Tabiat komplekslari va ularning o`zgarishlari - География - Рефераты

Tabiat komplekslari va ularning o`zgarishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Tabiat komplekslari va ularning o`zgarishlari Reja: 1.Tabiat komplekslari xaqida tushuncha 2.Landshaft va uning tuzilishi,landshaft tahlili. 3. Tabiat komplekslari va ularning barqarorligi 4. Tabiat komplekslarining inson tomonidan o’zgartirilishi.

1 Tabiat komplekslari haqida tushuncha. Sizga ma'lumki, tabiiy muhit alohida tarkibiy qismlardan iborat. Ushbu tarkibiy qismlar tog' jinslaridan (litosfera), suvdan (gidro sfera), havodan (atmosfera) va tirik organizmlar (biosfera)dan iborat. Mazkur tarkibiy qismlar doimo bir-biri bilan o'zaro ta'sirda va o'zaro munosabatda bo'ladi,natijada yer yuzasida turli tabiy sharoitga ega bo'lgan hududlar vujudga keladi. Ushbu hududlar bir-biridan tashqi ko’rinishi, o'lchamlari va vujudga kelish omillari bilan farq qiladi. Masalan, cho'l, o'rmon, dasht, botqoq, muzlik, pichanzorlar bir-biridan keskin farqlanadi. Shuning uchun ham bizni o'rab turgan tabiiy muhit juda xilma-xi ldir Siz yasnab turgan joyning o'zida ham bir- biridan farq qiladigan qator hududlarni ajratish mumkin: o'rmon, balandlik, jarlik, yonbag’i r qumli do'ng, vodiy, botiq va h.k. Mazkur hududlarning har biri bir- biridan u yoki bu xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, ayrim hududlarda havo iliq va nam, boshqalarida sovuq va quruq bo'lishi mumkin. Tabiat komponentlarining bir-biri bilan o'zaro aloqasi va munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir, Chunki mazkur aloqalar va munosabatlar uzoq davrlar mobaynida rivojlanadi. Tabiat komponentlari o'rtasida juda mustahkam aloqa va o'zaro ta'sir mavjud. Masalan, O'rta Osiyodagi cho'llarning pastqam sho'rxok joylarida qora saksovul, qumli joylarida esa oq saksovul o'sadi. Tabiat kompo nentlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir va aloqa ularni bir butun yaxlit tizimga birlashtiradi. Mazkur tizimning barcha qismi bir-biri bilan chambarchas bog'langan, uning bir qismi o'zgarsa, boshqa qismi ham o'zgaradi. Masalan, botqoq quritiladigan bo'lsa, mazkur joydagi tuproq, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda iqlimiy sharoit ham o'zgaradi. Tabiat komponentlarining o'zaro aloqasi va ta'siri oqibatida yer yu zasida turli xil tabiat komplekslari vujudga keladi. " Kompleks " so'zi lotincha bo'lib, "uyg'unlik" degan ma'noni beradi. Har bir tabiiy kompleks ma'lum bir hudud doirasida joylashadi va rivojlanadi, Shuning uchun ular tabiiy-hududiy kompleksiar, qisqa qilib tabiiy komplekslar yoki geografik komplekslar (geokomplekslar) deb

alaladi. Tabiat kompleksi deb, Yer yuzining tabiat komponentlarining o'zaro murakkab ta'siri natijasida tarkib topgan hamda tabiatining xususiyatlariga ko'ra boshqa joylardan farq qiladigan qismlariga aytiladi Tabiat komplekslari turli xil kattalikda bo'ladi. Daryo vodiysi, tabiat zonalari. geografik mintaqalar, materiklar, okeanlar tabiiy-hududiy kompleks bo’lib hisoblanadi(5 rasm). Eng katta tabiiy kompleks geografik qobiq hisoblanadi. Geografik qobiq o'z navbatida Dunyo okeani va quruqlikka; Dunyo okeani okeanlarga; quruqlik esa materiklarga bo'linadi. Okean va materiklar geografik mintaqalarga hamda tabiat zonalariga, tabial zonalari esa landshaftlarga bo'linib ketadi.(6-rasm) Tabiiy geografiya fanining o'rganish obyekti - landshaftlardir. Tabiat komponentlari - tog' jinslari, suv, havo, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda rnikroQrganizrnlardir 2. Landshaft va uning tuzilishi. "Landshafl" nemischa so'z bo'lib, "joy" degan ma'noni bildiradi. Hozirgi paytda landshaft tushunchasi geografiyada keng va tor ma'noda ishlatiladi. Keng ma’noda landshaft deganda tabiiy hududiy kompleks Geografik qobiq Quruqlik Suvlik Materiklar Okeanlar- . Subkontinentlar Okeanlarning qismlari Tabiiy ge ografik o’lk alar Dengizlar Tabiiy geografik rayonlar Qo’ltiqlar,bo’g’ozlar Geografik landshaftlar

tushuniladi. Masalan. tayga zonasi, botqoq, tundra, cho'l va h.k. Tor ma'noda landshaft — yer yuzasidagi tabiiy chegaralari bilan ajralib turuvchi joydir. Landshaft hududiy yaxlitligi, vujudga kelishiga ko'ra bir butunligi. geologik tuzilishi, relyeti, iqlimi. tuproqlari, o'simlik va hayvonot dunyosining bir. xilligi bilan ajralib turadigan tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, Qizilqumdagi qumli, gilli, taqirli, sho'rxokli landshaftlar,tog'lardagi yaylov, o'rmon. vodiy landshaftlari shular jumlasidandir. Odatda landshaftlar tabiiy va antropogen landshaftarga ajratiladi. Tabiiy landshaft - faqat tabiiy omillar ta'sirida shakllangan yoki shakllanayotgan landshaftdir. Unga inson faoliyali ta'sir etmagan bo'ladi. Masalan, Cholqol biosfera qo'riqxonasidagi archazorlar shular jumlasiga kiradi. Antropogen landshaftlar tabiiy va antropogen omillar ta'sirida shakllangan va shakllanayotgan landshaftdir. Bunga inson faoliyali ta'sirida vujudga kelgan landshaftlar kiradi Tabiatning barcha komponentlari va landshafllar u yoki bu darajada inson ta'sirida bo'ladi. Fan-texnika inqilobi sharoitida insonning tabiatga ta'siri tobora kuchaymoqda. Mazkur landshafllar insonning xo'jalik faoliyaji la'sinda shakllanadi, ammo tabiiy xususiyatlarini saqlab qoladi va tabiat qonunlariga bo'ysiinadi. Antropogen landshafllar quyidagi turlarga bolinadi; qishloq xo’ jalik yoki agrolandshaftlar (ekinzorlar, bog'lar, yaylovlar); suv yoki gidrogen landshaftlar (kanallar, hovuzlar. suv omborlari); shaxar yoki seliteb landshaftlar (shaharlar. qishloqlar); sanoat land shaftlar (zavodlar, shaxtalar, chiqindilar uyumi, aerodromlar, yol lar va TABIAT KOMPLEKSLARI VA ULARNING BARQARORLIGI 1 .Tabiat komplekslari haqida tushuncha. 2.Tabiat komplekslarinin g barqarorligi va uni xo’jalik ishlarida hisobga olish. 3.Tabiat komplekislarining inson tomonian o’zgarishi.

Bizga ma’lumki , tabiiy muhit alohida tarkibiy qisimlardan iborat. Ushbu tarkibiy qisimlar tog’ jinslaridan (litosfera), suvdan (gidrosfera), havodan (atmosfera) va tirik organizimlar (biosfera) dan iborat. Mazkur tarkibiy qisimlar doimo bir- biri bilan o’zaro ta’sirda va o’zaro munosabatda bo’ladi, natijada yer yuzasida turli tabiiy sharoitga ega bo’lgan hududlar vujudga keladi. Ushbu hududlar bir- biridan tashqi ko’rinishi, o’lchamlari va vujudga kelish omillari bilan farq qiladi. Masalan , cho’l, o’rmon, dasht, botqoq, muzlik, pichanzorlar shuning uchun ham bizni o’rab turgan tabiiy muhit juda xilma-xildir. Siz yashab turgan joining o’zada ham bir-biridan farq qiladigan qator hududlarni ajratish mumkin; o’rmon, balandlik, jarlik, yonbagri, qumli do’ng, vodiy, botiq vahokazo.Maskur hududlarning har biri bir - biridan u yoki bu xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, ayrim hududlarda havo iliq va nam, boshqalarida sovuq va quruq bo’lishi mumkin. Tabiat komponentlarining bir- biri bilan o’zaro aloqasi va munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir. Chunki mazkur aloqalar va munosabatlar uzoq davrlar mobaynida rivojlanadi. Tabiat komponentlari o’rtasida juda mustahkam aloqa va o’zaro ta’sir mavjud. Masalan, O’rta Osiyodagi cho’llarning pastqam sho’rxok joylarida qora saksovul, qumli joylarida esa oq saksovul o’sadi. Tabiat komponentlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va aloqa ularni bir butun yaxlit tizimga birlashtiradi. Maskur tizimning barcha qisimi bir- biri bilan chambarchas bog’langan, uning bir qismi o’zgarsa , boshqa qismi ham o’zgaradi. Masalan, botqoq quritiladigan bo’lsa, maskur joydagi tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda iqlimiy sharoit ham o’zgaradi. Tabiat komponentlarining o’zaro aloqasi va ta’siri oqibatida yer yuzasida turl i xil tabiat komplekislari vujudga keladi. ,, Kompleks’ ’ so’zi lotincha bo’lib , ‘’ uyg’unlik’’ degan ma’noni beradi. Har bir tabiiy kompleks ma’lum bir hududdoirasida joylashadi

Va rivojlanadi. Shuning uchun ular tabiiy- hududiy komplekslar, qisqa qilib tabiiy komplekslar yoki geografik komplekslar (geokomplekslar) deb ataladi. Tabiat kompleksi deb , Yer yuzasining tabiat omponentlarining o’zaro murakkab ta’siri natijasida tarkib topgan hamda tabiatining xususiyatlariga ko’ra boshqa joylardan farq qiladigan qisimlarigaaytiladi. Tabiat kompilekislari turli xil kattalikda bo’ladi. Daryo vodiysi, tabiat zonalari, geografik mintaqalar, materiklar, okeanlar tabiiyhududiy kompleks bo’lib hisoblanadi. Eg katta tabiiy komplekslari turli xil kattalikda bo’ladi . Daryo vodiysi, tabiat zonalari, geografik mintaqalar, materiklar, okeanlar tabiiy hududlar. Okian va materiklar geografik mintaqalarga hamda tabiat zonalari esa ladshaftlarga bo’liib ketadi. Tabiiy geografiya faning o’rganish . GEOGRAFIK QOBIQ. QURUQLIK. SUVLIK QURUQLIK. OKEANLAR MATERIKLAR OKEANLARNING QISIMLARI. DENGIZLAR QO’LTIQLAR, BO”G”OZLAR SUBKONTINENTAL TABIIY GEOGRAFIK O’LKALAR. TABIIY GEOGRAFIK RAYONLAR. GEOGRAFIK LANDSHAFT Tabiat komplekslarining barqarorligi va uni xo’jalik ishlarida hisobga olish.

Har bir tabiat kompleksi ma’lum bir barqarorlikka ega. Tabiiy va tabiiy - Antiropogen landshaftlarning barqarorligi deb, ularning tashqi ta’siriga nisbatan o’z tuzilishini saqlab qolish imkoniyati tushuniladi. Tashqi bosim olib tashlanganidan so’ng landshaftlar ma’lum vaqt o’tgach o’z holiga qaytishi mumkin. Masalan, lalmikor yerlarda dehqonchilik qilinmasa, ular yana ilgarigi tabiiy holiga qaytishi mumkin. Antiropogen landshaftlarning barqarorligi deb, ma’lum bir sharoitda landshaftlarning o’z ijtimomiy- iqtisodiy vazifasini bajara olish qobilyatiga aytiladi. Masalan, har qanday tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, sel suv toshqinlari, ifloslangan havo, sho’rlanish, ifloslangan suv) va ta’siriga qaramasdan antropogen landshaftlar hosildorliging saqlanib qolishi va hokazo. Landshaftlarning barqarorligi ular komponentlarining o’zaro aloqasi, uyg’unligi va harakatiga bog’liq. Masalan, qumli cho’llarda komponentlar o’rtasidagi aloqa kuchsizroq, shuning uchun bu yerlarda ladshaftning tuzilishi tashqi ta’sirlar natijasida tez o’zgarishi mumkin. Qumli cho’llarda chorva mollarining ko’p boqilishi natijasida o’simliklarning tarkibida o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin, bu esa landshaft tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Tog’ yonbag’irlarida o’simliklar qalin o’saydigan joylarda tog’ jinslari tuproq- o’simlik o’rtasida bog’liqlik mustahkam bo’ladi. Mazkur yonbag’irda sel, eroziya, surilma kam sodir bo’ladi. Chunki yonbag’irlar tashqi ta’sirga nisbatan bararor bo’ladi. Mabodo , mazkur o’simlik qoplami yo’q qilinsa, barqarorlik keskin kamayib, turli salbiy hodisalar ro’y bera boshlaydi.Shuning uchun tabiat komplekislari landshaftlarning barqarorligini xo’jalik ishlarini olib borishda hisobga olish muhim ahamiyatga ega.

Sug’orma dehqonchilik hududlarida yerlarning hosildorligi landshaftlarning barqarorligi bilan chambarchas bog’liq. Tog’ etaklaridagi landshaftlar barqarorligi bilan ajralib turadi. Mazkur joylarda yer osti suvlari ancha chuqurda joylashgan, shuning uchun bu yerlarda sho’rlanish hodisalari kuzatilmaydi. Qiya joylarda esa noto’g’ri sug’orish natijasida jarlar rivojlanishi mumkin. Tekislikda, ya’ni cho’llarda joylashgan yaylovlarda landshaftlar barqarorligi past darajada bo’ladi. Shuning uchun ushbu hududlarda landshaftlar barqarorligi chorvani noto’g’ri boqish, mavjud o’simliklarni kesish va qirqish, payhon qilish va texnik eroziya tufayli keskin pasayib ketishi mumkin. Buning natijasida chorva mollari yemaydigan o’simlik turlari o’sib chiqadi vako’payadi. Masalan, qumli yaylovlarda isiriq, selen, quyonsulak, jizg’un, taqirli yaylovlarda yulg’un sho’ra oqbosh,qo’shbarg va boshqalar tarqalishi mumkin. Yaylovlarning barqarorligini ta’minlash uchun chorva mollarining boqishini to’g’ri tashkil qilish, yaylovlarga’’ dam berish’’ o’simliklarni qirqishni to’xtatish, avtomobillarning harakatini ma’lum bir yo’nalishda amalgam oshirish lozim. Tuproq , suv, havo o’z-o’zini tozalash xususiyati yuqori, ammo bu xususiyat tekisliklarda kam. Shamol va yog’inlar ta’sirida havo doimo o’z- o’idan tozalanib turadi. Tabiat komplekslarining inson tomonidan o’zgartirilishi. Tashqi omillar ta’sirida yoki rivojlanish mobaynida landshaftlarning yangi xossalarga ega bo’lishi yoki avvalgi xossalarini yo’qotishiga landshaftlarning o’zgarishi deb ataladi. Inson xo’jalik faoliyati abiatning rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omildir. Inson o’zining mehnati va ongi yordamida atrofini qurshab olgan tabiatga faqat moslashibgina qolmasdan, balki uni o’zgartiradi. Tabiatning barcha tarkibiy qisimlari o’zaro bog’liq bo’lib, ulardan birining o’zgarishi boshqalarning holatiga ham aks etadi, shu sababli , inson tabiat

komplekslarini o’zgartirar ekan, uning oqibatlari qandasy bo’lishini ham bashorat qila bilishi lozim. Yirik suv omborlari qurulganda landlaftda kompleks o’zgarishlar sodir bo’ladi; yer osti suvlari sathi ko’tariladi, namliknimg o’zgarishi natijasida botqoqliklar vujudga keladi, iqlim tuproq va o’simlik qoplami o’zgaradi. Yirik suv omborlarining landshaftlariga salbiy ta’sirini o’rganish natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki , bitta yirik suv ombori qurgandan ko’ra o’zaro bir- biriga ta’sir etuvchi kichikroq suv omborlari tizimini qurish ancha qulay ekan. Hozirgi paytda sayyoramizda antiropogen landshaftlar keng tarqalgan. Ular madaniy va buzilgan landshaftlarga bo’linadi.Madaniy landshaft insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida ongli ravishda o’zgartiriladi va inson ehtiyojlari uchun foydalanishga qulay holatda saqlab turiladi. Madaniy landshaftlarga bog’lar, ekin dalalari, shaharlar, suv omborlari, dam olish zonalari va boshqalar kiradi. Buzilgan landshaftlar insonning tabiatga nooqilona ta’siri natijasida vujudga keladi. Ekin dalalaridagi jarlar, suv omborlari yonidagi botqoqlar, mineral resurslarni qazib olish va qayta ishlash hududlaridagi surilmalar , o’pirilishlar va tashlanmalar uyumini buzilgan landshaftlar qatoriga kiritish mumkin. Ularni qayta tiklash ishlariga juda katta mablag’ talab qilinadi. Hozirgi paytda mazkur landshaftlar qayta tiklanib , ulardan xo’jalik maqsadlarida foydalanilmoqda Masalan, AQSH da bunday joylar yaylovlarga aylantirilgan, Ukrainada qishloq xo’jaligi, Germaniyada rekreatsiya maqsadlarida foydalaniladi. Kuchsiz o’zgargan landshaftlar. Maskur landshaftlarda ayrim komponentlargina o’zgaradi. Masalan, cho’llarda o’simliklar va hayvonlarning ayrim turlari o’zgarishi mumkin. Ammo komponentlar orasidagi bog’liqlik buzulmagan bo’ladi.

O’rtacha o’zgargan landshaftlar. Bunda komponentlar orasidagi o’zaro bog’liqlik va uyg’unlik buziladi. O’simlik, tuproq, relief vahayvonot dunyosi o’zgaradi. Yaylovlar yaroqsiz holga keladi va begona o’tlar katta maydonni egalaydi . Kuchli o’zgargan landshaftlar. Bunda barcha tabiat komponentlarining yangi sharoit moslashgan aloqalarining vujudga kelishi ro’y beradi. Oqibatda, taqir vataqirli tuproqlarda, botiqlarda sho’rxoklar yoki botqoqlar taqirli tuproqlarning cho’l qum tuproqlariga aylanishi kuzatiladi. Yaylovlarda hosildorligi kam, ikkilamchi o’simliklar keng tarqaladi. Juda kuchli o’zgargan landshaftlar. Bunda litologik asosdan tashqari barcha komponentlar (tuproq o’simlik , mikroiqlim, yer osti va usti suvlari, hayvonot dunyosi) kuchli va juda kuchli o’zgarishga uchraydi. Masalan, botqoq tuproq o’tloq- taqir, ba’zi joylarda esa sho’rxokka , o’tloq- taqir tuproqalar taqir tuproqqa aylanib ketadi.Xulosa qilib aytganda Tabiat komplekslari va ularning barqarorligi deganda biz ehtiyojimizdan kelib chiqib undan foyalanamiz. Tabiat komplekslari deb , yer yuzining tabiat komponentlarining o’zaro murakkab ta’siri natijasida tarkib topgan hamda tabiatning xususiyatlariga ko’ra boshqa joylardan farq qiladigan qisimlariga aytiladi Tabiat komplekslari turli xil kattalikda bo’ladi. Daryo vodiysi, tabiat zonalari , geografik mintaqalar, materiklar, okeanlar tabiiyhududiy kompleks bo’lib hisoblanadi. Eng katta tabiiy kompleks geografik qobiq hisoblanadi. Har bir kompleksi ma’lum bir barqarorlikka ega. Tabiiy va tabiiy- antropogen landshaftlarning barqarorligi deb ularning tashqi ta’sirlariga nisbatan o’z tuzilishini saqlab qolish imkoniyati tushiniladi.

Tog’ yonbag’irlarida o’simliklar qalin o’sadigan joylarda tog’ jinslarini tuproq - o’simlik o’rtasida bog’liqlik mustahkam bo’ladi. Mazkur yonbag’irda sel, eroziya, surilma kam sodir bo’ladi. Chunki yonbag’irlar tashqi ta’sirga nisbatan barqaror bo’ladi.Mabodo , mazkur o’simlik qoplami yo’q qilinsa , barqarorlik keskin kamayib, turli salbiy hodisalar ro’y bera boshlaydi.Shuning uchun tabiat komplekslari landshaftlarning barqarorligini xo’jalik ishlarini olib borishda hisobga olish mihim ahamyatga ega. Qiya joylarda esa noto’g’ri sug’orish natijasida jarlar rivojlanishi mumkin. Tuproq, suv ,havo o’z- o’zini tozalash qobilyatiga ega. Tog’lardagi tuproq va suvning o’z- o’zini tozalash xususiyati yuqori, ammo bu xususiyat tekisliklarda kam. Shamol va yog’inlar ta’sirida havo doimo o’z- o’zidan tozalanib turadi. Tashqi omilllar ta’sirida yoki rivojlanish mobaynida landshaftlarning yangi xossalarga ega bo’lishi yoki avvalgi xossalarini yo’qotishga landshaftlarining o’zgarishi deb ataladi.

Похожие

Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri

Osiyoning tabiat zonalari

Yevropaning tabiat zonalari

Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar

Shimoliy amerika materigining tabiat zonalari