning keng rivojlanish ehtimoli bor. Mazkur sohani rayonlashtirish tarmoqlarora majmualar shakllanishining ta`rifi bilan to`ldirilsa, ish mazmuni yanada boyiydi. Bundan tashqari agrosanoat majmua va uyushmalari, ularning tarmoqlari va hududiy tizimlarini o`rganish ham talab etiladi. Qishloq xo`jaligi tarmoqlarini joylashtirish qonuniyatlarini bozor iqtisodiyotiga o`tish davridagi xususiyatlarini anglab olish ham zarurdir. Chunonchi, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining hududiy tizimlari, o`tgan asrning birinchi yarmida Germaniyada I.Tyunen tomonidan yaratilgan va amaliyotda qo`llanilgan shahar atrofida qishloq xo`jaligini joylashtirish, «geografik yoki yashil konveyer» kabi ilmiy g`oyalarini bilish bu masalalarni aniqlashga yordam beradi. I.Tyunen ishlab chiqarishni joylashtirish masalalari bilan shug`ullangan birinchi mutaxassisdir. U iste`molchilarga (shaharga) nischbatan qishloq xo`jalik

tarmoqlarini, ularning mahsulotini iste`mol qilinishi hamda transportda tashib keltirish imkoniyatlariga qarab hududiy tashkil etish tartibini yaratgan. Jumladan, u har doim va hamma uchun kerak bo`lgan qishloq xo`jalik mahsulotlari bevosita shahar atrofida yetishtirilishi lozimligini asoslab bergan. Shu bilan birga uzoq masofadan tashilishi noqulay yoki keltirish jarayonida sifati buzilib (aynib) qoladigan mahsulotlar ham iste`molchilarga nisbatan yaqin joylashtirilishi kerak, shu tartibda shahar atrofida sabzavotchilik, sut chorvachiligi, donchilik, yaylovlar, go`sht chorvachiligi va boshqalar tashkil etiladi. Bunday joylashtirish halqasimon bo`lganligi sababli, bu g`oya ilmiy adabiyotlarda «Tyunen halqalari» deb yuritiladi. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida taklif, ishlab chiqarishga ko`ra talab – ehtiyojning ahamiyati oshadi. Shu bois qaerda qanday qishloq xo`jalik mahsulotini yetishtirishni bozor belgilaydi. Demak, hozirgi sharoitda qishloq xo`jaligining ixtisoslashuvi mahalliy va jahon bozori hamda narx – navo siyosati bilan aniqlanadi. Tadqiqot ishini bajarishda qishloq xo`jaligini rivojlantirish va joylashtirishning turli muammolarini ham o`rganish kerak. Masalan, yer – suv va boshqa imkoniyatlardan to`g`ri hamda samarali foydalanish, qishloq xo`jaligi ixtisoslashuvi va uning hududiy tarkibini takomillashtirish, paxta yakka xokimligiga barham berish evaziga don mustaqilligiga erishish, chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, dehqon – fermer xo`jaligi va tadbirkorlikni («agrobiznes»ni) rivojlantirish shular jumlasidandir. Qishloq xo`jaligida ko`p ukladli (qatlamli) iqtisodiyotni, mulkchilikning turli shakllarini keng joriy qilish, bu sohada zarur islohotlarni chuqurlashtirish va ularni davlat tomonidan qo`llab – quvvatlash, erkin raqobat muhitini yaratish ham dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Ta`kidlash lozimki, sanoatga nisbatan qishloq xo`jaligida xorijiy sarmoyadorlarni jalb etish imkoniyatlari biroz cheklangan. Qolaversa, hlqimizning o`zi ham bu sohada boy tajribaga ega, binobarin, asosiy vazifa mulkchilik shakllarini avj oldirish, qadimiy an`analarni tiklash va ularni keng targ`ib qilishdan iborat bo`lmog`i kerak.

Yana bir muhim muammo – qishloq joylar ekologiyasini yaxshilashdir. Buning uchun turli xil mineral o`g`it va boshqa kimyoviy mahsulotlardan to`g`ri va me`yoriy foydalanish, agroximiya hamda milnoratsiya ishlarini yaxshilash zarur. Ayriqsa, suv omborlarining qurilishini atroflicha ilmiy asoslash, tuproq sho`rlanishining oldini olish, grunt suvlari sathini pasaytirish va boshqalar dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Ko`pchilikka ma`lumki, tog` etaklarida barpo etilgan katta – kichik suv omborlarining quyi qismida noxush ekologik vaziyat vujudga kelmoqda – yer osti suvining ko`tarilishi qishloq xo`jalik ekinlari, mevachilik, uy – joy qurilishi va inson salomatligiga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shuning uchun gidrotexnik inshootlarning ekologik oqibatlarini ham oldindan bili shva baholash zarurdir. Qishloq xo`jaligining tabiiyligi, ishlab chiqarish jarayonining oddiyligi va uning tabiiy sharoitga vobastaligi tufayli bu sohada sanoatdagidek ilmiy g`oya yoki qonuniyatlar, texnologiya yangiliklar yaratish qiyinroq. Biroq, shunga qaramasdan, agroiqlimiy sharoitlarni, qishloq xo`jalik ekinlarining biologik xususiyatlarini, tuproqning fizik va kimyoviy tarkibini o`rganish talab etiladi. Shu bilan birga dalachilikda almashlab ekish, paxtachilik va pillachilikni davriy – hududiy jihatdan o`zaro muvofiqlashgan holda tashkil qilish, donchilik bilan parrandachilik, sabzavotchilik va kartoshka yetishtirish bilan sut – go`sht chorvachiligini yagona hududiy ishlab chiqarish majmuasi sifatida shakllantirish, shaharlar atrofii qishloq xo`jaligining o`ziga xos tarmoqlarini intensiv rivojlantirish kabi qonuniyatlarni tadqiqotchi bilmog`i kerak. SHunday qilib, qishloq xo`jaligi iqtisodiy geografiyaning haqiqiy va haqqoniy ob`ekti hisoblanadi. Buning boisi yerning (hudud yoki maydonning) ishlab chiqarish vositasi sifatida xizmat qilishdir. Xuddi shu ma`noda tog` – kon (qazib oluvchi) va baliq sanoati ham bevosita an`anaviy iqtisodiy geografiyaga taaluqlidir. Chunki, ularning ham mahsuloti yer qobig`i yoki suvdan, tabiatdan olinadi. Qayta ishlovchi sanoatda vaziyat o`zgacharoq. Bu yerda sanoat korxonasining faoliyati texnologik jarayonni takomillashtirish asosida xomashyoni

to`la qayta ishlash va ishlab chiqarish chiqindilaridan unumli foydalanish bilan mahsulot yaratish tom ma`noda ushbu korxonaning iqtisodiyotidir. Yuqoridagi fikr va mulohazalarga muvofiq hududiy ishlab chiqarish majmualari yoki sanoat tugunlari sof ko`rinishdagi iqtisodiy geografiyadir. Sababi – bularning zaminida hududning umumiyligi, yagona infrastruktura tizimi tufayli erishiladigan qo`shimcha (aglomeratsion) samaradorlik, korxonaning o`zaro hududiy – iqtisodiy munosabatlari yotadi. Shu o`rinda iqtisodiy geografiya oddiy mintaqaviy (regional) iqtisoddan biroz farq qiladi. Chunki, bu ma`noda hududiy iqtisodiyot ana shu makonda joylashgan korxonalar iqtisodiyotining oddiy (additiv, summativ) yig`indisi tizimidir xolos. Iqtisodiy geografiya esa bunga ko`ra murakkabroq va takomillashgan hududiy aloqalaridan ham yuzaga keladi. Turli xildagi mineral xomashyo, tabiiy sharoit va resurslarning, transport va boshqa infrastruktura shaxobchalarining alohida – alohida qismlari emas, balki ularning hududiy uyushmalari, birikmalari asosida ishlab chiqarish tarmoqlarining bir – birlari bilan aloqada bo`lishi va aynan shu tufayli erishiladigan hududiy iqtisodiy manfaatlar (natijalar) iqtisodiy geografiyaning asl mohiyatini ifodalab beradi. Hududiy – iqtisodiy munosabatlar, albatta, transport orqali amalga oshiriladi. Binobarin, iqtisodiy geografiyani transportsiz tasavvur qilib bo`lmaydi, shuning uchun transport tarmog`i ham alohida iqtisodiy geografik jihatdan o`rganilishiga haqlidir. Bunda turli mamlakat va rayonlarda ularning geografik o`rni, tabiiy sharoiti (rel`ef va iqlimi), xo`jalik ixtisoslashuvi va aholi manzilgohlarining joylanishiga qarab transport tarmoqlarining xususiyatlari tadqiq qilinadi. Avtomobil, temir yo`l, quvur, elektron va havo naqliyotlari, ularning yo`lovchi va yuk tashishdagi mavqelari o`rganiladi, olingan natijalar maxsus statistik jadval va xaritalarda aks ettiriladi. SHuningdek, ishlab chiqarish infrastrukturasining boshqa elementlari ham tadqiq va tahlil qilinishi kerak. Ammo, bu yerda infrastrukturaning muhim bir xususiyatini unutmaslik lozim. Bu ham bo`lsa, uning bevosita moddiy va ma`naviy boylik yaratmasligi vash u bois alohida halq xo`jaligi tarmog`i emasligidir. Infrastruktura ishlab chiqarish jarayoniga bilvosita ta`sir ko`rsatadi va u buning

uchun eng avvalo sharoit yaratadi. Masalan, transportni olaylik: agar uning yuk yoki yo`lovchini tashish vazifasini nazarda tutsak, u shubhasiz xo`jalik tarmog`idir. Agar transport vosita va yo`llari, ularning ushbu vazifani amalga oshirishdagi sharoitlari (elektrlashtirilganligi, kengligi, asfalt bilan qoplanganligi va h.k.) inobatga olinsa, u infrastruktura bo`ladi. Xuddi shunday lektroenergetika, irrigatsiya va boshqalarni ko`rish mumkin. Elektr energetikasining uzatuvchi tarmoqlar, kanal yoki suv omborlarining shart – sharoitlari, sig`imi, jihozlanganligi, zamonaviy texnika vositasi bilan ta`minlanganligi kabilar infrastrukturaga xos belgilardir. Infrastruktura geografiyasi – hali o`rganilmagan «qo`riq» soha hisoblanadi. Shuning uchun bu yo`nalishda ham tadqiqotlar o`tkazish qiziqarli va ayni paytda katta amaliy ahamiyatga ega. Jumladan, hozirgi kunda ilmu – fan, bozor iqtisodiyoti infrastrukturasini o`rganish, marketing geografiyasi, moliya – bank, kredit tuzilmasini tahlil etish va ularni ham maxsus xaritaga tushirish muhim masalalardandir.

Agrogeografik tadqiqotlar . Qishloq xo`jaligi jamiyat rivojlanishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining dastlabki shakllaridandir, shuning uchun bo`lsa kerak, Yer yuzidagi eng qadimiy madaniyat o`choqlari (Nil daryosining quyi qismi, Mesopotamiya, Hind – Gang pasttekisligi, Xuanxe vodiysi, Movaraunnahr va boshqalar) sug`orma dehqonchiligi bilan bog`liq bo`lgan. Xo`jalikning bu turi esa o`z navbatida jamiyat taraqqiyoti, aniq fanlar rivojiga katta ta`sir ko`rsatgan. Avvallari dehqonchilik mashg`uloti bevosita quruq iqlimli mintaqalardagi daryolar va ularning faoliyati asosida olib borilgan. Bunga Nil daryosi yaqqol misol bo`la oladi.Gerodot «Misr – Nil daryosining tuhfasi, sovg`asi» deb aytgan. Chindan ham yer sharidagi eng uzun bo`lgan bu daryo o`zining bor kuchini, tabiiy qudratini o`zining serhosil allyuvial yotqiziqlari bilan vujudga keltirgan deltasida namoyon qilgan. Bu esa dehqonchilikni rivojlantirishga qulay imkoniyatlar yaratgan. Xuddi shunga muvofiq biz «Xorazm Amu yoki Oks daryosining sovg`asi, natijasidir», deb ta`riflashimiz mumkin. Bu qadimiy o`lkada dastlabki sug`orish inshootlarining joriy etilishi, aniq fanlarning rivojlanish boisi ham shunda bo`lsa ajab emas. Qishloq xo`jaligini o`rganish iqtisodiy geografiyaning to`ng`ich yo`nalishidir. Shu bois ko`pgina mamlakatlarda, jumladan, O`zbekistonda ham iqtisodiy geografiyaga oid tadqiqotlar tarixi qishloq xo`jaligini o`rganishdan boshlanadi. Iqtisodiyotning sohasi – qishloq xo`jaligi xos rivojlanish va hududiy tashkil etish xususiyatlariga ega. Ular quyidagilar: 1. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish jarayonining mavsumiyligi, uning rivojlanish va joylanishiga, eng avvalo, tabiiy (agroiqlimiy,tuproq va h.k.) sharoitlarning kuchli ta`sir etishi: 2. Qishloq xo`jaligi iqtisodiy samaradorligining sanoatga nisbatan ancha pastligi, mehnat va ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishning uncha unumli emasligi:

3. Mazkur tarmoqning hududiy tashkil etish shakli xaritada areal ko`rinishda bo`lib, unda yer asosiy ishlab chiqarish vositasi bo`lib xizmat qilishi (sanoatda esa bu omil – hudud, korxonalarni joylashtirishdagi asosdir, xolos): 4. Sanoat ishlab chiqarishida uning tarmoqlari hududiy jihatdan tashkil qilinsa, qishloq yerning o`zi turli tarmoqlar uchun tashkil etiladi: 5. Geografiyaning tadqiqot ob`ektlari orasida qishloq xo`jaligini kartaga tushirish, kartalashtirish imkoniyatlari juda keng. Binobarin, ushbu soha kartada sanoat yoki shaharlar singari yaqqol ko`zga tashlanmasada, u ularga ko`ra geografiyroq va hududiyroqdir: 6. Qishloq xo`jaligida rayonlashtirish ko`proq hududni rayonlashtirish bilan bog`liq bo`lib, u mamlakat maydonining deyarli barcha qismlarini qamrab oladi. Shu bilan birga rayonlashtirish faqat hudud va qishloq xo`jaligining u yoki bu sohasiga ixtisoslashuvigagina emas, balki urug`chilik va meva navlarini o`rinlashtirishga nisbatan ham amalga oshiriladi (ya`ni ular joyning tuproq – iqlim, yer – suv va boshqa sharoitlarini hisobga olib ekiladi, o`stiriladi): 7. Agrar sohada ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etilishdagi shakllar, ayniqsa, hududiy mujassamlashuv va kombinatlash nisbatan kam rivojlangan: 8. Mulkchilikning turli shakllari ko`p ukladli iqtisodiyot qishloq xo`jaligida kengroq tarqalgan, bu sohani xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish imkoniyatlari ham o`ziga xos. Yuqorida keltirilgan qishloq xo`jaligining rivojlanishi va joylashtirishdagi xususiyatlar uni iqtisodiy geografik jihatdan o`rganishning asosiy tomonlarini belgilab beradi. Agrogeografik tadqiqotlar mavzui ham sanoat geografiyasidagi kabi juda keng va turli – tuman. Masalan, alohida qishloq xo`jaligi tarmoqlaridan tashqari, yer fondi, undan foydalanish, sug`orish geografiyasi, tabiiy sharoitlarga, jumladan, agroiqlimiy va tuproq omillariga iqtisodiy baho berish, qishloq qishloq xo`jaligini rayonlashtirish va uning hududiy tizimlari, agrosanoat majmualarining shakllanishi va rivojlanishi, qishloq xo`jaligi ekinlarini joylashtirish va ekologik muammolar, nihoyat, yuqoridagi byo`nalishlarni o`z qamrovida mujassamlashtiruvchi rayonlar

(viloyat va mamlakat) qishloq xo`jaligining iqtisodiy geografik tavsifi kabi mavzular Ushbu yo`nalishdagi tadqiqotlar toifasiga kiradi. Shuningdek, mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun nihoyatda muhim bo`lgan don (g`alla) mustaqilligining geografik jihatlarini o`rganish, paxtachilik, qorako`lchilikka o`xshash yetakchi tarmoqlarni tadqiq qilish ham dolzarb muammolardandir. Rayonlar yo`nalishidagi tadqiqotlar esa asosiy e`tiborni aynan shu hudud uchun an`anaviy va unga xos bo`lgan sohalarni tahlil etish qiziqarli natijalar beradi. Mavzuni tanlab olishga atroflicha yondashish kerak. U, eng avvalo, kam o`rganilgan va hudud iqtisodiyoti uchun ustuvor ahamiyatiga ega muammo bo`lmog`i lozim. Shu nuqtai nazardan Andijon viloyatining chorvachiligi (qo`ychiligi)ni, Ustyurt yoki Qizilqumda sabzavotchilikni o`rganish antiqa bir holdir. Chunki, aholisi o`ta tig`iz joylashgan (har bir kv. km. ga yaqin 500 kishi to`g`ri keladigan), yer maydoni sug`orish dehqonchiligida intensiv foydalanadigan Andijon viloyatida qo`ychilik haqida so`z yuritish mumkinmi o`zi? Rayon (mamlakat) qishloq xo`jaligining iqtisodiy geografik ta`rifi, avvalo, bu sohaning milliy iqtisodiyotda tutgan o`rni va uning shakllanish jarayonini qisqacha bayoni bilan boshlanadi. So`ngra, tadqiqot ob`ektining tabiiy va sotsial – iqtisodiy sharoitlari batafsil tahlil etiladi va qishloq xo`jalik tarmoqlari nuqtai nazaridan baholanadi. Tabiiy sharoitlar ichida asosiy e`tibor agroiqlimiy, tuproq, rel`ef, suv va o`simlik dunyosiga qaratiladi. O`z navbatida agroiqlimiy omillar doirasida harorat rejim iva vagetatsiya davri, yog`in – sochin miqdori va uning yil fasllari bo`yicha taqsimlanishi, shamol va qor qatlami, shuningdek, dehqonchilik uchun noqulay bo`lgan qurg`oqchilik, do`l singari ob – havo sharoitlari ko`rib chiqiladi. Shu maqsadda rayon meteostantsiyasi ma`lumotlari va maxsus manbalar o`rganiladi. Bularning natijasida rayonning turli qismlarini qishloq xo`jaligining aynan qaysi yo`nalishlari uchun qulay yoki noqulayligi aniqlanadi, rayonlashtiriladi va xaritaga tushiriladi. Tuproq sharoitining tahlilida uning tipii va turlari, fizik va kimyoviy xususiyatlari ko`rib chiqiladi, tuproqning sho`rlanishi va eroziya holatlari e`tiborga

olinadi. Bu borada tuproq bonitirovkasi va yer kadastri ma`lumotlari bilan tanishish katta natijalar beradi. Qishloq xo`jalik ekinlarini joylashtirishda rel`ef sharoitlarining ta`siri sezilarlidir. Yer usti tuzilishi bilan ekin maydonlarining katta – kichikligi, ish jarayonida texnika vositalarini qo`llash imkoniyatlari, aholi va transport tizimini joylashtirish va rivojlantirish masalalari bir – biri bilan bog`liq. O`rta Osiyo, jumladan, quruq iqlimli O`zbekiston uchun suv resurslarining ahamiyati beqiyosdir. Qolaversa, o`lkaning boy madaniy tarixi, eng avvalo, suv manbalari va sug`orish dehqonchiligining qadimdan targ`ib etilganligi bilan bevosita aloqadordir. Shu sababdan mintaqa aholisining joylanishi asosan suv resurslari va ularning hududiy tarkibi bilan belgilanadi. Rayon geografiyasining tahlilida yer ust iva yer osti suvlarining holati, ularning nishabligi va joylanishi ham o`rganilmog`i kerak. Shu bilan birga suv resurslarining qishloq xo`jaligi (dehqonchilik) uchun qulay bo`lgan yerlarda mavjudligiga alohida e`tibor beriladi. Chunki, tabiatda aksariyat hollarda suv bor joyda haydash uchun yerlar kam yoki yo`q va aksincha bepoyon cho`l mintaqalarida suv zahiralari yetishmaydi. Bunday hududiy nomuvofiqlar odatda sun`iy suv inshootlar – sug`orish kanallari va suv omborlarini qurish yordamida hal etiladi. Ular esa dehqonchilik va qishloq aholi geografiyasidagi o`zgarishlarga olib keladi. Masalan, Mirzacho`l, Markaziy Farg`ona, Jizzax, Qarshi, Surxon – Sherobod, Ellikqal`a massivlarini o`zlashtirish bu joylarda yangicha iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani vujudga keltirishga sabab bo`ladi. Ma`lumki, iqtisodiy geografiyada tabiiy sharoit elementlariga alohida – alohida baho berish bilan birga ularni o`zaro aloqadorlikda tahlil qilish samarali natija beradi. Bu borada iqlim, rel`ef, suv, tuproq sharoitlarini birgalikda o`rganish qishloq xo`jaligi geografiyasidagi muhim qonuniyatlarni bilib olishga ilmiy asos bo`lib xizmat qiladi. Jumladan, Belorussiya, Rossiyaning Vologda viloyati yoki Boltiqbo`yi respublikalarini olaylik: bu joylarning rel`efi asosan tekislik, yog`in – sochin miqdori esa ko`p, namgarchilik yuqori. Bunday landshaftlarda daryolar tizimi rivojlangan bo`ladi. Biroq tekislik sharoitida daryo va daryochalar ko`p,

ularning qayiri ham keng. Ana shu daryo sohillari va ularning qayirlari bahor va yoz oylari yam – yashil o`tlar bilan qoplanadi. Bu esa sut – go`sht chorvachiligini rivojlantirishga juda qulay sharoit tug`diradi. O`zimizning Samarqand, Jizzax, Surxondaryo viloyatlarining tog` oldi qismlarida rel`ef, namgarchilik va tuproq sharoitlari bahorikor (lalmikor) dehqonchilikni rivojlantirishga imkon beradi. Farg`ona vodiysining adirlarida, Toshkentviloyatining tog` oldi qismlarida esa tabiiy sharoitlar bog`dorchilik va uzumchilikni rivojlantirishga nihoyatda qulaydir. Yuqoridagi misollardan ko`rinib turibdiki, tabiiy sharoit komponentlarini alohida «donalab» o`rgangandan ko`ra ularni o`zaro aloqadorlikda baholash yaxshiroq. Aynan ana shunday tahlil xoli qiladi va buning evaziga ilmiy qonuniyatlarni aniqlashga ko`mak beradi. Sotsial – iqtisodiy sharoitlar tarkibida aholi va mehnat resurslari yetakchi o`ringa ega. Binobarin, rayon aholisining soni, uning o`sishi va joylanishi (zichligi) qisqacha ko`rib chiqiladi. Qishloqlarning katta – kichikligi, ularning ekin maydonlariga uzoq – yaqinligi ham o`rganiladi va qishloq aholisining geografiyasidagi asosiy xususiyatlar qishloq xo`jaligining tarmoqlar tarkibi va ularning hududiy tashkil etilishi, ishchi kuchiga bo`lgan ehtiyoji bilan izohlanadi. Chunonchi, ko`p mehnatni talab qiluvchi sug`orma dehqonchilik rayonlarda (vohalarda), bog`dorchilik va uzumchilik rivojlangan hududlarda, odatda, qishloqlar yirik va ular zich joylashgan bo`ladi. Aholini qishloq xo`jaligi geografiyasi nuqtai nazaridan uning yuqoridagi jihatlarini o`rganish bilan qanoatlangan ma`qul. Shu bois bu yerda aholining tug`ilishi, o`lishi, uning tabiiy va mexanik ko`payishi, jinsiy va milliy tarkiblari kabi o`zgacha ahamiyat (mavzu)ga mansub demografik masalalarni tahlil etish zarur emas. Ammo aholi joylashuv tizimi, yirik shaharlar va ularning agromeratsiyalarini inobatga olmoq ma`lum ma`noga ega bo`lib, ular shahar atrofii qishloq xo`jaligining ixtisoslashuviga ta`sir ko`rsatadi. Aholi manzilgohlaridan tashqari mahalliy transport tizimini, rayonning transport geografik o`rnini tahlil etish lozim. Shu maqsadda aholi va transport

yo`llarining joylashuv xaritasi tuzilsa, tadqiqot mazmuni yanada boy va dalilli bo`ladi. Qishloq joylaridagi mavjud infrastruktura tizimi, mashina va traktorlar bilan ta`minlanganligi, elektr energiyasi, ishlab chiqarish fondlari ham sotsial – iqtisodiy omillar sirasiga kiradi. Shu bois ularni hisobga olish ahamiyatdan xoli emas. Rayon tabiiy va sotsial – iqtisodiy sharoitlari qishloq xo`jaligining tarmoqlari va hududiy tarkibini o`rganishga zamin yasaydi. Tarmoqlar tahlilini esa tadqiqot ob`ekti uchun ustuvor ahamiyatga ega bo`lganidan boshlamoq maqsadga muvofiqdir. Masalan, voha va vodiylarda dehqonchilik, cho`l mintaqalarida – chorvachilik birinchi navbatda ko`rib chiqilishi kerak. Buning natijasida qishloq xo`jaligining ikki bosh tarmog`i – dehqonchilik va chorvachilikning yalpi mahsulot yaratishdagi mavqei tahlil qilinadi. SHu bilan birga dehqonchilikning tarkibiy qismlari ham tavsiflanadi, dehqonchilikda har xil ekinlarini yetishtirish dinamikasi, tanarxi, hosildorligi va boshqa iqtisodiy ko`rsatkichlar mulkchilikning turli shakllari bo`yicha o`rganib chiqiladi va ularning natijasi maxsus jadval hamda kartogrammalarda aks ettiriladi. O`zbekiston sharoitida paxtachilik, donchilik, sabzavotchilik, bog`dorchilik va uzumchilikka alohida e`tibor qaratiladi. Respublika vohalardagi xo`jalik tarmoqlari bilan birgalikda pillachilik ham o`rganiladi. Cho`l mintaqasida esa bu yerning yetakchi yo`nalishi bo`lmish chorvachilik, uning ixtisoslashuvi, yaylovi va yemxashak imkoniyatlari tahlil qilinadi. Asosiy tarmoqlarni iqtisodiy o`rganish ularning hududiy tarqalishi bilan birga ko`rib chiqiladi. Viloyat, iqtisodiy rayon yoki mamlakat qishloq xo`jaligini geografik o`rganishning keyingi qismiuning hududiy tarkibini tadqiq etishdan iboratdir. Bunday hududiy tahlil turli shaklda olib boriladi. Masalan, Toshkent viloyati qishloq xo`jaligini uning 15 ta ma`muriy tumanlari, tog` oldi va tekislik rayonlari, Chirchiq va Ohangaron vodiylari (havzalari), Toshkent shahar atrofii va boshqa hududiy birliklar kesimida o`rganib borilishi mumkin. Ajratilgan qismlar o`z navbatida qishloq xo`jaligini rayonlashtirishning ba`zi bir shakllariga mos keladi. Ammo haqiqiy qishloq xo`jalik rayonlari hududga

qarab emas, balki muayyan qishloq xo`jaligining ixtisoslashuvidagi hududiy tafovutlar asosida amalga oshiriladi. Bu o`rinda qishloq xo`jalik rayonlariga bag`ishlangan maxsus xarita tuzish, iqtisodiy ko`rsatkichlarni rayonlar bo`yicha statistik jadval, diagramma va grafiklarda aks ettirish katta ahamiyatga ega. Ayni paytda qishloq xo`jaligining rayonlashtirilishi tabiiy sharoit va uning hududiy farqlanishi bilan belgilanadi. Binobarin, bunday rayonlar tabiiy – xo`jalik rayonlari deb ataladi. Demak, bu yerda ham tabiiy omilning ta`siri katta. Faqat yirik sanoat markazlari atrofida shakllangan, ixtisoslashgan qishloq xo`jalik rayonlari shaharlar rivojlanish va urbanizatsiya omiliga bog`liq. SHu bilan birga tadqiqotchi qishloq rayonlari tarkibining istiqboldagi o`zgarishini ham oldindan aniqlay olishi kerak. Chunonchi, Toshkent shahri atrofidagi paxtachilikning chekinib bori shva uning o`rniga sabzavotchilikning rivojlanishi nazarda tutish mumkin. Shuningdek, Farg`ona vodiysida ham patachilik geografiyasida jiddiy o`zgarishlar ko`zda tutiladi. Vodiyda bu texnik eki nasta – sekin tog`oldi (adir) mintaqasidan hamda yirik shaharlar atrofidan uzoqlashib boradi. Buning evaziga mintaqada mevachilik va uzumchilik, pillachilik va sabzavotchilikning keng rivojlanish ehtimoli bor. Mazkur sohani rayonlashtirish tarmoqlarora majmualar shakllanishining ta`rifi bilan to`ldirilsa, ish mazmuni yanada boyiydi. Bundan tashqari agrosanoat majmua va uyushmalari, ularning tarmoqlari va hududiy tizimlarini o`rganish ham talab etiladi. Qishloq xo`jaligi tarmoqlarini joylashtirish qonuniyatlarini bozor iqtisodiyotiga o`tish davridagi xususiyatlarini anglab olish ham zarurdir. Chunonchi, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining hududiy tizimlari, o`tgan asrning birinchi yarmida Germaniyada I.Tyunen tomonidan yaratilgan va amaliyotda qo`llanilgan shahar atrofida qishloq xo`jaligini joylashtirish, «geografik yoki yashil konveyer» kabi ilmiy g`oyalarini bilish bu masalalarni aniqlashga yordam beradi. I.Tyunen ishlab chiqarishni joylashtirish masalalari bilan shug`ullangan birinchi mutaxassisdir. U iste`molchilarga (shaharga) nischbatan qishloq xo`jalik

tarmoqlarini, ularning mahsulotini iste`mol qilinishi hamda transportda tashib keltirish imkoniyatlariga qarab hududiy tashkil etish tartibini yaratgan. Jumladan, u har doim va hamma uchun kerak bo`lgan qishloq xo`jalik mahsulotlari bevosita shahar atrofida yetishtirilishi lozimligini asoslab bergan. Shu bilan birga uzoq masofadan tashilishi noqulay yoki keltirish jarayonida sifati buzilib (aynib) qoladigan mahsulotlar ham iste`molchilarga nisbatan yaqin joylashtirilishi kerak, shu tartibda shahar atrofida sabzavotchilik, sut chorvachiligi, donchilik, yaylovlar, go`sht chorvachiligi va boshqalar tashkil etiladi. Bunday joylashtirish halqasimon bo`lganligi sababli, bu g`oya ilmiy adabiyotlarda «Tyunen halqalari» deb yuritiladi. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida taklif, ishlab chiqarishga ko`ra talab – ehtiyojning ahamiyati oshadi. Shu bois qaerda qanday qishloq xo`jalik mahsulotini yetishtirishni bozor belgilaydi. Demak, hozirgi sharoitda qishloq xo`jaligining ixtisoslashuvi mahalliy va jahon bozori hamda narx – navo siyosati bilan aniqlanadi. Tadqiqot ishini bajarishda qishloq xo`jaligini rivojlantirish va joylashtirishning turli muammolarini ham o`rganish kerak. Masalan, yer – suv va boshqa imkoniyatlardan to`g`ri hamda samarali foydalanish, qishloq xo`jaligi ixtisoslashuvi va uning hududiy tarkibini takomillashtirish, paxta yakka xokimligiga barham berish evaziga don mustaqilligiga erishish, chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, dehqon – fermer xo`jaligi va tadbirkorlikni («agrobiznes»ni) rivojlantirish shular jumlasidandir. Qishloq xo`jaligida ko`p ukladli (qatlamli) iqtisodiyotni, mulkchilikning turli shakllarini keng joriy qilish, bu sohada zarur islohotlarni chuqurlashtirish va ularni davlat tomonidan qo`llab – quvvatlash, erkin raqobat muhitini yaratish ham dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Ta`kidlash lozimki, sanoatga nisbatan qishloq xo`jaligida xorijiy sarmoyadorlarni jalb etish imkoniyatlari biroz cheklangan. Qolaversa, hlqimizning o`zi ham bu sohada boy tajribaga ega, binobarin, asosiy vazifa mulkchilik shakllarini avj oldirish, qadimiy an`analarni tiklash va ularni keng targ`ib qilishdan iborat bo`lmog`i kerak.

Yana bir muhim muammo – qishloq joylar ekologiyasini yaxshilashdir. Buning uchun turli xil mineral o`g`it va boshqa kimyoviy mahsulotlardan to`g`ri va me`yoriy foydalanish, agroximiya hamda milnoratsiya ishlarini yaxshilash zarur. Ayriqsa, suv omborlarining qurilishini atroflicha ilmiy asoslash, tuproq sho`rlanishining oldini olish, grunt suvlari sathini pasaytirish va boshqalar dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Ko`pchilikka ma`lumki, tog` etaklarida barpo etilgan katta – kichik suv omborlarining quyi qismida noxush ekologik vaziyat vujudga kelmoqda – yer osti suvining ko`tarilishi qishloq xo`jalik ekinlari, mevachilik, uy – joy qurilishi va inson salomatligiga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shuning uchun gidrotexnik inshootlarning ekologik oqibatlarini ham oldindan bili shva baholash zarurdir. Qishloq xo`jaligining tabiiyligi, ishlab chiqarish jarayonining oddiyligi va uning tabiiy sharoitga vobastaligi tufayli bu sohada sanoatdagidek ilmiy g`oya yoki qonuniyatlar, texnologiya yangiliklar yaratish qiyinroq. Biroq, shunga qaramasdan, agroiqlimiy sharoitlarni, qishloq xo`jalik ekinlarining biologik xususiyatlarini, tuproqning fizik va kimyoviy tarkibini o`rganish talab etiladi. Shu bilan birga dalachilikda almashlab ekish, paxtachilik va pillachilikni davriy – hududiy jihatdan o`zaro muvofiqlashgan holda tashkil qilish, donchilik bilan parrandachilik, sabzavotchilik va kartoshka yetishtirish bilan sut – go`sht chorvachiligini yagona hududiy ishlab chiqarish majmuasi sifatida shakllantirish, shaharlar atrofii qishloq xo`jaligining o`ziga xos tarmoqlarini intensiv rivojlantirish kabi qonuniyatlarni tadqiqotchi bilmog`i kerak. SHunday qilib, qishloq xo`jaligi iqtisodiy geografiyaning haqiqiy va haqqoniy ob`ekti hisoblanadi. Buning boisi yerning (hudud yoki maydonning) ishlab chiqarish vositasi sifatida xizmat qilishdir. Xuddi shu ma`noda tog` – kon (qazib oluvchi) va baliq sanoati ham bevosita an`anaviy iqtisodiy geografiyaga taaluqlidir. Chunki, ularning ham mahsuloti yer qobig`i yoki suvdan, tabiatdan olinadi. Qayta ishlovchi sanoatda vaziyat o`zgacharoq. Bu yerda sanoat korxonasining faoliyati texnologik jarayonni takomillashtirish asosida xomashyoni

to`la qayta ishlash va ishlab chiqarish chiqindilaridan unumli foydalanish bilan mahsulot yaratish tom ma`noda ushbu korxonaning iqtisodiyotidir. Yuqoridagi fikr va mulohazalarga muvofiq hududiy ishlab chiqarish majmualari yoki sanoat tugunlari sof ko`rinishdagi iqtisodiy geografiyadir. Sababi – bularning zaminida hududning umumiyligi, yagona infrastruktura tizimi tufayli erishiladigan qo`shimcha (aglomeratsion) samaradorlik, korxonaning o`zaro hududiy – iqtisodiy munosabatlari yotadi. Shu o`rinda iqtisodiy geografiya oddiy mintaqaviy (regional) iqtisoddan biroz farq qiladi. Chunki, bu ma`noda hududiy iqtisodiyot ana shu makonda joylashgan korxonalar iqtisodiyotining oddiy (additiv, summativ) yig`indisi tizimidir xolos. Iqtisodiy geografiya esa bunga ko`ra murakkabroq va takomillashgan hududiy aloqalaridan ham yuzaga keladi. Turli xildagi mineral xomashyo, tabiiy sharoit va resurslarning, transport va boshqa infrastruktura shaxobchalarining alohida – alohida qismlari emas, balki ularning hududiy uyushmalari, birikmalari asosida ishlab chiqarish tarmoqlarining bir – birlari bilan aloqada bo`lishi va aynan shu tufayli erishiladigan hududiy iqtisodiy manfaatlar (natijalar) iqtisodiy geografiyaning asl mohiyatini ifodalab beradi. Hududiy – iqtisodiy munosabatlar, albatta, transport orqali amalga oshiriladi. Binobarin, iqtisodiy geografiyani transportsiz tasavvur qilib bo`lmaydi, shuning uchun transport tarmog`i ham alohida iqtisodiy geografik jihatdan o`rganilishiga haqlidir. Bunda turli mamlakat va rayonlarda ularning geografik o`rni, tabiiy sharoiti (rel`ef va iqlimi), xo`jalik ixtisoslashuvi va aholi manzilgohlarining joylanishiga qarab transport tarmoqlarining xususiyatlari tadqiq qilinadi. Avtomobil, temir yo`l, quvur, elektron va havo naqliyotlari, ularning yo`lovchi va yuk tashishdagi mavqelari o`rganiladi, olingan natijalar maxsus statistik jadval va xaritalarda aks ettiriladi. SHuningdek, ishlab chiqarish infrastrukturasining boshqa elementlari ham tadqiq va tahlil qilinishi kerak. Ammo, bu yerda infrastrukturaning muhim bir xususiyatini unutmaslik lozim. Bu ham bo`lsa, uning bevosita moddiy va ma`naviy boylik yaratmasligi vash u bois alohida halq xo`jaligi tarmog`i emasligidir. Infrastruktura ishlab chiqarish jarayoniga bilvosita ta`sir ko`rsatadi va u buning

uchun eng avvalo sharoit yaratadi. Masalan, transportni olaylik: agar uning yuk yoki yo`lovchini tashish vazifasini nazarda tutsak, u shubhasiz xo`jalik tarmog`idir. Agar transport vosita va yo`llari, ularning ushbu vazifani amalga oshirishdagi sharoitlari (elektrlashtirilganligi, kengligi, asfalt bilan qoplanganligi va h.k.) inobatga olinsa, u infrastruktura bo`ladi. Xuddi shunday lektroenergetika, irrigatsiya va boshqalarni ko`rish mumkin. Elektr energetikasining uzatuvchi tarmoqlar, kanal yoki suv omborlarining shart – sharoitlari, sig`imi, jihozlanganligi, zamonaviy texnika vositasi bilan ta`minlanganligi kabilar infrastrukturaga xos belgilardir. Infrastruktura geografiyasi – hali o`rganilmagan «qo`riq» soha hisoblanadi. Shuning uchun bu yo`nalishda ham tadqiqotlar o`tkazish qiziqarli va ayni paytda katta amaliy ahamiyatga ega. Jumladan, hozirgi kunda ilmu – fan, bozor iqtisodiyoti infrastrukturasini o`rganish, marketing geografiyasi, moliya – bank, kredit tuzilmasini tahlil etish va ularni ham maxsus xaritaga tushirish muhim masalalardandir. Adabiyotlar ro`yxati .

1. Алесеев Л.И., Алаев Э.Б. «Социально – экономическая география». Понятийно – терминологический словарь. М:. 1980. 2. Тойн.П., Ньюби.П. «Методы географических наследований». М:. 1977. 3. Манак.Б.А. «Методика экономико – географических наследований». Минск. «Университетское». 1985. 4. Маергойз.И.М. «Методика мелкомасштабных экономико – географических исследований». М:. 1981. 5. Меркушева.Л.А. «География сферы обслуживания населения (теория и метология)». Красноярск. 1989. 6. Алесеев.А.И., Ковалев.С.А., Ткаченко.А.А. «География сферы обслуживания». Калинин. 1988. 7. Soliev. A.S. «Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari». Toshkent. 1999. 8. Iqtisodiy geografiyaning tadqiqot usullari. Ma`ruzalar matn. Tuzuvchi: o`qit. X.Jumayev 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiiy geografik tadqiqotlar

Amaliy geografik tadqiqotlar

Sotsial geografiyaga oid tadqiqotlar

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar

Tarmoqli tabiiy geografik tadqiqotlar. geologik tadqiqot ishlari