Geografik qobiqning birligi va bir butunligi - География - Рефераты

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi Reja: 1. Geografik qobiq bir butunligining asosi. 2. Geografik qobiq birligi va bir butunliginig namoyon bo`lishi. 3. Geografik qobiqdagi sabab va oqibat bog`lanishlari. 4. Geografik qobiq birligi va bir butunligi qonunining amaliy ahamiyati.

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: geografik qobiq bir butunligining asosi, geografik qobiqning o`z-o`zini boshqarishi, modda va energiya harakati, geografik qobiqning bir butunligi. [Geografik qobiq yaxlit sistema bo`lib, uo`zining barcha qismlarining birligi tufayligina mavjud bo`ladi. Chunki har qanday qism faqat sistema doirasida o`z funksiyalarini bajarayotgan sharoitlarda mavjud bo`la oladi] Geografik qobiq - sayyoraviy miqyosdagi iyerarxik jihatdan tartibli geosis - temadir. U komponentlari to`g`ri va teskari aloqalar orqali o`zaro bog`liq bo`lgan va qisman bir-biriga o`zaro kirib turadigan murakkab uyushgan ochiq sistemadir. Geografik qobiq dinamik sistema bo`lib, unda moddalarning harakati uzluksiz kechadi, energiya yo`nalishining o`zgarishlari va ritmik jarayonlar sodir bo`ladi. Bu jarayonlar geografik qobiq va tashqi olam orasida va, shuningdek, geografik qobiqni tashkil etuvchi kichik sistemalar orasida energiya va modda aylanishining murakkab sistemasini hosil qiladi. Uzluksiz modda va energiya almashinuvi geografik qobiqning barcha qismlarini bog`lab turadi va uning bir butun bo`lishiga sabab bo`ladi. Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butunligi uning komponentlarining mujas sam o`zaro bog`liqligi va ta`siri hamda doimiy ravishda energiya va modda almashuvi tufaylidir. Ammo geografik qobiq ajralib turadigan, berk sistema emas. U Koinot to monga ham, Yerning ichki qatlamlari tomoniga ham ochiqdir va ularning turli xil ta`siri ostidadir. Geografik qobiq komponentlarining o`zaro aloqalasi, o`zaro ta`siri va o`zaro taqozasi negizida ham komponentlar (geosferalar), ham geografik qobiq va Koinot orasidagi modda va energiya almashinuvi turadi. O`zaro modda va energiya almashinuvi jarayonida muayyan komponentagi modda va energiyaning bir qismi usluksiz ravishda boshqa kom ponentlarning tarkibiga o`tadi, energiya bir turdan boshqa turga o`zgaradi. Umuman o`zaro almashuv mujassam bog`liq bo`lgan, ammo teskari tomonga yo`nalgan modda va energiyaning kirimi va sarfi, ularning balansi jarayonlaridan hamda assimlyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlaridan tashkil topgan. Aynan bu holat geografik

qobiqning har bir geologik davrdagi dinamikasini ham, uning muayyan vaqt davomida rivojlan ishi, tabaqalashuvi va murakkablashuvini ham belgilaydi. Modda va energiya balansi geografik qobiq rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchini ifoda etadi va uning aso siy jarayonlarining – tabaqalashuvning regional, zonal, landshaft, sektorial va boshqa turlarining dinamikasini belgilaydi. Geografik qobiqning tabaqalashuvi, bir tomondan, Yer yuzasi radiatsiya rejimining o`zgarishi va unga tushadigan issiqlik miqdori bilan, ikkinchi tomondan, geografik qobiqning tuzilishi va dinamikasida suv (issiqlik va nam balansi) va biokomponentlar ishtirokining turlicha darajasi bilan bog`liq. Energiya va modda almashinuvi va o`zgarishining barcha majmuasi geografik qobiqning va uni tashkil etuvchi tabiiy - hududiy komplekslarning mavjudligi (faoliyati)ni tashkil etadi. Ayrim komponentlarga ko`rsatiladigan ta’sir butun sistemada muayyan vaqtda barcha kom ponentlarning o`zgarishiga olib keladigan zanjirli reaksiyaga sabab bo`ladi. Geografik qobiq bir butunligining asosini uni tashkil etuvchi komponentlar orasidagi hamda geografik qobiq va tashqi olam (Yerning ichki sferalari va Koinot) bilan modda va en ergiya almashuvi tashkil etadi.Yzluksiz modda va energiya almashinuvi geografik qo biq tuzilmasidagi o`zgarishlar bilan bir paytda sodir bo`ladi. Ammo bu o`zgarishlarning tezligi turli komponentlar uchun bir xil emas va bu holat geografik qobiqning o`z-o`zini boshqaradigan sistema sifatidagi xarakterli xossasidir. Geografik qobiq bir butunligining asosini unung barcha qismlarini yagona bir butun sistemaga bog`lab turadi. Geografik qobiqning biror-bir qismi yoki geosferasi alohida, boshqalaridan ajralgan holda mavjud bo`la olmaydi. Quruqlik va atmosfera, Dunyo okeani va organizmlar orasida uzluksiz kechadigan energiya va modda almashuvi geografik qobiqning bir butunligini ta’minlaydi. Havo, okeanlardagi, daryolarning uzanlaridagi va yerosti qatlamlaridagi suv, muz, mineral zarralar va boshqa moddalarning oqimlari va, shuningdek energiya oqimlari geografik qobiqning barcha qismlarini yagona bir butun sistemaga bir lashtiruvchi ahamiyatga ega.

Geografik qobiqning har bir komponenti o`zining xususiy qonunlari tufayli mavjud va rivojlanadi. Ammo bu komponentlardan birortasi ham boshqalaridan ajral gan hollda mavjud emas va rivojlanmaydi. Geografik qobikning ayrim tarkibiy qismlari orasida modda va energiyaning uzluksiz turli xildagi harakatlari ularni yagona bir butun sistema ga bog`lab turadi va geografik qobiqning bir butunligini belgi laydi. Geografik qobiqning birligi va bir butunligi geosistemaning biror-bir kompo nentining o`zgarishi boshqa qolgan komponentlarning va pirovardida butun geosis temaning o`zgarishida namoyon bo`ladi. Shuningdek, geografik qobiqni biror joyida sodir bo`ladigan o`zgarish butun qobiqda aks etadi. Masalan, Antarktida muzlari erisa Dunyo okeanininh sathi 60 m ga ko`tarolishi mumkin. Bunday holda Yer yuzasida is siqlik va nam almashinuvining sajiyasida, daryo eroziyasining intensivligida ba boshqa jarayonlarda o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu misolda geografik qobiqdagi bir omilning o`zgarishi (muz qoplamimning erishi) o`zaro bog`liq bo`lgan boshqa omil larni va butun sayyoraviy geosistemani o`zgarishiga olib kelishini ko`rish mumkin. To`rtlamchi davr voqealari ham geografik qobiqning bir butunligiga yaqqol mi sol bo`la oladi. Pleytotsen epoxasining sharoitlari muzlanishga qulaylik yaratganligi sababli ulkan muz qoplamlari hosil bo`ladi. Eng katta to`rtlamchi davr muzlanishi ep oxasida okeanning sathi 110 m gacha pasayadi va buning oqibatida butun sayyorada bevosita yoki bilvosita oz aksini namoyon etadi. Bebosita ta’sir tufayli shelfda katta maydonlar quruqlikka aylanadi, materiklarning maydonlari kengayadi, ular o`zaro tu tashadi va materiklar qiyofasi o`zgaradi; ayni paytda havonot vq o`simlik dunyosi vakillarining migratsiyasi va boshqa jarayonlar sodir bo`ladi. Dunyo okeani sathining psayishi va unga bog`liq holda okeanga quyadigan daryolar eroziya bazisining pasayishi tub eroziyaning kuchayishiga, vodiylarning chuqurlashuviga va umuman quruqlik relefining kuchliroq parchalanishiga olib keladi. Iliq muzliklar aro epoxada muzliklarnng erigan suvlarining okeanga qaytishi tufayli uning sathi ko`tarilda, epikontinental dengizlar hosil bo`ladi, materiklar va

orollar bo`laklanadi, daryolarning eroziya bazisi ko`tariladi, qurulik faunasi va flora sining migratsiyasi cheklangan holda cuvda yashaydigan organizmlarning migratsi yasi erkinlashadi, marjon qurilmalari shakllana boshlaydi va h.k. Geografik qobiqda mintaqaviy o`zgarishlarning namoyon bo`lihiga Atakama cho`li va El - Nino oqimi ham yaqqol misol bo`ladi. Geografik qobiqdagi bir butunlik qonunining namoyon bo`lishini kichikroq hududlar misolida ham ko`rish mumkin. Masalan, sug`oriladigan hududlarda land - shaft komponentlariga cug`orish orqali ta‘sir ko`rsatishda muttanosiblashgan tabiiy – moddiy-energetik aylanma harakatda muvozanat buziladi va komponentlar o`zgara boshlaydi, tabiiy landshaftlarning antropogen o`zgarishi natijasida ularning o`rnida antropogen landshaftlarning o`ziga xos turi vujudga keladi. Landshaftlarning o`zgarish ko`lamlari uning tarkibiy qismlarining, ya’ni kom ponentlarining o`zgarish miqyoslariga bog`liq. Turli komponentlarning rivojlanish tezligi ham turlicha bo`ladi. Konservativlik darajasiga ko`ra landshaft komponentlari quyidagi tartibda joylashtirilishi mumkin: litogen asos – relyef – iqlim –suv – tuproq – o`simlik – hayvonot dunyosi. Shunday qilib, landshaft komponentlarining o`zgarishi muayyan izchillikda sodir bo`ladi: odatda dastavval biotik komponentlar (o`simlik va hayvonot dunyosi), so`ngra esa abiotik komponentlar (tuproq, suv rejimi, iqlim, relef va litogen asos) ozgaradi. Komponentlar orasidagi o`zaro bog`liqlik va o`zaro ta’sirning mavjudligi tufayli landshaft komponentlaridan birortasining o`zgarishi yoki o`zgartirilishi) boshqa qolgan komponentlarning ham o`zgarishiga olib keladi va pirovardida butun geosistema (landshaft) o`zgaradi. Geografik qobiqda ayrim komponentlar boshqa komponentlarning tadrijiy rivojlanishini sekinlashtirishi yoki aksincha tezlashtirishi mumkin. Shunday qilib, geografik qobiq o`ta tartibli uygun‘lashgan (uyushgan) mexanizm bo`lib, uning biror – bir hududida sodir bo`lgan o`zgarish albatta uning boshqa hududlarida ham muayyan o`zgarishlarning sodir bo`lishiga olib keladi.

Geografik qobiqning bir butunligi va birligi qonuni inson xo`jalik faoliyati ta’sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan har qanday landshaftni oldindan geografik jihatdan mu kammal o`rganishni taqoza etadi. Geografik qobiqdagi sabab va oqibat bog`lanishlari juda murakkab bog`lanishlardir. Geografik qobiqning ana shu murakkab bog`lanishli tuzilmasining xucusiyatlarini bilib olgandagina lanshaft komponentlari orasidagi nisbat va mutano siblik xo`jalik faoliyati ta’siri ostida qay yo`nalishda o`zgarishi to`g`risida mulohaza yuritish mumkin. Geografik qobiq bi butunligi qonuniga rioya qilmaslik juda katta iqtisodiy xatoliklarga sabab bo`ladi. Geografik qobiqning birligi va bir butunligi tabiiy jarayonlarni boshqarishni murakkablashtiradi. Chunki insonning biror-bir hududga ta’siri bu hududdan tashqarida ham ancha katta maydonlarga tarqaladi va oxir-oqibatda butun geografik qobiq bo`ylab tarqaladi. Geografi qobiqdagi o`zaro aloqalarning hududiy tabaqalashuvini bilish nisbatan alohida bo`lgan sistemalarni belgilash imkonini bergan holda boshqarish uchun ‘qulayroq’ bo`lgan sistemalarni ham belgilash imkonini ham beradi. Geografik qobiqning birligi va bir butunligi tabiiy muhitni asrash va uni boshqarish muammolarining yechimiga strategik yondashuvni belgilaydi. Geografik qo biqdagi o`zaro ta’sirning global sajiyasi tufayli unung holati va tavsiflarini samarali tartibga solish amalga oshiriladi. Ayni paytda geografik qobiqning bir butunligi va birligi tabiiy jarayonlarni boshqarish muammosining yechimini murakkablashtiradi. Chunki insonning cheklangan hududlarga yo`naltirilgan ta’sirlari ancha katta may donlarga va oxir – oqibatda butun geografik qobiq bo`ylab tarqaladi. Geografik qo biqdagi o`zaro aloqalarning hududiy tabaqalashuvini o`rganish nisbiy alohida bo`lgan sistemalarni aniqlash va buning natijasida ularni qulay holda boshqarish imkonini beradi.

Похожие

Geografik qobiqning energiyaa manbalari

Geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari

Geografik qobiqning zonal tuzilmasi

Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o’lkasining umumiy ta’rifi

Geografik qobiq va uning xususiyatlari