Landshaft haqida tushunchalar - География - Рефераты

Landshaft haqida tushunchalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

37.5 KB

Landshaft haqida tushunchalar Reja: 1. Landshaft haqida tushunchalarning vujudga kelishi 2. Landshaft qobig`ining geografik qobiqda tutgan o`rni 3. Landshaftshunoslikda turli yo`nalishlarning paydo bo`lishi 4. Landshaft tushunchasi haqida g`oyalar

Landshaft so`zi aslida nemischa bo`lib, o`zaro aloqadorlik va bog`liqlikni aks ettiruvchi suffiks, adabiy tilda manzara, joyning ko`rinishi degan ma`noni anglatadi. Landshaft atamasi geografiyaga dastavval deyarli bir vaqtda A.A.Borzov. L.S.Berg, D.F.Morozovlarning ilmiy ishlari orqali tabiiy geografik mujassama so`zining sinonimi sifatida kirib kelgan. Keyinchalik landshaft tushunchasini chuqurlashtirish va uning ta`rifini mukammallashtirish jarayonida tabiiy geograflar uch guruhga bo`linib ketishdi. Birinchi guruh tabiiy geograflarning fikricha landshaft ham xuddi re-lyef, iqlim, tuproq, o`simlik tushunchalari kabi umumiy tushunchalardir. Bu holda landshaft atamasi xohlagan ko`lamda tabiiy geografik mujassamlarga nisbatan, ularning katta-kichikligidan qat`iy nazar ishlatilishi mumkin. Bu tushuncha tarafdorlari (F.N.Milkov, D.L.Armand, ІO K.Yefremov, V.I.Proka-yev kabilar) fikricha landshaft bizning ko`z o`ngimizda tarixiy shakillangan va uzluksiz rivojlanishida bo`lgan u yoki bu tabiiy geografik mujassama qiyofa-sida namoyon bo`lgan o`zaro bog`liq va aloqadorlik bo`lgan narsa, hodisalarning yig`indisidir. Landshaftga berilgan ushbu ta`rifdan ko`rinib turibdiki, landshaft ham, tabiiy geografik mujassama ham ikkalasi bir narsadir. Tabiiy hududiy muj-assama so`zi aniq ifodaga egaligiga qaramay, atama sifatida noqulay. Shuning uchun tabiiy hududiy mujassama so`zining ma`nosini anglatadigan, ammo qisqagina va ishlatilishda qulay bo`lgan landshaft atamasidan foydalanish ma`qullandn. Uning fikricha Yer yuzasidagi barcha landshaftlar birgalikda Yerning landshaft qopqog`i tashkil qiladi. Bu holda "landshaft qobig`i" atamasi "Geografik qobiq" atamasining sinonimi sifatida ishlatiladi. Yerning landshaft qobig`i deganda, F.N.Milkov (1970) geografik qobiqdan farqli o`laroq, uning o`rta qismida litosfera, atmosfera, gidrosferalarning bevosita bir-biriga tutashib va faol ta`sir etib turadigan hamda organik hayot rivojlanishiga eng qulay sharoit yuzaga kelgan yupqa (qalinligi 200-250 m gacha bo`lgan) qatlamni tushunadi. F.N.Milkov geografik qobiqning ichida 4 ta qatlamni ajratadi: 1. Yuqori havo qatlami;

2. O`rta landshaft qatlami; 3. Landshaft orasidagi suv qatlami; 4. Quyi (litosfera) tosh qatlami; , Ikkinchi guruh geograflar ta`kidlashicha landshaft ma`lum bir hududni egallagan, o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan regional birlikdir. Masalan, N.A.Solnsev landshaftni asosiy geografik birlik deb qaraydi va geologik tuzilishi, relyef shakllari, yer osti va yer usti suvlari, mikroiqlimi, tuproq xillari, fitogeotsenozlari o`zaro bog`liq bo`lgan birikmalari qonuniy va tipik qaytalanib turadigan genetik jihatidan bir butun hududni landshaft deb ataydi. Landshaftning ta`rifini boshqacharok va qisqaroq qilib A.G.Isachenko (1991) quyidagicha ta`riflaydi: Landshaft - mahalliy ko`lamdagi geotizim-larning o`ziga xos yig`indisidan iborat bo`lib o`zining zonal va azonal belgi-lari bo`yicha bir butun hamda genetik jihatidan yaxlit geotizimdir. A.G.Isa-chenko fikricha landshaft o`zidan kichik geotizimlar yig`indisidan iborat bo`lishi bilan bir vaqtning o`zida, o`zidan katta va murakkabroq tuzilgan geotizimning bir qismi bo`lib xizmat qiladi. Shuning uchun landshaftlarni hosil bo`lishini geografik rivojlanishi va tabaqalanishi natijasi deb qarash kerak. Undan tashqari landshaft tabiiy geografik mujassamalarining taksanomik tizimida shunday bir pog`onani egalaydiki, u o`zining va zonal xususiyatlari bo`yicha bir butundir. Demak. tabiiy geografik rayon rayon-lashtirishning eng kichik va qulay asosiy birligidir. A.G.Isachenko fikricha landshaft va tabiiy geografik rayon ikkalasi bir narsadir. Bu holda landshaft bir konturlidir. Yer yuzasida bir landshaft bir marta uchraydi. Uchinchi guruh geograflar landshaft tipologik birlikdir degan tushuncha tarafdorlaridir. Ular landshaftlarning nisbatan bir xilligi tushunchasiga asoslanadilar. Bunda landshaft ma`lum xarakterdagi hudud yoki joy deb qaraladi. Bundan tashqari landshaft tabiiy komponentlar (geologik tuzilishlari relyef, tuproq, o`simlik va h.k) ning dialektik birligi, majmuasi hamda nisbatan bir xil bo`lgan tabiiy geografik mujassama deb qaraladi. Landshaftlarni ularning hududiy tarqalishidan qat`iy nazar xususiyatlariga qarab aniqlanadi. Landshaftga nisbatan bunday ko`z qarashning faol targ`ibotchisi N.A.Gvoz-

detskiyning (1973) atashicha, landshaft-tabiiy geografik majmuasining turi, kichik turi, xilidir. Masalan, geomorfologiyada relyef turi, tuproqshunos-likda tuproq turi, xili tushunchalari qaysi ma`noda ishlatilsa, tabiiy geografiyada ham shunday ma`noda ishlatilishi kerak. Masalan, dasht tuproq-lari deyilganidek, dasht landshaftlari deyish mumkin. Landshaft tipologik birlik sifatida katta-katta maydonlarni ham yoki kichik joyni ham egallashi mumkin. Bir holdagi yoki bir turdagi landshaft ma`lum hududda katta-katta uchrashi ya`ni ko`p konturli bo`lishi mumkin u yoki bu landshaftning tarqalishi areali, hududi u yoki bu tuproq yoki relyef turining tarqalishi areali kabi uzuk bo`lishi mumkin. Ana shunday landshaftlarning ma`lum bir yig`indisi tabiiy geografik rayonlarni tashkil qiladi. N.A.Gvozdetskiy fikricha tabiiy geografik regional birliklar va landshaft tipologik birliklari ikki xil tizimidagi birliklardir. Ular geografik qobiqning tabiiy geografik tabaqalanishini o`rganishdagi ikki xil yondashishning natijasidir. Landshaftlar regional birlik deb qaralganda ular orasidagi har xillikka ko`proq e`tibor berilsa, tipologik birlik deb qaralganda uning nisbatan bir xilligiga e`tibor beriladi. Landshaft tushunchasiga nisbatan yuzaga kelgan bu uch xil qarash landshaft- shunoslikda hosil bo`lgan uch yo`nalish deyilsa ham bo`ladi. Landshaftshunoslikka bag`ishlangan ko`pgina ilmiy asarlar, darslik va qo`llanmalarda asosan yuqorida bayon etilgan uch xil tushuncha haqida va ularning mohiyati haqida so`z yuritiladi. Ammo ularning qaysi biri haqida yaqin, qaysi biri to`g`ri degan savolga javob berishda mualliflar u yoki bu guruhga qo`shilib ketadilar. Biz ham ana shu savolga javob izlash jarayonida yirik landshaftshunos olim, Moskva davlat universitetining professori V.A.Nikolayev ilmiy izlanishlarining natijalariga e`tibor berishga harakat qildik. Bu olimning 1979 yili bosilib chiqqan "Regional landshaftshunoslik muammolari" degan kitobi uning qariyb 20 yildan ortiqrok vaqtni o`z ichiga olgan ilmiy izlanishlarnnig samarasidir. Bu izlanishlar asosida V.L.Nikolayevning Qozog`iston dashtlarida olib borgan landshaftlarni aniqlash, xaritaga tushirish, ta`riflab berish, landshaftlarning tuzilishi, dinamikasi, rivojlanishi, yoshi kabilarni aniqlash hamda

landshaftlarni xo`jalik nuqtai-nazaridan baholash, ularning rivojlanish kelajagini oldindan aytib berish kabi masalalarni hal qilish maqsadida to`plangan juda katta xajmdagi ilmiy ma`lumotlari yotadi. V.A.Nikolayevning fikricha landshaftni faqat o`ziga o`ziga xos xususiyatiga ega bo`lgan regional birlik deb qarash ham, yoki uni faqat tipologik birlikdir deb qarash ham bir yoqlamalikka olib keladi. Vaholanki, N.A.Gvozdetskiyga o`xshab, landshaftni tipologik birlik deb tushunish har bir konkret landshaftni tahlil qilishdan kelib chiqishi kerak. Har bir landshaft-tabiiy geografik jihatdan o`ziga xos. Ammo bir vaqtning o`zida u qandaydir bir tipologik umumiylikning bir qismidir. Xuddi shunga o`xshash fikrni biz N.A.Solnsevning shogirdlari G.N.Annenskaya va boshqalar (1962) ishida ham uchratamiz. Ularning yozishlaricha landshaft ham uning morfologik qismlari ham boshqa har qanday qo`lamdagi tabiiy geografik mujassamalar kabi ham regional, ham tipologik yo`nalishda o`rganilishi mumkin. Bu borada A.G.Isachenko (1991) o`z fikrini quyidagicha bildiradi: hodisalarni turlarga ajratish, ularni o`rganishdagi tipologik yondoshish har qanday ilmiy izlanishning, jumladan landshaft izlanishlarning ham zaruriy shartlardan biridir. Ammo tur tushunchasiga o`tgunga qadar ma`lum miqdorda muayyan obyektlarni o`rganish kerak. Chunki landshaft turi tabiatda obyektiv mavjud bo`lgan ko`plab muayyan mavjud landshaftlarni ilmiy umumlashtirish orqaligina aniqlanadi. Landshaftshunoslik sohasidagi izlanishlarda alohidalik bilan umumiylikning birligi va qarama-qarshiligini e`tirof etishimiz kerak. Alohida muayyan landshaft haqidagi ma`lumotlarsiz umumlashtirish mumkin emas. Shunday qilib, Yer yuzasida obyektiv mavjud landshaftlarni ma`lum belgilariga qarab umumlashtirish, ya`ni xil, tur, sinf kabilarga birlashtirish mumkin ekan. Yuqorida keltirilgan fikrlarga xulosa qilib aytganda landshaft genetik jihatdan bir butun bo`lgan geotizimdir. U bir geologik tuzilishi, bitta relyef turi, bir xil iqlimi hamda faqat shu landshaftga mos bo`lgan, dinamik jihatdan bog`liq bo`lgan urochishelar yig`indisidan iborat. Landshaft bir jihatdan qaraganda zona, provinsiya okrug, rayon kabi regional geotizimlarni tashkil qiluvchi eng oddiy

geotizimdir. U geografik qobiqning eng oddiy va eng kichik to`qimasi (birligi) bo`lsa, ikkinchi jihatdan o`zidan kichik bo`lgan urochishe, fatsiya kabi ko`p yaruslik va dinamik geogizimdir. Landshaft qo`shni landshaftlar bilan modda va energiya almashinishi orqali doimo o`zaro ta`sirda bo`lib turadigan ochiq geotizimdir.

Похожие

Landshaft komponentlari va landshaft

Kishilarning etnik umumiyliklari, urush, qabila, elat va millat haqida tushunchalar

Landshaftlar tasnifi

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi

Landshaftlar dinamikasi va rivojlanish qonuniyatlari