Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o’lkasining umumiy ta’rifi - География - Рефераты

Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o’lkasining umumiy ta’rifi

Загружено в:

15.10.2023

Скачано:

0

Размер:

25.3427734375 KB

Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o’lkasining umumiy ta’rifi Reja: 1.Yevrosiyo materigi haqida 2.Yevrosiyo ichki suvlari va tuzilishi 3.Yevrosiyo muzliklari

Yevrosiyo materigi katta maydonni egallaganligi, geologik va relyef tuzilishining murakkabligi, to’rtta okean havo massalarining ta’siri, Shimoliy yarimsharning barcha iqlim mintaqlari va tabiat zonalarining mavjudligi materik tabiatining xilma-xilligiga sabat bo’lgan. Odatda, materik tabiatining xilma-xilligi uning hududiy bo’linishiga asos bo’ladi. Geografik qobiqdan keyingi ikkinchi yirik tabiat komplekslari okeanlar va materiklardir. Agar materiklar tabiatini sinchkovlik bilan tahlil qilsak, bir-biridan farq qiladigan qismlar - o’lkalar borligini ko’ramiz. O’xshash va o’xshash bo’lmagan tabiat komplekslarini ajratib, ular o’rtasidan chegara o’tkazsak, hududiy farqlari bo’lgan tabiiy-geografik rayon (kichik o’lka) lar namoyon bo’ladi. Demak, tabiiy-geografik rayonlashtirish deganda, materiklarning bir-biridan farq qiladigan muayyan qismlarga ajratish jarayoni tushuniladi. Yevrosiyo materigi tabiatini hududiy farqlariga ko’ra rayonlashtirganda ham kenglik zonalligi, ham balandlik mintaqalanishiga va uzoqlik bo’yicha ta’sir etadigan omillarning xususiyatiga e’tibor beriladi.

Yuqorida aytilgan fikrlarga asoslanib, Yevrosiyo materigida bir-birlaridan hududiy farq qiladigan ko’plab yirik va kichik o’lkalar ajratilgan. Masalan, Yevrosiyo hududi Shimoliy Yevropa, O’rta Yevropa, Janubiy Yevropa, Sharqiy Yevropa, G’arbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq, Janubi-G’arbiy Osiyo, Old Osiyo, O’rta Osiyo, Markaziy Osiyo, Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo, Janubi- Sharqiy Osiyo yirik o’lkalariga bo’lingan. Shubhasiz, agar ushbu o’lkalar tabiati yanada chuqurroq o’rganilib, tahlil qilinsa, yirik o’lkalar tarkibida bir-biridan hududiy farqlanuvchi kichik o’lkalarni ajratish mumkin. Yevrosiyo , Yer sharidagi eng katta materik bo’lib, tarkibi Yevropa va Osiyo qitʼalaridan iborat. [3] [4] Yer maydoni 55 million km 2 , shundan 2,75 million km 2 ’i orollar hisoblanadi. Materikning uzunligi g’arbdan sharqqa 16 ming km, eni shimoldan janubga 8 ming km. Yevrosiyoning materikdagi eng chekka nuqtalari shimolda Chelyuskin burni, janubda Piay burni, g’arbda Roka burni, sharqda Dejnev burni. Yevrosiyoga Yer sharidagi quruqlikning 36,6%’i to’g’ri keladi, materikda Yerdagi jami aholining qariyb 74%’i yashaydi. Aholisi 5,2 milliard kishi (19-oktabr 2017). [5] [6] Yevrosiyoning janubi-sharqidagi bir qancha orollar janubiy yarimsharda joylashgan. Yevrosiyoni g’arbdan Atlantika okeani , shimoldan Shimoliy Muz okeani , janubdan Hind okeani , sharqdan Tinch okeanlari va ularning chekka dengizlari o’rab olgan. Yevrosiyo eng qadimgi madaniyat maydonidir. Yevrosiyoning iqtisodiy va maʼnaviy taraqqiyotida Yevrosiyo materigining turli qismlarini bog’lovchi „Buyuk Ipak yo’li“ning ahamiyati katta bo’lgan. Quruqlikning yaxlitligi, ko’pgina iqlimiy jarayonlarning umumiyligi, organik dunyo taraqqiyotining va boshqa tabiiy tarixiy hodisalarning o’xshashligi Yevropa bilan Osiyoni yagona nom Yevrosiyo deb atashga imkon beradi. „Yevrosiyo“ tushunchasi geologiya va geografiya fanlariga 1883-yilda E. Zyuss tomonidan kiritildi. [7]

Yevroosiyo yer yuzasidagi eng katta eng baland materik (8848). Shimoliy yerimsharning sovuqlik qutbi mavjud. Yevroosiyo hududida sakkiz minglik 14 ta cho’qqining barchasi joylashgan. Qor chizig’i eng balanddan o’tgan joy balandlik qutbi (6400 m, Markaziy Tibet ) shu yerda. Eng chuqur va eng katta ko’li bor, eng uzun lianalar (300) ham shu yerda o’sadi. Ichki suvlarini yer usti va yer osti suvlariga bo’lib o’rganish mumkin. Ularning geografik joylashishi birinchi navbatda iqlim va relyefga bog’liq. Yer usti suvlari daryo, ko’l va muzliklar, suv omborlari va kanallardan tashkil topgan. Eng yirik sersuv daryolar mo’’tadil va musson iqlimli o’lkalarda joylashgan. Ular Sharqiy Yevropa, G’arbiy va O’rta Sibir, Uzoq Sharq, Janubi-sharqiy Osiyo o’lkalaridan oqib o’tadi. Quruq iqlimli o’lkalarda daryolar ancha siyrak. Yevrosiyo daryolari suvlarini beshta havzaga quyadi. Bular - Shimoliy Muz, Atlantika, Tinch va Hind okeanlari havzalari hamda berk havzadir. Yanszi, Xuanxe, Ob, Yenisey, Volga, Dnepr, Hind, Gang yirik daryolardir. O’lkamizdagi Amudaryo va Sirdaryo, Yevropadagi Volga berk havzaning eng yirik daryolari hisoblanadi. Qurg’oqchil o’lkalarda daryolar siyrak, nam iqlimli o’lkalarda esa zich joylashadi.

Daryolarning to’yinish tiplari. Yevrosiyo daryolari to’yinishiga ko’ra to’rt tipga bo’linadi: yomg’ir, qor, muz va yer osti suvidan to’yinuvchi daryolar. Lekin daryolar ko’pincha aralash holda to’yinadi. Masalan, yomg’ir va qor suvlaridan, qor va muz suvlaridan, muz va yer osti suvlaridan, yomg’ir suvlaridan to’yinadi. Daryolarning suv rejimi va to’yinishi yil fasllariga bog’liq. Masalan, daryolar yozda qurg’oqchil joylarda tog’lardagi qor va muzlarning erishidan, musson iqlimli o’lkalarda yomg’irdan, mo’’tadil mintaqada bahorda qorning erishidan va yomg’irdan, nam subtropiklarda hamda ekvatorial mintaqada yil davomida yomg’irdan suv oladi. Yevrosiyoning eng yirik daryolaridan Volga, Ob, Irtish irmog’i bilan, Yenisey, Lena, Pechora, odatda, qor va yomg’ir suvlaridan to’yinib, bahorda to’lib oqadi va qirg’oqlaridan toshib ketadi. Shimolga oqadigan daryolar qishda uzoq vaqt muz bilan qoplanadi. Musson iqlimli o’lkalardagi daryolar - Amur, Xuanxe, Mekong, Gang, Hind va boshqalar musson yog’inlaridan to’yinib, ularnmg suv sathi yozda keskin ko’tariladi. Bu daryolar boshlanadigan tog’lardagi qor va muzlar ham yozda eriydi. Natijada daryolar qirg’oqlaridan chiqib, suv toshqinlariga sabab bo’ladi. Qishda suv sathi keskin pasayadi; hatto mo’ tadil mintaqadagi Amur daryosi muzlab qoladi. Ekvatorial iqlimli Katta Zond orollaridagi daryolar yomg’ir suvlaridan to’yinadi va ularning rejimi yil davomida o’zgarmaydi. Markaziy Osiyo daryolari - Amudaryo, Sirdaryo, Ili, Tarim baland tog’ muz va qorlarining erigan suvlaridan to’yinib, yozning boshida to’lib oqadi, kuzda va qishda keskin kamayadi. Yevrosiyo ko’llari

Yevrosiyoda ko’llar juda ko’p. Ularning asosiy qismi materikning shimoliy va sharqiy o’lkalarida joylashgan. Dunyodagi eng katta (Kaspiy 371 ming km.kv) va eng chuqur (Baykal 1620 m) ko’l ham shu materikdadir. Hosil bo’lishiga o’ra, tektonik (Baykal, Jeneva, Issiqko’l), to’g’onli (Sarez), vulqonli, morena, qoldiq (Kaspiy, Orol) ko’llar mavjud. Hozirgi zamon muzliklari chuchuk suvlarning asosiy manbaidir. Shulardan biri Pomir tog’idagi Fedchenko muzligi. Uning uzunligi 72 km, qalinligi o’rta qismida 1000 m, eni 1700-3100 m. Suv oqimiga ko’ra ko’llar oqar (Baykal, Onega), oqmas (Issiqko’l, Balxash, Kaspiy, Orol) ko’llarga bo’linadi. Sun’iy ko’llar ham mavjud. Deyarli barcha daryolarda elektr energiya olish, yerlarni sug’orish, selga qarshi kurash kabi maqsadlarda katta-kichik suv omborlari qurilgan. Tekisliklarda kema qatnovini tartibga solish, qo’riq yerlarni o’zlashtirish maqsadida ko’plab kanallar barpo etilgan. Materik yer osti suvlariga ham boy. Yirik tekisliklarning tagida yer osti suvlarining juda katta zaxirasi bor. Ular faqat daryolar va ko’llarni suv bilan ta’minlab qolmasdan, aholining ham suvga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. Muzloq yerlar Ko’p yiilik muzloq yerlar Yevrosiyoning shimoliy qismida katta maydonlarni egallaydi. Ular yer osti suvi bilan tog’ jinslarining muzlashidan hosil bo’ladi. Ularning harorati doimo 0°C dan past. Doimiy muzloq yerlarning qalinligi janubdan shimol tomonga ortib boradi (0-1500 m). Geyzerlar, buloq suvlari ham yer osti suvlarini tashkil etadi.

Geologik jihatdan Yevroosiyo qadimgi mustahkam platformalardan va ularni tutashtiruvchi turli yoshdagi burmali mintaqalardan tashkil topgan. Qadimgi Lavraziya materigining parchalanishidan Yevroosiyo va Shimoliy Amerika ajralgan (65 million yil muqaddam). Hozirgi vaqtda Yevroosiyo materigida ikkita faol geosinklinal mintaqa bor: Alp-Himolay va Tinch okean olovli halqasi . Bu mintaqalarda harakatdagi vulqonlar, dahshatli zilzilalar tez-tez bo’lib turadi.Bu mintaqa tog’lari yosh, burmali, palaxsali tog’lar bo’lib, baʼzi joylarda zanjirli tizimlarni (Alp-Himolay), boshqa joyda tog’ tugunlarini (masalan Tibet, Pomir ) hosil qiladi. Alp-Himolay geosinklinal mintaqasining O’rta dengiz qismida Etna , Strombolli, Vezuviy kabi harakatdagi vulqonlar, bizning o’lkmiz — O’rta va Janubi-Sharqiy Osiyoda halokatli zilzilalar (Ashxobod — 1948, Toshkent — 1996, Hindukush — 2002, Eron — 2003 ba b.) bor. Bular yer po’stining faolligidan dalolat beradi. vrosiyoda sayyoramizning qolgan qit’alariga xos bo’lgan barcha narsalar mavjud. Uzoq shimolda sovuq arktik havo massalari hukmronlik qiladi. Mo’’tadil zonada mavsumiylik aniq kuzatiladi: bu erda to’rt fasl (bahor, yoz, kuz, qish) ajralib turadi. G’arbiy Evropada nam, qit’aning sharqi va janubi-sharqida esa musson hosil bo’lgan. Evrosiyoning markaziy hududlarida qishda havo juda sovuq, yozda esa, aksincha, yaxshi isiydi. Shuning uchun bu erda kontinental havo massalari hosil bo’ladi. Yozda ular materikning turli qismlariga issiqlik olib keladi, lekin qishda ular o’tkir va qattiq sovuqni olib keladi. Yevroosiyoning iqlim jihatidan eng qulay mintaqasi Shimoliy O’rta er dengizidir. Issiq yoz oylarida Atlantika shamollari bu erga namlik va salqinlik olib keladi. Shuningdek, ular mahalliy qishlarni sezilarli darajada yumshatadi. Evrosiyoning ichki suvlari o’rtacha yillik yog’ingarchilik miqdoriga bog’liq. Ularning materik bo’ylab tarqalishi juda notekis. Shunday qilib, yarim orollarga 100 mm dan ko’p bo’lmagan yog’ingarchilik tushadi. Ammo Hindistonda, Meghalaya shtatida bir yilda 11 000 millimetrdan ortiq yog’ingarchilik tushadigan joy bor.

Evrosiyoning ichki suvlari: geografiyasi va tuzilishi Ichki suvlar (gidrologiya va gidrografiyada) ma’lum bir materik ichida joylashgan suvlardir. Boshqacha qilib aytganda, ular dengiz va okeanlardan tashqari hamma narsani o’z ichiga oladi, xususan: daryolar, ko’llar, botqoqliklar, muzliklar va boshqalar (quyidagi diagrammaga qarang). Agar biz Evroosiyo haqida gapiradigan bo’lsak, unda eng zich daryo tarmog’i Sibir va Sharqiy Evropada shakllangan. Ammo Janubi-G’arbiy Osiyoda (xususan, Arabiston yarim orolida) katta suv oqimlari deyarli yo’q. Bu qit’a dunyodagi eng katta ichki suv oqimiga ega. U ikkita "soxta" dengiz - Kaspiy va Orol havzalarini o’z ichiga oladi. Evrosiyoning ichki suvlari uchun qanday yozuvlar ma’lum? Quyidagi jadvalda ulardan eng muhimlari keltirilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, aynan shu qit’ada sayyoradagi eng katta ko’l, shuningdek, dunyodagi eng katta botqoqliklar joylashgan. Evrosiyoning ichki suvlari. Yozuvlar jadvali Ob’ektning nomi va uning parametrlari eng katta ko’l Kaspiy dengizi (371 000 kv. km) eng chuqur ko’l Baykal (maksimal chuqurligi - 1642 m) Eng uzun daryo Yangtszi (6300 km) eng katta daryo havzasi Ob daryosi havzasi (2 990 000 kv. km) Eng katta botqoq Vasyugan botqoqlari (53 000 kv. km) eng katta tog’ muzligi Siachen (1180 kv. km) eng katta suv ombori Bratsk (5470 kv. km)

Daryolarni ko’rib chiqing. Evrosiyoning ichki suvlari turli uzunlikdagi o’n minglab daryolar va daryolarni o’z ichiga oladi. Ularning eng kattalari suvlarini ikkita okeanga - Tinch okeaniga va Arktikaga olib boradi (Ob, Yenisey, Yangtszi, Xuan Xe, Lena, Amur va boshqalar). Nisbatan qisqa daryolar (Dnepr, Dunay, Vistula, Elba, Reyn va boshqalar) Atlantika okeani havzasiga kiradi. Ularning ko’pchiligi qishda muz bilan bog’langan. Barcha mavjud daryo rejimlari Evrosiyoda ifodalangan. Mo’ʼtadil zonaning suv oqimlarida bahorgi toshqinlar va yoz-kuzgi kam suvlar kuzatiladi. Mussonli hududlarning daryolari qiziqarli suv rejimi bilan ajralib turadi. Masalan, Amur daryosi kanalidagi suv sathining sezilarli o’zgarishi bilan ajralib turadi, bu iyul- oktyabr oylarida kuchli musson yomg’irlari tufayli yuzaga keladi. Qiziqarli fakt: materikning eng uzun beshta daryosi Osiyoda. Jadvalda siz qit’aning eng uzun o’nta suv oqimini topishingiz mumkin. Materikdagi ko’llar ham juda notekis joylashgan. Ularning eng ko’p soni Evropaning shimoliy hududlarida to’plangan. Xususan, “Ko’llar malikasi” norasmiy unvoni Finlyandiya kabi davlatga tegishli. Shimoliy Evropadagi suv havzalarining ko’pchiligi muzliklardan iborat. Materikning ikkinchi eng muhim ko’l hududi Markaziy Osiyodir. Bu mintaqadagi eng yirik ko’llar: Kaspiy, Balxash, Issiqko’l, Orol dengizi. Bu suv omborlarining suvi asosan sho’r. Yevroosiyodagi eng katta suv havzasi Kaspiy dengizidir. Aslida, bu ko’l, chunki uning okeanga oqimi yo’q. Kaspiy dengizining umumiy maydoni 371 ming kvadrat metrni tashkil qiladi. km. Uning chuqurligida taxminan 78 ming kub kilometr suv Evrosiyodagi eng chuqur suv havzasi Baykaldir. 1620 metr - bu uning maksimal chuqurligi. Ko’l taxminan 30 million yil oldin tor va chuqur grabenda (er qobig’idagi tanaffus) hosil bo’lgan. Olimlarning fikricha, bu sayyoradagi eng toza suv omborlaridan biri.

Evrosiyoning ichki suvlari nafaqat daryolar va ko’llar, balki boshqa ba’zi suv ob’ektlari hamdir. Xususan, ushbu qit’a haqida gapirganda, botqoqlik va abadiy muzliklar haqida gapirib bo’lmaydi. Deyarli barcha botqoq erlar Evrosiyoning mo’’tadil zonasida to’plangan. Bunga past erlar va sezilarli miqdordagi yog’ingarchilik yordam beradi. Yevrosiyo botqoqlari yer usti (yomg’ir) va yer osti suvlari bilan oziqlanadi. Nafaqat Evrosiyoda, balki butun sayyoradagi botqoqlarning eng katta massivi - Vasyugan. U Rossiyaning Tomsk viloyatida, Ob va Irtish daryolari oralig’ida joylashgan. Shimoliy Evropaning qirg’oq chizig’ida marshlar yoki dengiz botqoqlari keng tarqalgan. Ularning ko’pchiligi endi quritilgan va qishloq xo’jaligi erlari sifatida faol foydalanilmoqda. Permafrost materikning shimoliy va shimoli-sharqiy mintaqalarida keng tarqalgan. Ba’zi joylarda uning janubiy chegarasi shimoliy kenglikning 50 gradusiga etadi. Muzlatilgan tuproq qatlamining qalinligi juda katta farq qiladi: Kola yarim orolida 1,5 metrdan Taymirda 1,5 kilometrgacha. Muzliklar Evrosiyodagi zamonaviy muzlik zonasi bir qator orollarni (Novaya Zemlya, Shpbard, Islandiya va boshqalar) qamrab oladi. Materikning barcha tog’ tizimlarida balandligi 4000 metrdan oshadigan tog’ muzliklari mavjud (Gimoloy, Kavkaz, Tyan-Shan va boshqalar). Yevroosiyodagi eng katta muzlik Siachen Qorakorumda joylashgan. Uning maydoni taxminan 1200 kv. km. Materikdagi eng uzun tog’ muzligi Fedchenko muzligidir. Pomir tog’larida joylashgan bo’lib, uzunligi 77 kilometrga etadi. Evrosiyoning sun’iy suv havzalari

Evrosiyoda juda ko’p sun’iy suv ob’ektlari - kanallar va suv omborlari yaratilgan. Suv omborlarining aksariyati Rossiya, Xitoy, Qozog’iston, Ukraina kabi mamlakatlarda to’plangan. Ular nafaqat ushbu shtatlarning aholisini, balki og’ir sanoat korxonalarini ham toza suv bilan ta’minlaydi. Yevroosiyoning eng yirik suv omborlari: Bratsk, Buxoro, Ust-Ilimsk, Krasnoyarsk, Zeya. Markaziy va Janubi-G’arbiy Osiyoning cho’l rayonlarida ko’plab sun’iy sug’orish kanallari yaratilgan. Ularning yordami bilan ayniqsa qurg’oqchil hududlarga suv etkazib beriladi. Evrosiyodagi eng kattasi ikkita yirik daryo tizimini - Don va Volgani bog’lagan mashhurdir. Kanal 1950-yillarning boshlarida qurilgan. Uning umumiy uzunligi 101 kilometrni tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Akramov Z. M. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o’quv dasturi. T., 1992. 2.Asanov G. R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug’ati. - T.: O’qituvchi, 1990. 3.Asanov G. R. Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi. -T. O’qituvchi, 1994

Похожие

O`zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning ba`zi bir uslubiy masalalari

Arab mamlakatlarining umumiy ta’rifi

Tabiiy geografik rayonlashtirish

Tabiiy geografik tadqiqotlar

Tabiiy geografik jarayonlar