Geografik qobiqning zonal tuzilmasi - География - Рефераты

Geografik qobiqning zonal tuzilmasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2604.5 KB

Geografik qobiqning zonal tuzilmasi Reja: 1. Geografik qobiqning xilma-xilligi. 2. Zonallik. Geografik mintaqa, sektor va zona. 3. Geografik zonallikning davriy qonuni. 4. Zonal va azonal jarayonlarning o`zaro ta’siri 5. Balandlik zonalligi va uning xususiyatlari .

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: zonallik, zonallikning sabablari vas hart sharoitlari, geografik mintaqa, sektorlik, geografik (tabiat, landshaft) zona, Zonallikning davriy qonuni, azonallik, balandlik (vertikal) zonallik (maintaqalanish). Geografik qobiq o`zining uzoq rivojlanishi davomida murakkab strukturaga va ayrim qismlarining yaqqol ifodalangan tafovutlarga ega bo`ldi. Bu qobiq shimoldan janubga – qutbdan ekvatorgacha va boshqa qutbgacha ham, g`arbdan sharqqa ham yaqqol bo`lmasada tabaqalashgan. Shimoldan janubga yo`nalishi kenglik bo`yicha, ikkinchisi esa uzoqlik bo`yicha tabaqalashuv deb nom olgan. Geografik qobiqning gorizontal xilma-xilligi to`g`risidagi tasavvur asosida gorizontal geografik zonallik konsepsiyasi turadi. Bu konsepsiya antik Yunonistonda vujudga kelgan bo`lsada, ilmiy jihatdan dastlab nemis tabiatshunosi A. Humboldt, keyinroq rus tabiatshunosi V.V.Dokuchayev tomonidan ilmiy jihatdan asoslandi. Geografik zonallik to`g`risidagi ta’limotning rivojilanishiga keyinroq L.S.Berg va A.A.Grigoryev katta hissa qo`shdilar. Bu ta’limotning ayrim jihatlari G.D.Rixter, K.K.Markov, M.I.Budiko, V.S.Preobrajenskiy, A.M. Ryabchikov, Y.N. Lukashova, D.V. Bogdanov, A.G. Isachenko, F.N. Milkov va boshqa bir qator olimlarning tadqiqotlarining predmeti bo`lib xizmat qildi. Geografik qobiq, uni tashkil etuvchi landshaftlar va landshaft komponentlarining ekvatordan qutblarga tomon qonuniy o`zgarishiga zonallik deyiladi. Zonallik - geografik qobiq tuzilmasining eng muhim qonuniyatlaridan biridir. Zonallikning barcha komponentlarda namoyon bo`lishi o`zaro bog`liq bo`lganligi sababli landshaftlarning va umuman geosistemalarning zonalligi to`g`risida so`z yuritish mumkin. Geografik zonallik ekvatordan qutblarga tomon turli landshaft tiplarining almashininshida va turli geografik mintaqalar, geografik zonalar va kichik zonalarning tarkib topishida ifodalanadi. Yerda zonalar joylashuvining juda aniq qonuniyatlari mavjud. Bu zonalarga issiqlik va suv balansi komponentlarining nisbati, tog` jinslarining nurash jarayonlari, biokimyoviy jarayonlar, tuproqlar va o`simliklarning zonal xusussiyatlari kabi tabiiy xususiyatlarning aniq yig`indisi

mos keladi. Bu xususiyatlarning mavjudligi va ularning qonuniy taqsimlanishi Yer landshaftlarining geografik zonalligini ifodalaydi. Yerning shakli, uning Quyoshga nisbatan holati va qisman o`lchamlari zonallik - ning asosiy sabablari bo`lib, Yer yuzasiga Quyosh nurlarining ekvatorning har ikkala tomoniga kichrayib boradigan burchak ostida tushishi zonallikning shart- sharoitidir (Kalesnik,1970). Kenlik zonalligi – ekvatordan qutblarga tomon tabiiy- geografik jarayonlarning, geosistemalar komponentlari va komplekslarining qonuniy o`zgarishidir. Zonallikning birlamchi sababi – Quyosh energiyasining Yerning sharsimon shakli va Yer yuzasiga Quyosh nurlarining tushish burchagining o`zgarishi tufayli kenglik bo`yicha notekis taqsimlanishidir. Bundan tashqari, kenglik zonalligi Quyoshgacha bo`lgan masofaga ham bo`g`liq, Yerning massasi esa energiyani o`zgartiruvchi (transformator) va qayta taqsimlovchi bo`lib xizmat qiladigan atmosferani tutib turishga qodir bo`lishiga imkon beradi. Shuningdek, ekliptika tekisligiga o`qning qiyaligi katta ahamiyatga ega bo`lib, unga Quyosh issiqligining mavsumlar bo`yicha notekis tushishi bog`liq; sayyoramizning kunlik aylanishi havo massalarining og`ishini taqoza etadi. Quyoshning nur energiyasi taqsimotidagi farqlar tufayyli Yer yuzasining zonal radiatsiya balansi hosil bo`ladi. Issiqlikning notekis tushishi havo massalari, nam aylanishining joylashuviga va atmosfera sirkulyatsiyasiga ta’sir ko`rsatadi. Quyosh nur energiyasining zonal taqsimlanishi sababli Yerda havo, suv va tu proq haroratlari, bug`lanish va bulutlilik, atmosfera yog`inlari, barik relef va shamol larning tizimlari,havo massalarining xossalari, iqlimlar, hidrografik turning sajiyasi va gidrologik jarayonlar, geokimyoviy jarayonlar, nurash va tuproq hosil bo`lishining xususiyatlari, o`simlik tiplari hamda o`simlik va hayvonlarning hayotiy shakllari, relyefning skulpturaviy shakllari, muayyan darajada cho`kindi jinslarning tiplari va, nihoyat, geografik landshatlar zonal tarqalgan Geografik qobiqda zonallikning namoyon bo`lishi Quyoshning Yer yuzasiga tushadigan energiyasi hisobiga sodir bo`ladigan jarayonlarning tarqalish chegaralari bilan cheklangan. Yer yuzasidan yuqori va quyi tomonga uzoqlashgan sari zonallik asta-sekin yo`qola boradi; Dunyo okeaning tubida va atmosferaning

yuqori qatlam larida zonallik bo`lmaydi. Zonallik landshaft sferasida eng yaqqol namoyon bo`ladi. Geografik (landshaft) zonallikning haqqoniy manzarasining tahlili Yer yuzasini dastlab kenglik mintaqalariga ajratish lozim ekanligini ko`rsatadi. Bu kenglik min - taqalari geografik qobiqda issiqlik rejimi va asosiy havo massalarining sirkulyatsiyasiga monand holda ajratiladi. Bu mintaqalarning har biri uchun issiqlikning taqsim lanishiga bog`liq holda tabiiy jarayonlarning yo`nalishi va ritmlari xos bo`lganligi sababli geografik mintaqalar deb nom olgan. Geografik mintaqalar tabiatining xususiyatlari Yer aylanish o`qining ekliptika tekisligiga qiyaligi tufaylidir. Shu sababli oraliq mintaqalar – namning mavsumiy ritmlari yaqqol ifodalangan subekvatorial, issiqlik va namning mavsumiy ritmikasi yaqqol ifodalangan subtropik va issiqlikning mavsumiy ritmikasi yaqqol ifodalangan subqutbiy mintaqalar vujudga keladi. Geografik qobiqning zonal xilma-xilligi va geografik mintaqalarning tarkib topishi endogen jarayonlar bilan emas, balki Yerning shakli va uning yuzasida dastavval kenglik bo`ylab geografik va biologik jarayonlar energiyasi - atmosfera sikulyatsiyasiga va bu jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan nam aylanishiga sabab bo`ladigan Quyosh radiatsiyasining taqsimlanishi bilan bog`liq. Geografik mintaqalar Yerni uzluksiz halqalar bilan ishg`ol etadi, materiklarni ham, okeanlarni ham o`z ichiga oladi; mintaqalarning nomi ularning Yer sharining muayyan kengliklaridagi holati bilan bog`liq. Mintaqalarning nomlari, qamrovi va soni hozirga qadar umume’tirof etilganicha yo`q. XX asrning 20-yillaridayoq nemis geografi Z.Passarge muayyan bir iqlim mintaqasidagi landshaft oblastlarining sistemasi landshaft mintaqasini hosil qiladi, deb o`qtirgan edi. I.P.Gerasimov () har bir yarim sharda 4 ta: qutbiy, boreal (mu’tadil), subtropik va tropik mintaqalar ni ajratadi. V.B. Sochava (1963) esa shimoliy tropikdan tashqari, tropik va janubiy tropikdan tashqari mintaqalar ni sayyoraviy zonallikning asosiy

bug`inlari, deb hisoblagan edi. S.V. Kalesnik (1970) Yer sharida issiqlikning taqsimlanishi asosida sovuq, mu’tadil va issiq mintaqalar ni ajratgan edi. L.P.Shubayev (1977) esa Yer tabiati rivojlanishining hozirgi bosqichida quyidagi asosiy sayyoraviy: 1) issiq va nam ekvatorial; 2) issiq va quruq tropik, 3) shimoliy yarim sharda namlikning katta amplitudali va iliq, janubiy yarim sharda okean iqlimli mu’tadil; 4) salqin va zax boreal; 5) ayoz (sovuq va zax qutbiy mintaqalarni ajratadi. Bu olimning fikricha, mu’tadil mintaqani ikki – mu’tadil va boreal mintaqaga ajratish maqsadga muvofiq. A.G.Isachenko (1990) ham quruqlik landshaftlarini tasniflashda boreal, subboreal, subtropik, tropik subekvatorial va ekvatorial mintaqalar ni ajratadi. F.N.Milkov (1990) har bir yarim sharda qutbiy, mu’tadil, subtropik va tropik mintaqalar ni ajratgan va ularni landshaft sferasida namoyon bo`ladigan geografik mintaqalar deb atagan. A.A.Grigoryev() esa shimoliy yarim sharda 6 ta: qutbiy,subarktika, boreal (mu’tadil), subtropik, tropik va ekvatorial mintaqalar ni ajratgan; Y.N.Lukashova va A.M.Ryabchikov arktika (antarktika), subarktika (subantarktika), mu’tadil, subekvatorial, tropik, subekvatorial va ekvatorial mintaqalar ni ajratishgan. Mu’tadil mintaqadan alohida subboreal mintaqa ni ajratish to`grisida fikrlar ham mavjud. U holda mintaqalar soni har bir yarim sharda 7 taga yet a di. Geografik mintaqalar geografik qobiqning eng yirik kenglik – zonallik bolinmasini, ya’ni zonallikning eng yuqori pog`onasini hosil qiladi. Geografik mintaqalar radiatsiya balansi hamda atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining asosiy tiplaridagi tafovutlar asosida ajratiladi. Har bir geografik min taqa asosan kenglik yo`nalishi bo`yicha tarqaladigan muayyan havo massasining us tuvorligi bilan ifodalanadi. Geografik mintaqalar geofizikaviy asoslarda ajratiladigan va joylashuviga ko`ra iqlim mintaqalariga tog`ri keladi. Geografik mintaqalar radiatsion chegaralar va atmosfera sirkulyatsiyasining sajiyasi bilan bevosita bog`liq bo`lishi tufayli kenglik yo`nalishiga ega va iqlim mintaqalariga yaqin turadi.

Geografik mintaqalar - geografik qobiqning eng yirik kenglik-zonal bo`linmalaridir. Issiqlik va nam rejimi, havo massalari va okean oqimlari sirkulatsiyasi xususiyatlari, geomorfologik va biokimyoviy jarayonlar, o`simlik va hayvonot dunyosining tarkibiga ko`ra har bir yarim sharda 7 tadan, jami 13 ta qeografik mintaqa ajratiladi ( - jadval): - ekvatorial mintaqa; - shimoliy va janubiy yarim sharning subekvatorial mintaqalri; - shimoliy va janubiy yarim sharning tropik mintaqalri; - shimoliy va janubiy yarim sharning subtropik mintaqalri; - shimoliy va janubiy yarim sharning mu’tadil mintaqalri; - subarktika va subantarktika (subqutbiy) mintaqalari; - arktika va antarktika (qutbiy) mintaqalar. Geografik mintaqalarning nomlari ularning Yer sharining muayyan kengliklaridagi geografik joylanishi bilan bog`liq. Har bir asosiy geografik mintaqa uchun muayyan havo massasining ustuvorligi xos. Ammo, Shimoliy va Janubiy yarim sharlarning oraliq - subarktika, subtropik, subekvatotial mintaqalari o`zlarining havo massalariga ega emas. Bu mintaqalarning har birida ikkala qo`shni geografik mintaqalarning hukmron havo massalari almashininb hukmronlik qiladi: shimoliy yarim sharda yilning yozgi yarmida janubdan qo`shni bo`lgan mintaqaning, yilning yozgi yarmida esa shimoldan qo`shni bo`lgan mintaqaning havo massalari hukmronlik qiladi. Geografik mintaqalar kenlik yo`nalishiga ega va to`gri halqa shakliga ega emas. Ular materiklarda relyef va Dunyo okeanida okean oqimlari ta’sirida kengayishi yoki torayishi mumkin. Okean ustida geografik mintaqa ayniqsa bir xilligi bilan ifodalanadi. - jadval. Geografik mintaqalar va ularning maydoni Mintaqaning nomi Maydoni mln. %

km 2 Arktika ………………………………………………… ………….. 14,45 2.83 Subarktika ………………………………………………… ………. 17,62 3.45 Mu’tadil ………………………………………………… ………… 53,22 10.44 Subtropik ………………………………………………… ……….. 39,72 7.79 Tropik ………………………………………………… …………... 80,77 15,84 Subekvatorial ………………………………………………… …… 38,65 7,58 Ekvatorial ………………………………………………… ………. 22,07 4,33 Subekvatorial ………………………………………………… …… 30,11 5,91 Tropik ………………………………………………… …………... 95,10 18,63 Subtropik ………………………………………………… ……….. 33,78 6,62 Mu’tadil ………………………………………………… 34,47 6,76

………… Subantarktika ………………………………………………… …… 23,93 4,69 Antarktika …………………………………… …………………… 26,19 5,13 Yer yuzasi ………………………………………………… ………. 510.0 8 100,0 0 Okean – atmosfera – materik sistemasidagi havo massalari almashinuvining intensivligi va absolyut kattaligiga bog`liq holda quruqlikning turli qismlari kamroq yoki ko`proq issiqlik hamda namga ega hamda mavsumiy ritmlarning sajiyasiga ko`ra farq qiladi. Quruqlikda issiqlik rejimi, asosiy havo massalari va ularning sirkulyatsiyasining sajiyasiga ko`ra ajratiladigan kenglik bo`yicha cho`zilgan geografik mintaqalar namlanish, kontinentallik va morfostrutura xususiyatlariga ko`ra ichki tavovutlarga ega. Geografik zonallikning ichki xilma – xilligining asosiy omili bo`lgan atmosfera sirkulyatsiyasining umumiy belgilari asosida geografik mintaqalar sektor lar ga ajratiladi. Shu asosda A.I.Yaunputnin (1946) qutbiy va qutbyoni mintaqalaridan tashqari barcha mintaqalarda g`arbiy, markaziy va sharqiy sektorlarni, A.M. Ryabchikov (1973) va L.P.Shubayev (1977) ikkita okeanbo`yi va bitta kontinental sektorni ajratgan. Materiklarda g`arbiy okeanbo`yi, kontinental yoki materik ichkarisi va sharqiy okeanbo`yi sektorlari, okeanlarda esa iliq va sovuq oqimlarga mos holda g`arbiy va sharqiy sektorlar ajratiladi. Geografik mintaqalar doirasida (quruqlikda va okeanda) namlanish sharoitlari va issiqlik balansiga bog`liq holda shakllanadigan geografik ( tabiiy – tarixiy, tabiat, landshaft) zonalar va kichik zonalar ajratiladi. Geografik mintaqalarning eng yirik tarkibiy qismlarini geografik zonalar tashkil etadi. Okeanlardan uzoqlik darajasiva, binobarin, iqlimning kontinentallik darajasi zonalarning shakllanishida muhim omillardan biridir. Geografik zonalar e kvatordan qutblarga tomon, okeandan materik ichkarisiga tomon

almashinadi. Zonalar tabiiy muhitning bir xil tuproqlar, o`simlik, hayvonot dunyosi va boshqa komponentlarni belgilaydigan harorat va namlanishning yaqin sharoitlariga ega. Har bir zona o`simlik va tuproqlarning, hidrologik, geokimyoviy, biogeografik va boshqa jarayonlarning tiplarining umumiyligi bilan farq qiladi. Geografik zona geografik mintaqaning landshaftning bitta zonal tipi ustuvorlik qiladigan yirik qismidir. Geografik zonalar ko`pgina hollarda geobotanik belgilari asosida nomlanadi, chunki o`simlik qoplami landshaftning “libosi”dir. Ammo geografik zonani geobotanik yoki boshqa biror-bir komponent hosil qiladigan zonaning aynan o`xshashi deb hisoblamaslik kerak. Zonalar Yer yuzasida issiqlik va namning birligi yoki ekvatorial mintaqadan bosqa har bir mintaqada atmosfera namlanishining har xil bo`lishi tufayli vujudga keladi. Yer yuzasining tuzilishiga bog`liq holda geografik qobiqda ideal zonallik namoyon bo`la olmaydi. Geografik zonalarning chegaralari juda kam hollardagina parallellarga mos tushadi; ayrim hollarda ularning yo`nalishi meridianlarning yo`nalishiga (masalan, Shimoliy Amerikada) juda yaqin. Ko`pgina zonalar bo`laklangan va barcha materik larda ham tarqalmagan. Geografik qobiqning zonal tuzilmasi materiklar va okeanlar, rel y ef, tog` jinslarining moddiy tarkibining ta’siri tufayli murakkablashadi. Ta’kidlash joizki, okeanda quruqlikdagi kabi tor polosalar ko`rinishidagi zonalar yo`q. A.A.Grigoryevning yozishicha (1964) , materiklarni mintaqalarga ajratish asosida, dastavval, Yer yuzasi radiatsion sharoitlarining tafovutlari, zonalarga ajratish asosida esa radiatsiya balansi va yog`inlar yillik jamining tafavvutlari, ya’ni Yer yuzasining namlanishi yotadi. Geografik zonalarni ajratishda Quyosh radiatsiyasi issiqligi bilan bir qatorda Yer yuzasinng namlanishi ham e’tiborga olinadi va issiqlik va namning har bir zona uchun xos bo`lgan nisbati qaraladi.Geografik mintaqalar barcha materiklar va okeanlarda, geografik zonalar faqat materiklarda ajratiladi. Geografik zonalar maydoniga ko`ra turli katalikka va turli yo`nalishga ega. Zonalar maydoninng katta-kichikligi va yo`nalishi materiklarning konfiguratsiyasi va yirik relyef shakllariga bog`liq. Masalan, Shimoliy Amerikada dasht zonalarining

kengligi ularning uzunligiga nisbatan kattaroq hamda meridional yo`nalishga ega. O`rta Osiyoda chala cho`llar zonasi yoy shakliga ega. Geografik zonallikning xususiatlari mufassalroq o`rganilgan sari ajrati ladigan geografik zonalarning soni ham ko`payib bordi. V.V.Dokuchayev (1900) 7 ta, L.S.Berg (1938) 12 ta, P.S.Makeyev (1956) 30 taga yaqin L.P.Shubayev (1977) 20 ta va A.M.Ryabchikov (1988) 34 ta zonani ajratishgan ( –jadval). Garchi Yerning aylanish o`qiga perpendikulyar holda tabiiy komponentlarning bir xil majmuasi band qilgan va g`arbdan sharqqa cho`zilgan polosa zona deb atalsada, zonalarning maydoni va cho`zilishi materiklarning konfiguratsiyasi va ularning makrorelefiga bog`liq. Masalan, Shimoliy Amerikada dasht zonalarining kengligi ularning uzunligiga nisbatan kattaroq hamda bu zonalar meridional yo`nalishga ega. O`rta Osiyoda chala cho`llar zonasi yoy ko`rinishiga ega. - jadval. Geografik mintaqalar va ularning zonalari (L.P.Shubayevdan, 1977) Mintaqalar Zonalar va yirik regionlar Ekvatorial Ikkita subekvatorial Ikkita tropik Ikkita subtropik Shimoliy mu’tadil 1) gileyalar; 2) subekvatorial o`rmonlar; 3) savannalar; 4) tropic cho`llar; 5) savannalar; 6) tropk o`rmonlar; 7) subtropik doimiy yashil o`rmonlarva butazorlar; 8) aralash o`rmonlar; 9) chala cho`llar; 10) subtropik cho`llar; 11) keng bargli o`rmonlar; 12) aralash o`rmonlar;

Shimoliy boreal Janubiy mu’tyadil va boreal Shimoliy subqutbiy Ikkita qutbiy 13) o`rmon dashtlar; 14) dastlar; 15) chala cho`llar; 16) mu’tadil cho`llar; 17) tayga; 18) yaproqli daraxt o`rmonlari va orolsimon tundralarbubg bo`lak- bo`lak joylari; 19) tundra va o`rmondundra; 20) qutbiy sahrolar; 21) muz. Materik sektoridagi zonalarning har biri okeanbo`yi sektorlarida o`zining analogiga ega. Ortiqcha va yetarli namlanish sharoitlarida bitta zonaninng ikki varianti vujudga keladi. Masalan, Skandinaviya yarim orolida Atlantika bo`yi taygasi, Sibirda esa kontinental tayga mavjud. Yetishmaydigan namlanishda turli zonalar analog bo`ladi, masalan, materik ichkarisidagi kontinental cho`llarga okean yaqinidagi keng bargli o`rmonlar to`g`ri kladi. Zona ichida quruqlik yuzasining taksonomik birliklarini ajratishda relyef va geologik tuzilish eng muhim omillardir. Tekisliklarda issiqlik va namning muayyan parametrlariga bog`liq bo`lgan har bir geografik mintaqaning turli morfostrukturalarda, ya’ni relyefning turli o`ziga xos geologik tuzilishga ega bo`lgan elementlarida eng tipik va keng tarqalgan landshaftlar mavjud. Bunday landshaftlar landshaftning zonal tipi deb ataladi. Har bir landshaft zonal tipining biokimyoviy jarayonlari , tuproqlari va o`simlik xususiyatlari turlI materiklarda o`xshashlikka ega , biroq, ayni paytda mahalliy tafovutlari saqlanib qoladi. Shu sababli turli materiklardagi landshaftlarning zonal tiplari aynan o`xshash (bir xil) emas, balki ular bir-birlarining

analoglaridir. Geografik zonalar doirasida landshaftlarning muayyan tipining ustuvorligiga ko`ra kichik zonalar ajratiladi. -jadval. Geografik mintaqalar va zonalar (A.M. Ryabchikovdan,1988) Mintaqalar Zonalar Balandlik Qutbiy (Arktika va Antarktika) 1. Sahrolar 2. Arktika tundrasi Sovuq cho`lli Tundra- sovuq cho`lli Subqutbiy (Subarktika va Subantarktika) 3. Tundra 4. O`rmon - tundra Mu’tadil boreal submintaqalar 5. Okeanbo`yi o`tloqlari va siyrak o`rmonlari 6. Tayga O`rmon- tundrali subboreal submintaqalar 7. Aralash o`rmonlar 8. Keng bargli o`rmonlar 9. O`rmon – dasht va preriylar 10. Dashtlar 11. Chala cho`llar 12. Chala cho`llar va cho`llar O`rmon- O`rmon- o`tloqli O`rmon- o`tloqli Subtropik 13. Igna bargli o`rmonlar 14. Doimiy yashil va chala yashil aralash o`rmonlar 15. Yarim yashil bargli o`rmonlar 16. Chala cho`llar 17. Cho`llar 19. Yozgi-nam siyrak o`rmonlar va

butazorlar 20. Dashtlar 21. Preriylar Tropik 22. Cho`llar 23. Chala cho`llar 24. Siyrak o`rmonlar va butazorlar, savannalar 25. Chala yashil mavsumiy nam o`rmonlar 26. Preriylar va o`tloqi dashtlar Subekvatorial 27. Doimiy yashil nam va mu’tadil nam o`rmonlar 28. Yarim yashil nam va mu’tadil nam o`rmonlar 29. Doimiy yashil chala quruq o`rmonlar va butalar 30. Barg tashlaydigan mu’tadil nam va quruq o`rmonlar 31. Quruq va cho`llashgan savannalar, siyrak o`rmonlar va butazorlar Ekvatorial 33. Doimiy yashil ortiqcha nam va nam o`rmonlar (gileyalar) 34. Barg tashlaydigan – doimiy yashil o`rmonlar Geografik zonalarning issiqlik va nam nisbatinining miqdoriy tavsiflashning turli usullari qo`llaniladi. A.A. Grigoryev va M.I. Budiko (1956) zonallik hodisasiga fizikaviy va miqdoriy asos kiritgan holda geografik zonallikning davriy qonuni ni

asosladilar 1 . Bu qonun 3 ta mujassam o`zaro bog`liq omillarni – Yer yuzasining yillik radiatsiya balan sini ( R) , ya’ni yuza tomonidan yutiladigan va chiqariladigan issiqliklar orasidagi far qni, atmosfera yog`inlarining yillik jamini ( r), qurg`oqchillikning radiatsion indeksini (K) hisobga olishga asoslangan. Radiatsion indeks ( K) quyidagi formula asosida hisoblanadi: K = R/Lr, bu yerda: L – bug`lanishning yashirin issiqligi, yillik kkal/g, R - yillik kkal/sm 2 , r – g/sm 2 , Lr – kkal/sm 2 da o`lchanadi. Quruqlik yuzasining radiatsiya balansi (byujeti) – Quyosh radiatsiyasi nur en - ergiyasining kirim – chiqimidir. Antarktida va Grenlandiyaning muzlik yuzasidan tashqari, Yer yuzasining yillik radiatsiya balansi hamma joyda musbat. Yillik radiat siya balansi ekvatordan (bir yilda 100 kkal/sm 2 ) qutblarga tomon kamayib boradi. Shunday qilib, formulaning surati ( R) geografik qobiqning muayyan joyidagi issiqlikni, mahrajdagi yillik yog`inlarning miqdori (r) yuzaning nam bilan ta’minlanish darajasini ifodalaydi. Namning bir qismi bug`lanadi. Quyosh issiqligining bug`lanishga sarflanadigan miqdori bug`lanishnng yashirin issiqligi deyiladi. Shu sababli formulaning mahraji buglanishnng yashirin issiqlik miqdori hamda yog`inlarning yillik miqdorining ko`paytmasidan ( Lr) iborat. Binobarin, formula Yer yuzasining muayyan joyda issiqlik va namning nisbatini ifodalaydi. – rasmda shi moliy yarim shar quruqligidagi geografik zonallikning grafigi ko`rsatilgan. Grafikning gorizontal o`qidagi raqamlar turli geografik zonalar uchun qurgoqchillikning radiatsiya indeksini ifodalaydi. Grafikdan ko`rinadiki, qurg`oqchillikning radiatsia indeksi tun dradan cho`lga tomon 0 dan 3,5 gacha o`zgaradi. Biroq, qurg`oqchillik indeksi o`z –o`zidan geografik zonalarni yetarlicha ifodalay olmaydi. Uning bir xildagi miqdoriy ko`rsatkichi turli zonalar uchun xos. Masalan, 1,0 ga yoki unga yaqin bo`lgan qurgoqchillik indeksi mu’tadil mintaqaning tayga, keng bargli o`rmonlari uchn ham, ekvatorial ormonlar – gileyalar uchun ham xosdir. Qur goqchillik indeksi 1,5 bo`lgan 1 Zonallikning davriy qonuni butun sayyorani qamrab olmaydi va geografik qobiqning ekvatorga nisbatan dissimetriyasini inkor qiladi.

sharoitlarda esa Sharqiy Yevropada o`rmon – dashtlar, Afrikada esa savannalar tarqalgan. Shu sababli geografik zonallikning grafigida yana bir qo`shimcha ko`rsatkich – yuzaning namlanish darajasi ifodalaydigan yuza suvlari oqimimning miqdori ham berilgan. Bu qo`shimcha ko`rsatkich yuzadan bir yilda oqib o`tadigan suv qatlami miqdorini (sm/yil) ifodalaydi va turli geografik mintaqalarda 1 sm dan 200 sm gacha o`zgaradi. Umuman, grafikdagi ma’lumotlar: 1) chapdan o`ngga - geografik zonalar iqlimi qurg`oqchilligining ortishini va 2) quyidan yuqoriga – ra diatsiya va issiqlik byujetining ekvatorga yaqinlashgan sari ko`payishini ko`rsatadi. -rasm. Shimoliy yarim sharda quruqlik geografik zonalligining grafigi (A.A.Grigorye va M.I.Budiko, 1956) Shunday qilib, nafaqat nam va issiqlikning miqdori, balki ularning nisbati birlamchi biologik mahsulotnining miqdorini va pirovardida o`simliklarning asosiy tipininig shakllanishini belgilaydi. Ayni paytda masalan, o`rmonlar yetarli va ortiqcha namlanish sharoirlarida o`sadi, biroq keladigan issiqlikga bog`liq holda turli ko`rinishga ega bo`ladi. Boshqa tomondan esa, namlanish kamaygan sari

o`simliklar quruq sevarroq bo`lib boraveradi, chunki bir xil radiatsion balansda yog`inlar miqdorining kamayishi bilan o`simlik tiplari nam o`rmondan savannaga, keyin dashtlarga va, nihoyat, cho`llarga o`tadi. Shunday qilib, asosy o`simlik tiplarining taqsimlanishi tasodifiy emas, balki muayyan qonuniyatlarga bo`sunadi. Bu qonuniyatlarga tuproqlarning asosiy tiplari va geokimyoviy jarayonlar, iqlimning, suv balansi va rejimining xususiyatlari, ko`pgina geomorfologik jarayonlar va boshqa tabiiy jarayonlar ham bo`sunadi. Bu qonun M.I.Budiko va A.A.Grigoryev tomonidan umumlashtirilgan va geografik zonallik qonuni deb nom olgan. Geografik zonallik qonuni zonal jarayonlarning asosiy belgilarining nafaqat hududiy taqsimlanishini, balki ularning (Yer yuzasidagi inson ta’siri bo`lmagan sharoitlardagi) tabiiy-hududiy komplekslar yoki landshaftlar ko`rinishidagi birikmalarini tavsiflash imkonini beradi. Geografik zonallikning grafigi geografik zonalarning tavsiflarini ifodalaydi. Ularning jami esa geografik mintaqalarni hosil qiladi. Masalan, subtropik o`rmonlar, butazorlar, preriylar, chala cho`llar va cho`llar subtropik mintaqani hosil qiladi. Geografik qobiq komponentlarining o`zaro aloqalari va ta’siri to`g`risidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar bir xil ideal materik deb ataladigan quruqlikdagi geografik (landshaft) zonalarining nazariy modelini tuzish imkonini beradi ( -rasm). Bu quruqli kning kattaligi Yer shari quruqlik maydonining yarmiga, konfiguratsiyasi uning keng liklar bo`yicha joylanishiga, yuzasi uncha baland bo`lmagan tekislikka to`g`ri keladi; tog` tizimlari o`rnida zonalar ekstrapolyatsiya qilingan. Gipotetik materik tarhini tahlili geografik (landshaft) zonalarining ko`pchiligi g`arbiy-sharqiy yo`nalishga ega emas va odatda butun Yer kurrasini o`rab turmaydi; shuningdek, har bir mintaqa zonalarning naboriga ega. Bunday holatni, sayyoramizda quruqlik va dengizning notekis joylashganligi, kontinentlar qirgoqlarini ayrim hol larda sovuq dengiz oqimlari, boshqa hollarda esa iliq dengiz oqimlari bilan yuvib turilishi hamda quruqlik relefining esa nihoyat xilma-xilligi bilan izohlanadi. Zonalarning taqsimlanishi, shuningdek, atmosfera sirkulyat- siyasiga, ya’ni issiqlik 16 ontin adveksiyasining yo`nalishiga bog`liq. Agar

meridional ko`chirma hukmronlik qilsa, ya’ni radiatsion issiqlik miqdorining kenglik bo`yicha o`zgarishiga mos tushsa, zonallik kenglik yo`nalishiga ega bo`ladi, mobodo g`arbiy yoki sharqiy ko`chirma hukmronlik qilsa, zonallar turli xil yo`nalishlarga va qiyofalarga ega bo`ladi. Bunday hollarda zonalarning muhim xususiyatlari yilning issiq yoki sovuq davridagi davridagi namlanish va issiqlik (sovuq) ta’sirida shakllanadi. Quruqlikdagi landshaftlarning geografik zonalligining sayyoraviy qonuni ayniqsa ulkan Yevrosiyo – Afrika quruqligida to ` liqroq namoyon bo ` ladi . Gipotetik materikning chizmasidan ko ` rinadiki , shimoliy yarim sharda janubiy yarim shardagiga nisbatan quruqlik maydoni katta bo ` lganligi sababli shimoliy mu ’ tadil va subtropik mintaqalarning kontinental sektorlarida zonalarning katta masofaga cho ` zilishiga sabab bo ` ladi . Janubiy yarim sharda bu sektorlar namoyon bo ` lmaydi . Umuman olganda janubiy yarim sharning zonalligi umumiy ko ` rinishda shimoliy yarim shardagi zonallikni takrorlaydi . Tog ` li hududlarda dengiz sathidan balandlik oshgan sari quruqlik yuzasi issiqlik balansi miqdorining o ` rtacha har 100 m ga 0,6 0 C ga kamayishi ( bu mu ’ tadil mintaqaning tekisliklarida qutbga tomon taqriban 600 km ga teng ) landshaftlar shakllanishining eng muhim omilidir . Buning natijasida tekisliklardagi zonalar o ` xshash balandlik zonalari shakllanadi . Balandlik zonallgining strukturasi ( zonalarning spektrlari ) tog ` ( tizmasi , tizimi ) ning qaysi geografik mintaqa va zonada joylashganligi hamda balandligiga bog ` liq . Tog ` larda balandlik zonalligining mavjudligi va uning quruqlikning tekisliklaridagi landshaftlarning zonal tiplariga o ` xshashligi geografik zonalarning uch o ` lchamli ekanligini ko ` rsatadi . MDU geografiya fakultetida tayyorlangan (1988) “ Jahonning tabiat mintaqalari va landshaftlari zonaltiplari ” kartasida landshaftlarning 96 zonal tipi va balandlik zonalligining 56 spektri ajratilgan . Bi karta Yerning unga insonning faol ta’siri boshlanganligiga qadar tabiiy holatini aks ettiradi. Geografik qobiqda zonallik qonuniga bo`ysunadigan hodisalardan tashqari azonal (nozonal) jarayonlar ham muhim ahamiyatga ega. Geografik qobiq doirasida Yer bag`irlari (endogen jarayonlar)ning energiyasi bilan bevosita bog`liq

bo`lgan barcha jarayonlar azonallik termini bilan birlashadi. Yer bag`irlaridagi asosiy jarayonlarga ayrim kimyoviy elementlarning radioaktiv parchalanishi, moddalarning gravitatsion differtensistsiyasi, Yer radiusining o`zgarishi, minerallardagi atomlarning o`zaro ta’siri va boshqa jarayonlar kiradi. Bevosita azonal hodisalarga biribchi navbatda vertikal va gorizontal tektonik harakatlar va ular bian bog`liq bo`lgan Yer yuzasining kontinental – okean tasvirining permanent shakllanishi, quruqlik va okean tubi relyefining yirik morfostruktura shakllari kabi yirik miqyosli geologik-geografik oqibatlar mansub. Azonallik tushunchasiga, shuningdek, magmatizm (asosan effuziya), endogen seysmizm va qisman geosistemalarning shakllanishiga bilvosita ta’sir ko`rsatadigan metamorzm ham kiradi. Ayrim tadqiqotchilar azonallik deb geografik qobiqning quyidagi ikkita yaqqol ifodalangan qonuniyatlarini tushunishadi: 1) okean sohillaridan materiklarning markaziy qismlariga tomon tabiiy-geografik jarayonlar, komponentlar va komplekslarning izchillikda o`zgarishi (sektorlik yoki meridional zonallik); 2) landshaftlar tuzilmasi va xossalarining gipsometrik gradiyent bo`yicha o`zgarishi (yaruslik yoki vertikal (balandlik) zonallik). Geografik qobiq hududiy tabaqalasuvining bunday turlarini kenglik-zonallik strukturasi doirasidagi azonallikning ekzogen oqibatlari sifatida qarash mumkin. Chunki har qanday holda ham bu geografik qonuniyatlar Quyosh radiatsiyasi oqimining geomorfologik jihatdan xilma-xil yuza bilan o`zaro ta’sii tufayli mavjud bo`ladigan atmosfera (iqlim) shart-sharoitlariga ega. Azonal jarayonlar va komponentlarning Yer yuzasi bo`ylab joylashuvi energiyaning tashqi (kosmik) manbalariga bog`liq emas. Azonallik qonuniyatlari asosida landshaft rayonlashtirish: materuk - tabiiy- geografik o`lka - tabiiy–geografik oblast sxemasi bo`yicha amalga oshiriladi. A z o n a l l i k - zonallik bilan bir qatorda regional landshaft komplekslarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan asosisy geografik qonuniyatlardan biridir. Azonallikning asosiy sababi – Yer po`stining tektonik rivojlanishi bo`lib, u Yer yuzasida yirik morfostrukturalarning shakllanishiga olib keladi. Azonal jarayonlar dengiz transgressiyalari va regressiyalariga, tektonik

yoriqlar, burmalar, tog` inshootlari, intruziv jismlarning hosil bo`lishiga, vulkanlarning otilishi va zilzilalarga, quruqlik va dengizlarning taqsimlanishiga sabab bo`ladigan Yer po`stining harakatlari bilan bog`liq. Yer bag`irlaridagi radioaktiv parchalanish energiyasi, gravitatsion tabaqalashuv energiyasi, Yer radiusining qisqarishi tufayli ajraladigan issiqlik, Yerning aylanish energiyasi, qalqish ishqalanishining energiyasi, minerallardagi atomlararo aloqalar enegiyasi azonal jarayonlarning energiya manvalaridir. Ta’kidlash lozimki, azonal jarayonlarning bu energiya manbalari alohida-alohida holda emas, balki birgalikda va bir paytda ta’sir ko`rsatadi. Azonallik ayniqsa tog`larda yaqqol namoyon bo`ladi. Tekisliklarda esa landshaftlarning azonal tafovutlari ularning dengiz sathidan balandligiga, kontinental taraqqiyotning qancha vaqt davom etishiga, geologik tuzilishga va boshqa omillarga bog`liq. Azonal omillarning ta’siri geografik qobiqning butun paleogeografik taraqqiyoti jarayonida namoyon bo`ladi. Ayniqsa orografiyaning ta’siri juda katta. Har bir geografik zonaning tog`larida o`simlik va tuproqlarning balandlik mintaqalari bilan bog`liq bo`lgan balandlik zonalligining muayyan tipi shakllanadi. Yer yuzasida geografik landshaftlarning tafovutlarida ifodalanadigan barcha xilma – xillik zonal va azonal omillar birikmasi va o`zaro ta’sirining natijasidir. Kenglik va balandlik zonalligining asosida umumiy qonuniyat – kenglik zonalligida quyi kengliklardan yuqori kenliklarga tomon, balandlik zonalligida joining absolyut balandligining ortib borishi bilan haroratning sekin-asta kamayishi turadi. Ammo zonallikning iqlim sharoitlari (issiqlik, issiqlik va namning nisbati va b.) kenlik va tog`larda balandlik bo`yicha turlicha o`zgaradi. Har ikkala holda haroratning pasayib borishi tufayli issiqlik va namning nisbati landshaft tabaqalashuvining eng muhim omilidir. Geografik zonallikka azonal ta’sirlar balandlik zonalarining shakllanishida va kenglik tabaqalashuvida, ya’ni geografik mintaqalarning sektorlarga, zonalarning provinsiylarga bo`linishida ifodalanadi. S.V.Kalesnik (1970) balandlik zonalligini geografik zonalarning sektorligi bilan bir qatorda

azonal hodisalar sirasiga mansub, deb hisoblagan edi. Ammo ko`pchilik olimlar balandlik zonalligini zonal hodisalarga kiritadilar. A.G.Isachenkoning fikricha, zonal qonuniyatlarning uch turi – kenglik zonalligi, sektorlik (meridional zonallik) va balandlik zonalligi (mintaqalanishi) mavjud. Relyefning ta’siri va tog` jinslarining moddiy tarkibidagi tavovvutlar zonalar doirasida tabiatning xilma-xilligiga sabab bo`ladi. Tog`li o`lkalarda kenglik zonalligi balandlik zonalligi tufayli murakkablashadi, kenglik geografik zonalar balandlik zonalari bilan almashinadi, qirlarda esa landshaftlar ikki qo`shni zonalar doirasida turlanadi (o`zgaradi). Ammo har qanday sharotda balandlik zonasi shu tog` ulkasi joylashgan zonaga mos zonadan boshlanadi. Balanlik zonalligining mavjudligi birinchi navbatda joining absolyut balandligining o`zgarishi bilan bog`liq. Balandliklarning bir landshaft tipining (balandlik zonasining) boshqasi bilan almashishi uchun yetarli farqi bo`lgan ancha katta masofaga cho`zilgan yonbag`irtlarning mavjudligi balandlik zonalligi namoyon bo`lishining zaruriy shar-sharoitidir. Balandlik zonalligi tabiatiga ko`ra azonal hodisa, chunki tog`larni vujudga keltiradigan tektonik harakatlar balandlik zonalligining shart-sharoiti bo`lib xizmat qiladi. Tog`larning geografik zonalari tekisliklardagi zonalardan hosil bo`lgan va ylarninng mahsulasidir. Relyef tufayli vujudga keladigan balandlik zonalligining mavjudligi dastavval aerotermik gradiyent samarasiga va atmosfera yog`inlari miqdorining balandlik bo`yicha o`zgarishiga bog`liq. Har bir tekislik zonasiga balandlik zonalligining o`z tipi (tundra, taiga, aralash o`rmonlar va b.) to`g`ri keladi. Balandlik zonallik tipi mahalliy iqlim va geologik-geomorfologik sharoitlarga bog`liq holda balandlik zonalligi strukturasida o`z ifodasini topadi. Ifodalanish darajasiga ko`ra balandlik zonalligi to`liq yoki to`liq bo`lmagan balandlik zonalligi farqlanadi. To`liq zonallikda tekislik geografik zonasi sharoitlarida bo`lishi mumkin bo`lgan barcha balandlik zonalar kuzatiladi (Kavkaz, Alp ba b. tog`larda). Tog`larning uncha katta balandlikka ega bo`lmasligi ularda balandlik zonalligining to`liq bo`lmasligiga sabab bo`ladi. To`liq bo`lmagan balanlik zonalligida yuqori zonalar (O`rta Ural, Qrim) yoki tog`liklardagi

tizmalarning (Sharqiy Pomir, Markaziy Tanshan) katta absolyut balandligi tufayli yuqoridagi zonalar bo`lmaydi. F.N.Milkov (1990) regional darajadagi paradinamik zonallikni ham ajratadi. Tog`larning atrofdagi tekisliklar bilan o`zaro ta’siri natijasida o`ziga xos tog`oldi zonalligi vujudga keladi. Bunday sharoitlarda shakllanadigan landshaftlar to`siq etagidagi va yomg`irli soya (humid-tog`oldi va arid – soya) landshaftlar deb ataladi. Tekisliklarda va tog`larda geografik qobiqning zonal tuzilmasida ham o`xshashlik, ham muhim tafovutlar mavjud. Ulardagi o`xshashlik tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari va tekisliklarda ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning kamayishi, shuningdek, geografik qobiqda zonal evolyutsiyaning umumiyligi tufayli zonalarning to`plamida va izchilligida namoyon bo`ladi. Kenglik zonalligining shakllanishida ham, balandlik zonalarining shakllanishida ham issiklik omili hal qiluvchi ahamiyatga ega, ammo har ikkala holda uning mohiyati har xil: kenglik zonalligi asosida Quyosh nurlari tushish burchagining kenglik bo`ylab o`zgarishiga, balandlik zonalligi esa joyning dengiz sathidan yuqoriga tomon balandlashishiga bog`liq Ko`pgina tog`sistemalarida ularning etaklaridan cho`qqilariga tomon issiqlikning kamayishi va namlanishning ozgarishiga bog`liq holda balandlik mintaqalari ajratiladi. Tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari atmosfera qalinligi va zichligi kamayishi sababli unda suv bug`lari va chang zarralarining miqdori va, binobarin, radiatsiya sarfi ham kamayadi. Quyosh radiatsiyasining (lot. radiatio nur) intensivligi (lot. intensio kuchlanish, kuchayish) tog`larda balandlik bo`yicha har 1000 m da taqriban 10 % ga ortb boradi. Ayni paytda samarali (effektiv) nurlanish, ayniqsa uzun to`lqinli nurlanishi balandlik bo`yicha tezroq ko`payadi va buning natijasida havo haroratining balandlik bo`yicha pasayishiga sabab bo`ladigan radiatsiya balansi kamayadi.Balandlik ortgan sari atmosfera bosimi ham (har 11-15 m da 1 mm) kamayib boradi, suv bug`larining to`yinish sharoitlari ham o`zgaradi. Tog`larda o`rtacha har 100 m balandlikka ko`tarilganda harorat troposferaning quyi to`rt kilometrda 0,5 ga, to`rt kilometrdan yuqorida 0,6 o ga, tropopauza

yaqinida 0,7-0,8 o ga pasayadi. Ammo harorat gradiyenti deb nomlangan bu ko`rsatkich yil va kunlarning vaqtiga, havo massasining sajiyasiga, relefga va boqshqa sabablarga bog`liq. Mu’tadil mintaqaning aksariyat tog` tizimlarida faol haroratlarning ( +10 o dan yuqori) jami har 100 m balandlikka 170 o ga, quruq tropik sharoitlarda esa 250 o ga (And tog`larida 300 o ga) kamayadi (Romanova, 1966). Tog`larda balandlik zonalligining namoyon bo`lishi yoqoriga tomon havo haroratining pasayishi va yog`in miqdorining hamda atmosfera namlanishining ko`payishiga bog`liq. Ammo namlanish sharoitlarining o`zgarishi yo`nalishi va intensivligiga ko`ra kenlik zonalligiga mos kelmaydi.Umumiy ko`rinishda vertikal iqlim o`zgarishi zonal iqlim o`zgarishlariga juda yaqin, ammo aynan o`xshamaydi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi tog`larda balandlashgan sari oshib boradi, ekvatordan qytblarga tomon esa kamayib boradi. Tog`larda atmosfera bosimi izchillik bilan va bir xilda kamaysa, ekvator va qutblar orasida barik maksimumlar va minimumlar zonalari bor. Gorizontal yo`nalishda gumid va arid zonalar almashinadi. Tog`larda yog`inlarning tushishi relefning to`siqlik (baryer) samarasiga bog`liq. Tog` to`siqlari ta’sirida havo massalari yuqoriga tomon harakatlanadi, namning kondensatsiyasi kuchayadi va yog`inlar miqdori muayyan balandliklarga qadar ortib boradi. Ta’kidlash lozimki, nam zahiralari kamaygan sari yog`inlarning miqdori ham kamaya boshlaydi. Eng ko`p miqdordagi yog`inlar tushadigan sath o`zgaruvchan bo`lib, quruq oblastlarda nam oblastlardagiga nisbatan balandroqda bo`ladi. Masalan, Alp tog`larida eng ko`p yog`in tushadigan yuqori sath 2 000 m ga, Kavkazda 2 400- 3 000 m ga, Tyanshanda 3 000-4 000 m ga yaqin. Qutbyoni kenliklarida esa yog`inlar miqdorining ko`payishi 1 000 m balanliklargacha bo`ladi.Tog`larda yog`ingarchilik havo massalarining tog` tizmalari yonbag`irlari oldida to`planishi va havo massalarining yuqoriga ko`tarilishi bilan bog`liq bo`lishi tufayli shamollarga ro`paru bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlar miqdori shamollarga teskari yonbag`irlardagiga nisbatan bir necha baravar ko`p bo`lishi mumkin. Tog`larda yoginlarning taqsimlanishi orografik (tizmalarning bir-biriga nisbatan joylashuvi,

yonbag`irlar ekspozitsitasi, yuzanining parchalanishi va b.) xususiyatlarga bog`liq holda juda xilma-xildir.Absolyit balanlik esa yog`onlar miqdorining ko`payishida bilvosita ahamiyatga ega. -rasm balandlik zonalligi strukturasining tiplari (A.M.Ryabchikov, 1972)

A – materiklarning nam sektorlari – 1- bargli – doimiy yashil (subekvatorial) o`rmonlar; 2 – subtropik musson o`monari; B – materiklarning kontinental sektorlari - 1 – barg tashlaydigan – doimiy yashil (subekvatorial) o`rmonlar; 2- musson o`rmonlari; 3- savannalar; 4 – tikonli va sukkulent siyrak o`rmonlar; 5 – buk ormonlari; 6 – torf o`tloqlari; 7 – vereshatnikli igna bargli o`rmonlar; 8 – bambuk paporotnikli o`rmonlar. Balandlik va kenglik zonalari orasida faqat tashqi o`xshashlik mavjud.Ayrim balandlik zonalarining (masalan, Tibet va Sharqiy Pomirning alp o`tloqlari, baland tog` sovuq cho`llarning) kenglik zonalligida analoglari yo`q. Ayni paytda passat mintaqasining tekisliklardagi zonal cho`llarning tog`larda analoglari yo`q. Balandlik zonalari kenlik zonalaridan ko`pgina strukturaviy-funksional xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Shuningdek, balandlik zonalari havoning siyrakligi, atmosfera sirkulyatsiyasining o`ziga xosligi, harorat va bosimning mavsumiy tebranishi, o`ziga xos geomorfologik jarayonlarning (o`pirilmalar, sel va qor ko`chkilari va b.) xususiyatlari, muzliklar, tuproqlar profiliga ko`ra ham kenglik zonalaridan farq qiladi. Tayga zonasidan janubdagi tog` o`lkalarida tog`- tayga o`rmonlari, ko`pgina tog`larda esa o`rmonlar zonasi yo`q. Mu’tadil va subtropik kengliklarning tog`larida past haroratlar, yaxshi drenaj va ultrabinafsha nurlar miqdorining yuqori bo`lgan sharoitlarida alp o`tloqlari rivojlanadi. Ekvatorial kengliklarda esa ularning o`rnini daraxtsimon murakkab gullilardan tashkil topgan paramos tog` - o`tloq zonasi egallaydi. Atmosfera yog`inlarining oqimi tog`larda yuqoriga ko`tarilgan sari ko`payadi, ammo ekvatordan qutblarga tomon yo`nalishda bu holat kuzatilmaydi. Yuqoriga ko`tarilgan sari yuza oqimining 3-4 marta optishi va drenajning yaxshilanishi sababli tog`larning yuqori qismlarida botqoqlar deyarli yo`q, tundra esa o`tloqlar bilan almashinadi.Tayga zonasida balandlik zonalligi spektri tayga, tundra va doimiy qorlar zonalaridan iborat. Ammo tog` tundrasi qutb kechasi va kunduzi sharotlarida rivojlanadigan kenglik tundra zonasidan boshqacha sharoitlarda rivojlanadi. Bundan tashqari, har

qanday tog` o`lkasining, har bir tog` tizmasining va hatto uning ayrim yonbag`irlarining balandlik zonalari sifat jihatdan individual xususiyatlarga ega. Tog` landshaftlari biokomponentlarining rivojlanishi shu tog`larning ko`tarilishi bilan bir paytda sodir bo`lgan.Tog` florasi va faunasi turlarga tekisliklardagiga nisbatan 2 -5 marta boy. Shuningdek, tog`larda, ayniqsa subekvatorial mintaqaning mavsumiy nam sharotlarida, endemik turalarning soni 30 – 50 % ni tashkil etadi. Balandlik zonalligining tuzilmasi birinchi navbatda ularning muayyan geografik mintaqada, uning sektor va zonasida hamda balandligiga bog`liq. Tog`larning etaklaridan eng yqorisigacha balandlik zonalarining qonuniy almashinuvi balandlik zonalligining tuzilmasini (spektrini) hosil qiladi. Turli tog` tizimlarida, ularning ayrim qismlarida balandlik zonalligining turli tiplari va spekrtlari kuzatiladi. Balandlik zonalligi spektrida birinchi navbatda tabiiy sharoitlarning majmuasi xos bo`lgan balandlik mintaqalari (subalp o`tloqlari mintaqasi, alp o`tloqlari mintaqasi, subnival mintaqa va b.) ajratiladi. Bu mintaqalar o`z navbatida zonalarga guruhlanadi (Gvozdetskiy,1979). Zonalar tog` landshaftining tipiga ko`ra (tog`- o`rmon, tog`-o`tloq, tog`-dasht va b.), mintaqalar esa tog` landshaftlarining kichik tipiga ko`ra ajtatiladi. Balandlik zonalligi spektridagi zonalarning soni (ko`p yoki oz bo`lishi) tog` ulkasining bir paytning o`zida uning geografik o`rniga va balandligiga bog`liq: tog` ulkasi qancha baland va ekvatorga yaqin joylashgan bo`lsa unda to`liqroq bo`ladi; qutblarga yaqin joylashgan va kamroq balandlikkaka ega bo`lsa balandlik zonalarining spektrida zonalar soni shunchalik kam bo`ladi. Balandlik zonasining spektri ekvatorga yaqinlashib borgan sari murakkablashib boradi, zonalarning soni ortadi, yuqori kengliklarning tog`lari uchun xos bo`lmagan zonalar namoyon bo`ladi, o`xshash zonalarning (masalan, tog`– o`tloq, muzlik) chegaralari yuqoriga ko`tariladi. Balandlik zonalligining tuzilmasi tog`larning okeanga nisbatan yaqin yoki uzoqroqda, ya’nigeografik mintaqaning qaysi sektorida joylashganligiga ham bog`liq. Mu’tadil mintaqaning okeanbo`yida joylashgan tog`larida tog`–o`rmon va tog`–o`tloqi zonalar ko`poq tarkib topgan

bo`lsa, kontinental sektordagi tog`lada tog`–dasht, tog`–tayga va tog`–tundra zonalari rivojlangan. Materiklarning kontinental sektorlarida tog`larda yuqori bosimli antisiklon mintaqasining ta’siri tufayli cho`llar va chala cho`llar rivojlangan ( -chizma). Bu tog`larda qor chizig`i nam sektorlardagiga nisbatan 700 – 1000 m balandroqda o`tadi. Baland tog` to`sig`iga va Janubiy Tinch okean maksimumiga yaqinligi sababli And tog`laridagi Lyulyaylyako vulkanining (6723 m) g`arbiy yonbag`rida qor chizig`i 6500 m balanlikda o`tadi. Chunki bu maksimumningsharqiy chekkasi bo`ylab And tog`lariga parallel esadigan janubiy sovuq shamollar iliqroq kenliklarga keladi va yog`in bermaydi. Tropiklar yaqinidagi ulkan tekislik cho`llarining hududlari semiarid landshaftlarning turli kenglikga ega bo`lgan balandlik zonalari bilan o`raglan. Gumid tog` landshaftlarining ekvatorial yadrosi materiklarning nam sektorlaridagiga nisbatan ancha toraygan bo`lsada ancha yaxshi ifodalangan. Gumid va cho`l zonalari o`rtasida oraliq zonalarining spektrlari joylashgan. Kontinental sektorda semiarid va semigumid landshaftlarning balandlik zonalari, nam sektorlarda esa arid landshaftlarning balanlik zonalari yo`q, ularning o`rnini semigumid va gumid landshaftlarning balandlik zonalari egallaydi. 1000 – 2500 m balandliklarda tog` yonbag`irlarida yuqori va quyi qismlardagiga nisbatan ko`proq yog`in tushadi va shu sababli ekvatorial yadro qonuniy ravishda kengayadi (-chizmalar). 3000 m balandlikda “tunanli o`rmonlar” (nebelvaldes) joylashadi. Ulardan yuqorida o`rmonlarning yuqori chegarasini hosil qiladigan qing`ir daraxtli o`rmonlar (sexa de lya montanya) joylashgan.Ekvatorial kengliklarda qing`ir daraxtli o`rmonlar va qoyali- chag`ir toshli cho`llar orasida butali va murakkab gulli daraxtchil o`simliklar bilan baland tog` o`tlog`lari (paramos), janubiy subekvatorial kengliklarda esa butali (xalka) baland tog` boshoqli dasht zonasi joylashgan. Janubiy yarim sharning toq tropik cho`llari va chala cho`llaridan yuqorida doimiy yashil butalar, daraxtsimon boshoqlilar o`sadigan baland tog` tropik chala cho`llar (punas) va siyrak tikanli butalr va va yosriqsimon opunsiyalar o`sadigan cho`llar (tolas) sonalari joylashgan.

Balandlik zonalligining tuzilmasi, shuningdek, orografiyaga ham bog`liq. Uning katta tafovutlari yonbag`irlar ekspozitsiyasining Quyosh nurlariga va ustuvor shamollarga nisbatan holatiga ham bog`liq bo`ladi. Balandlik zonalligining spektrlari tog` inshootlarining qaysi kenglik zonasi va sektori doirasida joylashganligiga hamda tog` tizimining orografik xususiyatlariga boq`liq holda xilma-xil bo`ladi. Har bir kenglik zonasi uchun zonalarning soni, yoylashuvi, balandlik chegaralari bilan ifodalanadigan balandlik zonalligining alohida spektiri xos.Turli kenglik zonalarining tutashuvida joylashgan orografik jihatdan juda murakkab tog` tizimlarida balandlik zonalligi ayniqsa murakkab sajiyaga ega bo`ladi. Ammo bunday hollarda ham balandlik zonalligining bir necha spektrlarini belgilash mumkin. Masalan Kavkaz tog` tizimida 6-7 ta asosiy zonal qatorni belgilash mumkin. Har bir sektorda iqlimning kontinentallik darajasiga, namlanish intensivligi va rejimiga bog`liq holda balandlik zonalligining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi. Absolyut balandlik bilan bir qatorda tog` landshaftlarining tabaqalashuvida tog` inshootlarining umumiy cho`zilishi va yo`nalishi bilan bog`liq bo`lgan yonbag`irlar ekspozitsiyasi muhim omildir. Yonbag`ir ekspozitsiyasining Quyoshga va ustuvor shamollarga nisbatan holati balandlik zonalari chegaralarining holatini 300 - 800 m va undan ko`proq bo`lishiga olib keladi. Tog` yonbag`irlari ekpozitsiyalarining ikki xilini ajratish mumkin: 1) Quyosh yoritadigan tomomga qaraydigan solyar (lot. solarium < sol Quyosh) yoki insolyatsion (lot. insolatio < insolare Quyosh tomonga chiqarmoq) ekspozitsiyalar va 2) havo oqimlariga ro`paru joylashgan shamolli yoki sirkulytsion ekspozitsiyalar. Solyar ekspozitsiyaga tog` yonbag`irlarining issiqlik va, shuningdek, suv rejimi bog`liq. Janubiy yonbag`irlar shimoliy yonbag`irlarga nisbatan ko`proq isiydi, bug`lanish ko`proq bo`ladi. Shu sababli janubiy yonbag`irlar boshqa omillar bir xil bo`lsada quruqroq bo`ladi.Ularda balandlik zonalarining chegaralari odatda shimoliy yonbag`irdagiga nisbatan biroz yuqoriroqda o`tadi. Qarama-qarshi solyar

ekspozitsiyalar kenglik geografik zonalarning tutashuvida ayniqsa yaqqolroq namoyon bo`ladi.Mu’tadil kengliklardasolyar ekspozitsiyaning ta’siri qutbiy va tropic kengliklardagiga nisbatan kuchliroq bo`ladi. Yuqori kengliklarda qutbiy yorug` kunlarda barcha yonbag`irlarning barcha ekspozitsiyalari deyarli bir xil yoritiladi, quyi kengliklarda Quyosh ufq ustida baland turishi sababli turli ekspozitsiyadagi yonbag`iralr insolyatsiyasidagi farqlar silliqlanadi. Shamolli ekspozitsiyalar ikki xil ahamiyatga ega. Bu xildagi ekspozitsiyalar solyar ekcpozitsiya samarasini kuchaytirgan holda qarama-qarshi yonbag`irlarning termik rejimidagi ancha katta tafovutlarni yuzaga keltirishi mumkin. Bu holat g`arbdan sharqqa cho`zilgan tog` tizmalari (Pireney, Alp, Qrim, Katta Kavkaz, Himalay, O`rta Osiyo tog`lari) uchun xos. Bu tizmalarning shimoliy yonbag`irlari sovuq havo massalari ta’sirida bo`lib, janubiy yonbag`irlari ko`p yoki oz miqdorda sovuq havo massalaridan to`silgan. Bu tog` tizmalarining ko`pciligi muhim suv ayirg`ichlar, ba’zan esa ularning qirralari geografik mintaqalar, sektorlar va zonalarning chegaralarini hosil qiladi (Ural, Himalay, Kordilyera, And va b.). Shamolli ekspozitsiyalarning yonbag`irlarning iqlimi va landshaftlarga ta’siri yonbag`irlarning nam manbalariga, ya’ni nam havo massalarining yo`malishlariga va siklonlarning trayektoriyalariga (lot. trajectus siljish) nisbatan joylashihida namoyon bo`ladi.Farbdan sharqqa harakatlanadigan havo massalarining mintaqasida tog` tizmalarining g`arbiy yonbag`irlarida, mussonli sektorda esa mussonlarga ro`paru bo`lgan yonbag`irlarda yog`inlarning asosiy qismi tushadi.Masalan O`rta Osiyodagi Tyanshan – Oloy tog` tizimidagi tog`larda old tizmalarning (asosan Hisor tizmasi) janubiy va janubi-g`arbiy yonbag`irlarida bahorda shimoldan janubga siljiydigan Eron qutbiy frontining siklonlari hisobiga yog`inlarning katta qismi tushadi. Ko`pincha fyonlar ta’sirida bo`lgan tog`larning shamolga teskari yonbag`irlari shamolga ro`paru yonbag`irlarga nisbatan ancha quruq bo`ladi.Quruq iqlim sharoitlarida ekspozitsiya samarasi ancha katta bo`ladi. Ayniqsa faqat bir (shamolga ro`paru) yonbag`irda yaqqol naoyon bo`ladigan eng ko`p yog`inlar mintaqasiga mos keladigan balandliklarda tafovutlar katta bo`ladi. Shimoliy

Tyanshanda yog`inlar eng ko`p yog`inlar mintaqasi dengiz sathidan 1500 - 3000 m oralig`ida joylashgan va uning doirasidagi shimoliy va farbiy yonbag`irlarda qoramtir igna bargli o`rmonlar tarqaladi; qarama-qarshi ekspozitsialarlarda esa bunday o`rmonlar yo`q. Balandlik zonalarining spektrlarining har xil joylashganligi va ularning sektor variantlari quruqlikning orografik tuzilishining umumiy tarhiga mos keladi. Turli zonalar va sektotlar tutashuvida joylasgan yirik tog` inshootlarida (Kavkaz, Oltoy – Sayan va b.tog` o`lkalari) turli balandlik zonalligi spektrlarining bir-biriga murakkab holda tutashib ketishi kuzatiladi. Bir qator yondosh tizmalardan tashkil topgan murakkab tog` tizimlarida tashqi tizmalar ichki tizmalarga nisbatan qulay namlanish sharoitlariga ega. Berk tog` oralig`i soyliklari tog` yonbag`irlariga nisbatan quruqroq va kontinental iqlim va balandlik zonalligi spektrining ariroq sajiyasi bilan ifodalanadi. Berk tog` oralig`i soyliklari balandlik zonalligining tuzilmasida inversiyaga (lot. inversion teskari ag`darmoq) sabab bo`lishi mumkin (masalan, soylik tubida tundra, yonbag`irda tayga mintaqasi joylashishi mumkin). Sharqiy Sibirning ayrim soyliklarida ularning tubi va unga tutashgan yonbag`irlar tundra yoki o`rmon – tundra tipining komplekslari bilan band, ulardan yuqorida esa tog` taygasi zonasi joylashgan. Zonalar chegaralarining holati nafaqat iqlim omillari, balki nozonal omillar (relyef, geologik tuzilish) bilan ham bog`liq.

Похожие

Geografik qobiqning energiyaa manbalari

Geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi

Geografik qobiqda simmetriya va dissimetriya

Landshaft haqida tushunchalar