Tabiiy geografik jarayonlar - География - Рефераты

Tabiiy geografik jarayonlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Tabiiy geografik jarayonlar Reja: 1. Tabiiy geografik jarayonlar xaqida tushuncha 2. Tabiiy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar 3. Sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar

1. Tabiiy geografik jarayonlar haqida tushuncha . Tabiiy g ео grafik jarayonlar d е b, tabiiy va sun’iy о millar tasirida s о dir bo’ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy g ео grafik jarayonlar t о g’ jinslarining y е mirilishida, t о g’ jinslarining fizik h о latining o’zgarishida, yer yuzasi r е lyefining shakllanishi va o’zgarishida, vulq о n va zilzilalar sifatida, atm о sf е ra h о disalari riv о jlanishida nam о yon bo’ladi.Tabiiy g ео grafik jarayonlar riv о jlangan hududlarda turli х il insh о otlarni j о ylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyinchiliklar tug’iladi.Shuning uchun tabiy g ео grafik jarayonlar riv о jlangan va tarqalgan j о ylarda turli х il insh о otlar qurishning ilmiy as о slarini ishlab chiqish muamm о si vujudga k е lm о qda. Zilzila, vulq о n, s е l, surilma, ko’chki, b о tq о qlanish, ko’p yillik muzl о q, qurg’ о qchil, o’pirilma tarqalgan j о ylarda qurilish ishlari о lib b о rish uchun h о zirgi paytda mahsus q о idalar, yo’riqn о malar ishlab chiqilgan. Tabiiy gеоgrafik jarayonlar tabiiy va sun’iy оmillar ta’sirida vujudga kеladi va ivоjlanadi.Tabiiy omillar o’z navbatida ikki katta guruhga bo’linadi: yerning ichki kuchlari bilan bоg’liq bo’lgan jarayonlar va tashqi kuchlar yoki tashqi оmillar bilan bоg’liq bo’lgan jarayonlar. Yеrning ichki kuchlarini endоgеn (yunоncha “endо”-ichki “gеnоs”kеlib chiqish) kuchlar dеb ataladi. Ular ta’sirida vulqоnlar o’tiladi, zilzilalar sodir boladi. Bunday jarayonlar endogen jarayonlar deb ataladi. Tashqi omillarni ekzogen (yunoncha "exo" - tashqi. "genos" kelib chiqish) omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan jarayonlar ekzogen jarayonlar deb ataladi. Bunday jarayonlar Quyosh issiqligi, og’irlik kuchi, yer usti va osti suvlari hamda organizmlar ta'sirida vujudga keladi, rivojlanadi. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, qirg'oq larning yemirilishi, muz va shamolning ishi kabi hodisalar ham kiradi. Sun'iy omillarni antropogen yoki texnogen omillar deb ham ataiadi. Ularga insonning turli xil xo'jalik faoliyati kiradi: qishloq xo'jaligi, suv xo'jaligi, tog'-kon sanoati, metallurgiya, shahar qurilishi, transport va boshqalar. Sun'iy omillar

ta'sirida antropogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo'ladi. Bunday jarayoniarga suril malar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari sathi ko'tarilishi yoki pasayishi, daryo va ko'llarning qurishi, yangi suv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho'rlanishi kiradi. Maz kur jarayonlar xalq xo'jaligiga katta zarar yetkazadi. 2. Tabiiy omillar ta’sirida sodir bo`ladigan jarayonlar. Endogen omillar (kuchlar) ta'sirida vulkan otilishi va zilzilalar ro'y beradi. Ular juda katta talofat, vayronagarchiliklar keltiradi, ayrim hollarda ko'plab odamlaming fojeali halok bo'lishiga olib keladi. Shuning uchun bunday hodisalar sodir bo'ladigan hududlarni aniql lash, baholash va bashorat qilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.Quyida ularni ko’rib chiqamiz. Zilzilalar. Sizga ma’lumki, Yer po'sti juda ulkan palaxsalardan, ya'ni litosfera plitalaridan iborat. Bu litosfera plitalari doimo harakatda, ular bir-biri bilan o'zaro to'qnashib turadi. Ikkita litosfera plitasi to’qnashgan joylarda tez-tez vulkan va zilzilalar sodir bo'lib turadi. Bunday mintaqalar seysmik mintaqalar deb ataladi. Yer yuzasida ikkita asosiy seysmik mintaqa mayjud: 1) Tinch okean seysmik mintaqasi; 2) Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasi. Mamlakatimiz O'zbekiston Yevropa-Osiyo seysmik mintaqasida joylashgan. Shu sababli, mamlakatimizda ayrim yillari kuchli zilzilalar I sodir bo’lib turadi, Masalan, 1902-yilda Andijonda, 1932-yilda Tomdibuloqda. 1946-yilda Cholqolda, 1959- yilda Burchmullada, 1966- yilda Toshkentda, 1976-yilda Gazlida, 1980-yilda Nazarbekda va boshqa joylarda zilzilalar sodir bo’ldi Vulqonlar . Tinch okean qirg'oqlari va unga tutashgan orollarda keng tarqalgan. Mazkur minlaqada 800 dan ortiq harakatdagi vulkanlar mavjud bolib, u "Tinch okean"olovli halqasi'" deb ataladi Bundan tashqari, Yerning ichki kuchlari ta'sirida geyzerlar va issiq buloqlar otilishi, yer yuzasi bir qismining asta cho'kishi va boshqa qismining esa asta ko'tarilishi ham sodir bo'lib turadi.

Geyzerlar va issiq buloqlar asosan vulkanlar tarqaigan mintaqal arda uchraydi. Ulardan binolarni isitishda hamda elektrenergiya olishda foydalaniladi. Bunday ishlar Islandiya, Yaponiya, Italiya. Rossiya va Yangi Zelandiya davlatlarida yo'lga qo'yilgan. Yer yuzasining asta-sekin cho'kishi okean va dengiz qirg'oqlarida joylashgan davlatlar uchun katta zarar yetkazadi. Masatan, Niderlandiya qirg'oqlarining cho'kishi munosabati bilan u yerlarda yirik t o'g'onlar qurilgan, to'g'onning balandligi har yili orttirib turiladi. Hozirgi paytda Niderlandiya hududi dengiz sathidan pastda hisoblanadi. Tashqi (ekzogen) kuchlar ta'sirida nurash, sel, eroziya, surilmalar, karst, qor ko 'chkisi va boshqa jarayon lar sodir boiadi. Nurash deb, haroratning o'zga rishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta'sirida tog' jins larining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga ajratiladi: fizik, kimyoviy va organik nurash Fizik nurash asosan harorat va namlikning o'zgarishi natijasida sodir bo'ladi. Kunduzi havo haroratining ko' tarilib ketishi natijasida tog ’ jinsla rida darzlar hosil bolib, ular bo'lak larga bo’linib ketadi. Ammo tog' jins larining kimyoviy tarkibi o'zgarmay di. Fizik nurash cho’llarda va qoyali tog'larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta'sirida tog' jinslarining yemirilishi va kimyoviy o’zgarishiga aytiladi. O'pirilish va nurash Kimyo viy nurash ta'sirida barqaror miner allar hosil bo'ladi Organik nurash deb, tog' jinslarining organizmlar (o'simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta'sirida yemirilishiga aytiladi. Sel tog'li oikalarda jala yog'ishi naijasida hosil bo'ladi. Sellar o'zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Uning tezligi soatiga 10-15 km ni tashkil etishi mumkin u yo'lida uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma'naviy z arar yetkazadi. Masalan, Peruda 1970-yilda sel kelishi natijasida 50 ming kishi halok bo'lgan, 800 ming kishi

boshpanasiz qolgan bir qancha shahar vayronaga aylangan. Sel hodisasi O'rta Osiyoda, Kavkazda, Qrimda. Yevropa va Amerikada ko'proq sodir bo'ladi (3-rasm). Eroziya (lotincha "erosio" - yeyilish, yuvilish) deb tog' jins larining oqar suvlar ta'sirida yuvilishiga aytiladi. Karst, qirg’oqlarning yemirilishi va surilma Eroziya yuza lama va chiziqli turlarga bo'linadi. Yuzalama erozi ya jarayoni tog' yonbag’irlarida keng tarqalib, Uning oqibatida tog’ yonbag'irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli ero ziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o’zanlari va qirg'oqlari yuviladi. Daryo qirg'oqlarining yuvilishi Xorazm va Qo raqalpog'istonda "deygish" deb ataladi. Amudaryo 1925- yilda sobiq To'rtko'l shahriga yaqin joydan oqib o'tar edi, 1938-yilga kelib Amudaryo shaharai yuvib kela boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To'rtko'l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryo dan ancha uzoqda yangi, hozirgi To'rtko'l shahri bunyod etildi. Okean va dengiz qirg'oqlarining to'lqinlar tomonidan yemirilishi abraziya (lotincha '"abrasio" - qirish. qirtishlash) deb ataladi. Abraziya natijasida okean va dengiz qirg'oqlarida tekisliklar hosil bo'ladi Surilma deb, tog' jinslarining og'irlik kuchi ta'sirida pastga qarab surilishiga aytiladi.Surilmalar, asosan togli o’lkalarda sodir bo’ladi. Surilmalar ham sellar kabi xalq xo ' jaligiga juda katta moddiy zarar yetkazadi . . Masalan, 1963-yil 9- оktyabrda Italiyaning Pоlvе daryosi vоdiysida Vayоnt to’g’оni atrоfida hоsil bo’lgan surilma suv оmbоriga surilib tushgan. Uning hajmi 240 mln kub/mеtr bo’lgan. Suv оmbori 15-30 sеkund ichida surilib tushgan jinslar bilan to’lib qоlgan. Suv оmbоridan chiqqan suv 100 m balandlikda оqib, yo’lidagi Panjеrоnо, Piragо, Vilganоvо, Rivanоta va Fayе shaharlarini yuvib kеtgan. 7 minut davоm etgan halоkat оqibatida 3 ming kishi halоk bo’lgan.

Karst deb eriydigan tog' jinslarini yer usti va yer osti suvlari ta’ sirida eritib oqizib ketilishiga va yer ostida turli xil bo'shliqlaming-g’orlarning hosil bo'lishjga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktoshlar, dolomitlar, bo'r, mergel gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. 3. Sun`iy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar . Sun'iy omillarga ilgari aytganimizdek, qishloq va suv xo'jaligi, sanoat va transport vositalari ta'sirida sodir bo'ladigan jarayonlar kiradi. Qishloq xo'jaligining rivojlanishi natijasida sho’rlanish. shamol va suv eroziyasi ham rivojlanadi. er osti suvlari sathi yer yuzasiga yaqin joylashgan bo'lsa. suv-laraing bug'lanishi oqibatida tuproq sho'rlana boshlaydi. Chunki suv bug'langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproqda qolib, tuz miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Shunday holat Xorazm vohasida va Mirza- cho'lda namoyon bo'lmoqda. Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko'proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi. Suv eroziyasi qiya joyiami sug'orish jarayonida ro'y beradi va turii kattalikdagi jarlarnlng vujudga kelishiga va hosildor yeriaming ishdan chiqishiga olib keladi. Suv inshootlarining qurilishi ham ayrim noxush hodisalami kel tirib chiqaradi. Qoraqum kanalining qurilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug'orishga sarflanishi natijasida Orol dengizining sathi 1960-yildan so'ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib qolgan qismidan tuzlarning shamollar ta'sirida uchirib olib ketilishi natijasida Orol bo'yi atrofidagi yerlarning sho'rlanish darajasi ortib bormoqda. Hozirgi paytda Orol tubining ochilib qolgan joylariga tuzlarning uchirib ketilishining oldini olish maqsadida sho'rga chidamli o'simliklar ekilmoqda. Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi. Masalan, tog'-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan surilmalar, yer yuzasining cho'kishi, o'pirilishlar, yer osti suvlari

sathining pasayishi va boshqa hodisalar ro'y beradi.,Ohangaron vodiysida 20-25 yil davomida ko'mir gazga aylantirihshi oqibatida yer ostida 1 kv.km dan ortiqroq may donda bo'shliq hosil bo'lgan. Natijada, tog' yonbag'rining barqarorligi buzilib, hajmi 700-800 mln kub m ni tashkil qilgan surilma hosil bo'ldi va xalq xo'jaligiga katta moddiy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib olish jarayonida suvlami kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yer osti suvlarining sathi keskin pasayib ketadi Juda katta maydonlarda neft va gaz qazib olish esa yer yuzasining cho'kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz qazib olish natijasida Rossi yaning G'arbiy Sibir pasttekisligi cho'kmoqda, oqibatda bu tekislikda yer osti suvlari sathi ko'tarilib, botqoqliklar va ko'llar maydoni kengayib bormoqda. Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan changlar havoni ifloslab "issiqxona samarasi"ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda Yer yuzasidagi o'rtacha harorat oshib bormoqda.. Bilasiz mi? Ayrim vulkanlar odamning ko'z o'ngida sodir bo'ladi. Parikutin vulkani shunday vujudga kelgan. 1943-yil 13-fevralda Meksikaning janubidagi kichik qishloq aholisi kuchsiz, ammo tez-tez takrorlanib turgan yer osti zarblarini sezgan. 20-fevralda m akkajo'xori ekilgan dala o'rtasida uzunligi 20 m dan ortiqroq yoriq paydo bo'ldi. Undan qora tutun ko'tarilib, bir necha kundan so'ng kuchli portlash ro'y berdi, alanga paydo boldi, yoriqdan kul, toshlar otilib chiqa boshladi 2 soatdan so'ng esa balandligi 2mga yetadigan marza vujudga keldi. Keyingi kunlarda bu marza o'sa boshladi, besh kundan so'ng uning balandligi 160 metr bo'ldi. 1946-yilga kelib uning balandligi 518 metrga, 1952-yilda esa 2800 metrga yetdi. Zilzila 12 balli seystnlk shkalasining qisqacha tavsifi Ballar Zilzilalar kuchi Ro’y beradigan jarayon ta’rifi 1 Sezilmaydi Faqat asboblar qayd etadi 2 Juda kuchsiz Sokin vaziyatdagi odamlargina sezadi 3 Kuchsiz Bino ichidagi ayrim okdamlargina sezadi 4 Sezilarli Uydagi jixozlar harakatga keladi

5 Kuchliroq Bino va jixozlar tebranib uyqudagilar uyg’onad 6 Kuchli Hamma tashqariga oshiqadi,buyumlar o’rnidan qo’zg’alib uyning suvoqlari ko’chadi 7 Juda kuchli Imoratlar shikastlanib g’ishtli devorlar yoriladi,tog’larda qoyalar ko’chadi 8 Vayron qiluvchi Binolar kuchli shikastlanib tog’larda surilmalar yuz beradi 9 O’ta vayron qiluvchi Binolar buzilib yer ostida quvrlar uziladi,qoyalar qulab tepaliklar suriladi, yer yoriqlarining eni 10 sm ga yetadi 10 Yakson qiluvchi Yer yoriqlarining eni 1 m ga yetadi,to’g’on va dambalar ishdan chiqadi, temir yo’llar bukiladi,yangi ko’llar oaydo bo’ladi 11 Halokatli Yerda keng va chuqur jarliklar hosil bo’ladi, qoyalar qulab binolar butunlay buziladi, yer 2 tomonlama silkinadi 12 O’ta halokatli Yerning qiyofasi o’zgaradi, daryolar o’zanini o’zgartiradi Tayanch atamalar 1. Tabiiy geogratik jarayonlar deb, tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir boladigan jarayonlarga aytiladi. 2. Endogen jarayonlarga vulkaniarning otilishi, zilzilalar va tog'larning ko'tarlishi kiradi. 3. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, surilmalar, o'pirilishlar sellar, muz va shamolning ishi kiradi.

4. Shamol eroziyasi doimiy shamollar esadigan joylarda ko'proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor qismi uchirib olib ketiladi 5. Nurash deb, haroratning o'zga rishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizmlar ta'sirida tog' jins larining yemirilishiga aytiladi.

Похожие

Tabiiy geografik rayonlashtirish

Tabiiy geografik tadqiqotlar

Tabiiy geografik tasavvur

O'zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirish

Osiyoning tabiiy geografik o`lkalari