Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм уқталарининг тезликлар планини қуриш - Физика - Рефераты

Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм уқталарининг тезликлар планини қуриш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

699.5 KB

Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм уқталарининг тезликлар планини қуриш . Режа 1. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезликлар планини қуриш. 2.Тезланишлар плани. 3.Оний тезланишглар маркази.

Планни қуришни бошлайлик. Аввало тезликлар планини қуриш учун, қоғоз, қалам ва линейкадан ташқари, бизга нималар малум бўлиши шартлигини кўриб чиқайлик. Бунинг учун текисликка параллел ҳаракат қилаётган қаттиқ жисмнинг бирорта нуқтасининг тезлиги, ҳам йўналиши, ҳам сон қиймати (модули) жиҳатидан бизга малум бўлиши шарт. Иккинчидан ихтиёрий бошқа нуқтанинг тезлик векторининг тасир чизиғи малум бўлиши шарт. Агар шу иккита шарт бажарилса шу қаттиқ жисмнинг ихтиёрий нуқтасининг шу ондаги тезликларини ҳам йўналишини, ҳам сон қийматларини тезликлар плани ёрдамида аниқ ҳисоблаб чиқариб беришимиз мумкин. Фараз қилайлик ушбу шартлар бажарилсин (шакл 14.1), яни А нуқтанинг тезлигини ҳам йўналиши, ҳам сон қиймати бизга берилган, В нуқтанинг тезлигини фақат тасир чизиғи берилган холос. Энди В нуқтанинг тезлик векторини аниқлаш учун (13.4) каби, қуйидаги вектор тенгламани тузамиз,    v v v B A BA   (14.1) бу ерда    v AB v AB BA BA     ва ъа рдоим б щлади. Ҳамда унинг модули v AB BA     бундан = v A B BA (14.2) га тенг бўлади, бу ердаги  - қаттиқ жисмнинг бурчакли тезлиги. Ихтиёрий О нуқта танлаб оламиз, ва шу нуқтага малум масштабда V A - векторини ўз йўналиши бўйича келтириб қўямиз ва шу векторнинг учини a - ҳарфи билан белгилаймиз. 14.1 шакл. 2

Сўнгра О нуқтадан В нуқтанинг тезлик векторининг йўналишига параллел бўлган чизиқ ўтказамиз. Бу чизиқ В нуқтанинг тезлигини йўналиши холос, лекин унинг ҳали сон қиймати бизга номалум. Уни аниқлаш учун (14.1) формулага асосан V B - вектори V A вектор билан VBA векторларининг вектор йиғиндиларидан иборат экан, лекин VBA векторнинг модули номалум, лекин йўналиши малум бу вектор АВ чизиққа перпендикуляр йўналган, яни v AB BA  . Шунинг учун О нуқтага қўйилган V A векторининг охири бўлган, тезликлар планидаги a - нуқтадан АВ чизиққа перпендикуляр ўтказамиз, бу чизиқни О нуқтадан В нуқта тезлик векторининг тасир чизиғига праллел қилиб ўтказилган чизиғи билан кесишган нуқтасини лотинча b - ҳарфи билан белгилаймиз. Шаклда пайдо бўлган аО b - учбурчаги В нуқтанинг тезлик вектори V B , ва В нуқтани А нуқта атрофида айланишидаги VBA -векторини ҳам белгилаб беради, яни Oa V Ob V ab V A B BA       , , , (14.3) Тезликлар планидаги Оа, О b ва ab векторларни ўлчаб, танланган масштабга кўпайтирсак, V A , V B ва V BA - векторларининг сон қийматлари аниқланади. Ушбу V BA - нинг сон қийматини (14.2) - га қўйсак, жисмни бурчакли тезлиги аниқланади. Энди бизга бошқа қандайдир С нуқтанинг тезлик векторини аниқлаш талаб қилинсин. Шаклдан кўриниб турибдики С нуқтанинг тезлигини йўналиши ҳам, сон қиймати ҳам номалум, шунга қарамасдан уни аниқлаш мумкин. Бунинг учун тезлиги аниқ бўлган А нуқтани қутб деб танлаб олиб, (13.4) га ўхшаш вектор тенглама ёзамиз,    v v v C A CA   (14.4)3

Сўнгра В нуқтанинг ҳам тезлиги бизга аниқ бўлганлиги учун, у нуқтани ҳам қутб деб танлаб олиб, яна битта вектор тенглама тузамиз,    v v v C B CB   (14.5) VC A - ва VCB - векторларининг сон қийматлари номалум, лекин ҳар бирининг йўналиши малум, яни улар тегишлича АС ва ВС чизиқларга перпендикуляр йўналгандирлар. Шу сабабли тезликлар планидаги а - нуқтадан АС - га перпендикуляр, b -нуқтадан ВС чизиғига перпендикуляр чизиқлар ўтказамиз, ва охирги иккала чизиқларнинг кесишган нуқтасини лотинча с - ҳарфи билан белгилаймиз. Oc V ac V bc V C CA CB       , , , (14.6) Шундай қилиб С нуқтанинг тезлик векторини аниқладик, энди ушбу Ос - векторни узунлигини ўлчаб танланган масштабга кўпайтирсак V C - векторининг модули келиб чиқади. Шу каби ихтиёрий олинган нуқталарнинг тезликларини аниқлашимиз мумкин. Агарда тезлиги изланаётган нуқта АВ ёки ВС, ёки АС кесмаларнинг орасида жойлашган бўлса, масала яна ҳам осонлашади. Масалан тезлиги изланаётган D нуқта, АВ чизиғининг орасида жойлашган бўлсин (14.1шакл). У ҳолда D - нуқтанинг тезлик векторини аниқлаш учун қуйидаги пропорцияни тузамиз, яни ad ab AD AB ab   б ундан ad = A D A B (14.7) Энди тезликлар планидаги а- нуқтадан ad - масофани ўлчаб, d - нуқтанинг ўрнини аниқлаймиз ва уни О нуқта билан бирлаштириб О d - векторини аниқлаймиз. Уни ўлчаб олиб танланган масштабга кўпайтириб, аввалгилар каби D - нуқтанинг тезлиги V D - ни аниқлаймиз. Текисликка параллел харакатдаги қаттиқ жисм нуқталари учун қурилган тезликлар плани қуйидаги иккита хоссага эгадирлар: 4

1) Текисликка параллел харакатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг юқорида аниқланган тезликларнинг қийматлари ва йўналишлари фақат шу он учунгина тўғридирлар. 2) Қаттиқ жисмда олинган ҳарқандай кесма билан, худди шу ҳарфдаги кесмалар ўзаро перпендикуляр равишда жойлашган бўлади. Масалан шаклдаги АВС учбурчаги билан тезликлар планидаги а b с учбурчакнинг томонлари ўзаро перпендикуляр равишда жойлашган бўладилар, яни АВ  ab , ВС  bc , А C  а c . Қаттиқ жисм озгина бурчакка бурилиши билан, қурилган тезликлар плани, ўз кучини йўқотади, янги ҳолат учун яна янги тезликлар плани қуришга тўғри келади. Агар бирорта механизмнинг етакловчи звеноси ўз ўқи атрофида бир марта айланса, яни 360 о га бурилса, камида ҳар 5 о градус учун тезликлар планини қуриш лозим бўлади, бу шундай тезликлар планини 72 марта қуришга тўғри келади. Шу сабабли ҳозирги даврда, яни компютерлар ривожланган даврда бундай график усуллар кам қўлланилмоқда, ва асосан аналитик усулдан фойдаланишга ўтилган. Улар орқали секунд вақт ичида ҳоҳлаган бурчак учун, ҳоҳлаган аниқликдаги жавобни олишингиз мумкин. Демак бу ишларни компютер ёрдамида, аналитик усулда бажариш ҳозирги куннинг долзарб масалаларидан ҳисобланади. Бундан кейин, дарс давомида мисол тарзида битта кривошип шатунли механизм учун тезликлар планини қуриб, тушунтириб берилади. МАСАЛА. Аввалги марузада оний тезликлар марказини аниқлашни кўриб ўтганимизда, кривошип шатунли механизмнинг А, В ва М нуқталарининг тезликларини оний тезликлар маркази орқали аниқлашни кўриб ўтган эдик. Шу механизм учун тезликлар планини қандай қуришни кўриб ўтайлик. Аввало тезлиги малум бўлган А нуқтанинг тезлик векторини 11.10 формула орқали аниқлаймиз, яниv OA A OA    5

Ушбу векторни ихтиёрий О 2 нуқтага бирорта танлаб олган масштабимиз бўйича қуямиз, ва V A - векторининг тезликлар планидаги охирини а - деб белгилаймиз. Сўнгра А нуқтани полюс деб қабул қилиб 14.1 вектор тенгламани ёзамиз,    v v v B A BA   В нуқтанинг тезлиги фақат йўналиши бўйича малум бўлганлиги учун, О 2 нуқтадан унинг ҳаракат йўналишига параллел чизиқ ўтказамиз, сўнгра а- нуқтадан АВ шатунга перпендикуляр чизиқ ўтказамиз. Охирги иккита ўтказилган чизиқларнинг кесишган нуқтасини b - деб белгилаймиз, энди тезликлар планидаги О 2 b - кесма В нуқтанинг тезлик векторини белгилайди. Шунинг учун ушбу тезликни В нуқтага кўчириб олиб бориб қўямиз. Энди М нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун, қуйидаги пропорцияни тузамиз, ma ab MA AB ab   б ундан ma = M A A B аниқланган ma - кесмани а - нуқтадан бошлаб белгилаймиз , ва уни О 2 билан бирлаштирамиз , ҳосил бўлган О 2 m - кесма М нуқтанинг тезлик векторини белгилайди . 14.2 шакл. С нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун, В нуқтани қутб деб танлаб олиб, қуйидаги вектор тенгламани тузамиз,    v v v C B CB   6

шу вектор тенгламага асосан, О 2 нуқтадан С нуқтанинг тезлик вектори йўналишига параллел равишда чизиқ ўтказамиз. С нуқта О 1 марказ атрофида айланма ҳаракат қилмоқда, шунинг учун унинг тезлик вектори О 1 С звенога перпендикуляр йўналган бўлади. Лекин унинг сон қиймати бизга номалум, шу сабабли b - нуқтадан ВС звенога перпендикуляр чизиқ ўтказамиз, охирги иккита чизиқларнинг кесишган нуқтаси с- нуқтани белгилайди. Шу сабабли О 2 с - кесма танланган масштабда, С нуқтанинг тезлик векторини белгилайди. Шундай қилиб, берилган кривошип шатунли механизмнинг тезликлар планини қуриб чиқдик. 2.Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезланишларини аниқлаш. Биз юқорида текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезликларини аниқлашнинг барча усулларини кўриб чиқдик. Энди шу нуқталарнинг тезланишларини аниқлашни ўрганамиз. Шуни эслатиб ўтиш зарурки тезланишларни аниқлаш инженерлик масалаларни ечишда жуда катта аҳамиятга эга ҳисобланади. Қаттиқ жисм нуқталарининг тезланишларини аниқлаш учун (13.4) тенгламадан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз, яниdv dt dv dt d dt AB d AB dt B A            ( ) (14.8) ёки,      a a AB AB A         ( ) (14.9) қуйидаги белгилашлар киритамиз, яни    a a AB BA BA айл      - В нуқтанинг А қутб атрофидаги айланма (уринма)тезланиш вектори,    a AB BAn     ( ) - В нуқтанинг А қутб атрофидаги нормал тезланиш вектори, буларни (14.9) келтириб қўйсак, В нуқтанинг тўлиқ тезланишини аниқловчи формула келиб чиқади,     a a a a B A BA BAn    айл (14.10)7

14.3 шакл. (14.10) формуладан кўриниб турибдики, қаттиқ жисмнинг ихтиёрий нуқтасининг тўлиқ тезланиш вектори учта векторлар йиғиндидан иборат бўлиб, улардан биринчиси (қутб) А нуқтанинг тезланиш вектори, иккинчиси В нуқтанинг А қутб атрофидаги оний айланишидан иборат бўладиган айланма тезланиш вектори, учинчиси В нуқтанинг А қутб атрофидаги оний айланишидан иборат бўладиган нормал тезланиш векторларидан иборат бўлар экан. Энди йўналишларига келсак, нормал яни марказга интилма тезланиш вектори - aBAn ҳардоим В нуқтадан А нуқтага қараб йўналган бўлади, айланма тезланиш вектори - aBAайл АВ звенога тик йўналган бўлиб, ҳаракат тезланувчан бўлса тезлик вектори билан бир томонга, агар секинланувчан бўлса унга тескари томонга йўналган бўлади. (14.3 шакл) Уларнинг сон қийматлари (модуллари) қуйидаги формулалар орқали аниқланади, a AB BAn  2 ва a AB BAайл   (14.11) a a a a AB BA BAn BA BA     ( ) ( ) 2 2 2 4 айл ёки   (14.12) 14.4 шакл. 8

Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг В нуқтасини А қутб атрофида айланишидан оладиган тезланиш вектори - aBA В нуқтага қўйилиб, ВА чизиқ билан  - бурчакни ташкил этади (шакл 14.4), ва ушбу бурчак қуйидаги формула орқали аниқланади, tg arctg         2 2 бу ндан (14.13) Хулоса : Шундай қилиб текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг ихтиёрий В нуқтасининг тезланиши, иккита тезланишларнинг вектор йиғиндиларидан иборат бўлиб, улардан бири қутб нуқтанинг тезланишидан иборат, иккинчиси эса В нуқтани қутб нуқта атрофидаги айланишидан ҳосил бўладиган тезланиш векторининг геометрик йиғиндисидан иборат экан, яни       a a a B A BA     BA BAn BAt бу ерда a a a (14.14) Масала. Тўғри чизиқли релс устида думалаб ҳаракатланаётган радиуси R =0,2м. бўлган ғилдирак маркази О нуқтасининг тезлиги v О =1м/ c . ва тезланиши a О =2м/ c 2 . Шу ғилдиракнинг оний тезликлар маркази Р нуқтанинг тезланиши, ва ғилдиракнинг гардишида жойлашган В нуқтанинг тезланиши аниқлансин. 14.5 шакл. О нуқтанинг тезлик вектори ва тезланиш вектори малум бўлганлиги учун, шу нуқтани қутб деб танлаб оламиз. 1) Ғилдиракнинг бурчакли тезлиги  - ни аниқлайлик. Р нуқта оний тезликлар маркази бўлгани сабабли, ғилдиракнинг бурчакли тезлиги қуйидаги (13.6) формула орқали аниқланади,      v PO v R 0 0 1 02 5 , 1 с (а)9

2) Ғилдиракнинг бурчакли тезланишини аниқлаймиз. (а) тенгламадан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз,           d dt d dt v R R dv dt a R c 0 0 0 2 1 2 02 10 1 , ( b ) 3) В нуқтанинг нормал ва тангенциал (уринма) тезланишини аниқлаймиз, (14.10) формулага асосан, қутб О нуқта бўлганлигини этиборга олиб, қуйидагини ёзамиз,     a a a a B O BOn BO     © (a) ва ( b ) тенгламалардан фойдаланиб, В нуқтанинг нормал ва уринма тезланишларининг модулларини аниқлаймиз, a BO a a BO v R BO BOn            0 2 02 2 5 м /c в а м /c 2 2 , ( d ) 4) В нуқтанинг тўлиқ тезланишини топамиз. Шаклда кўрсатилгандек В нуқтадан Вх ва Ву ўқларини ўтказамиз, (с) тенгламани шу ўқларга проекциялаймиз, a a a a Bx BOn O BO      3 2 м /c a м/c 2 By 2 ,  (е) булардан a a a B Bx By     2 2 13 36,м /с2 ( f ) 5) Р нуқтанинг тезланишини аниқлаш учун (с) тенгламага ўхшаш вектор тенглама ёзамиз, О нуқтани қутб деб ҳисобласак,     a a a a P O POn PO     ( g ) Шаклда кўрсатилгандек Р нуқтадан Рх ва Ру ўқларини ўтказамиз, ( g ) тенгламани шу ўқларга проекциялаймиз, a a a a Px PO O P POn       0 5 , a м /c y 2 ( i ) Буларга асосан Р нуқтанинг тўлиқ тезланиши, қуйидагича аниқланади, a a a P Px Py     2 2 25 5м /с2 ( k ) Агар этибор берган бўлсангиз, Р нуқтанинг шу ондаги тезлиги ва унинг уринма тезланиши нолга тенг, лекин унинг тўлиқ тезланиши нормал тезланишдан иборат экан. 3.Оний тезланишглар маркази. 10

Агарда қаттиқ жисмнинг бир неча нуқталарининг тезланишини аниқланиши керак бўлса, бундай масалани ечиш учун, яна юқоридаги каби вектор тенгламалар тузиш лозим. Лекин агар биз тезланишларнинг оний марказини аниқласак, бундай масалалар осонгина ечилади. Шу сабабли энди оний тезланишлар марказини қандай аниқлашни кўриб чиқайлик. Тезланишларнинг оний марказини аниқладик деб фараз қилайлик, ва у нуқтани лотинча Q - ҳарфи билан белгилайлик, у ҳолда шу нуқтани қутб деб танлаб олиб, А нуқтанинг ва В нуқтанинг тезланишини аниқлаш учун қуйидаги (14.14) вектор тенглама тузиш керак бўлар эди, яни    a a a a A Q AQ AQn    айл (14.15)     a a a a B Q BQ BQn    айл (14.16) лекин Q - нуқта оний тезланишлар маркази бўлгани учун, бу нуқтанинг оний тезланиши нолга тенг, яни aQ0 бўлади, шу сабабли, (14.15) ва (14.16) вектор тенгламалар қуйидаги кўринишга келади,   a a a A AQ AQn   айл (14.17)    a a a B BQ BQn   айл (14.18) Агар қутбнинг тезланиши нолга тенг бўлса, А нуқтанинг тезланишининг модули қуйидаги формула билан аниқланади, яни a AQ A    2 4 (14.19) А нуқтанинг тезланиши малум, ва бурчакли тезликни ва бурчакли тезланишни (13.9) формула орқали тезликлар плани ёрдамида аниқланади. Бурчакли тезланишни қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин, яни     a AB a AB BA BA айл (14.20) aABайл = aAB - тезланишнинг модулини тезланишлар планидан ўлчаб масштабга кўпайтирилиб аниқланади. АВ кесманинг узунлигини чизмадан ўлчанади. Шундай қилиб (14.19) формула орқали AQ - ни аниқлаймиз, AQ aA     2 4 (14.21) 11

Ушбу формула орқали оний тезланишлар маркази Q - нуқта А нуқтадан қанча масофада жойлашганлигини аниқладик, лекин AQ - чизиқ билан aA - вектори ўртасидаги бурчак     arctg 2 - дан иборат бўлади. Шунинг учун шу  - бурчак остида АЕ чизиқни ўтказамиз, ва бу чизиқда AQ - масофани ўлчаб, оний тезланишлар марказини аниқлаймиз (14.6а шакл). 12

14.6 шакл. Оний тезланишлар маркази малум бўлса, исталган нуқтанинг тезланишини топиш жуда осон бўлади. Масалан, ихтиёрий В, С ва D - нуқталарнинг тезланишларини аниқлаш сўралсин (14.6 b шакл), у ҳолда шу В, С ва D - нуқталарни Q - нуқта билан бирлаштирамиз, ушбу нуқталарнинг тезланиш векторларининг модулларини қуйидаги формулаларa BQ a CQ a DQ B C D             2 4 2 4 2 4 ва (14.22) орқали аниқлаб, ҳар бирини тегишлича BQ , CQ ва DQ кесмаларга нисбатан  - бурчак остида    a a a B C D , ва - векторлар чизамиз, Демак ҳарқандай нуқтанинг тезланишини, оний тезланишлар маркази орқали аниқлаш жуда осон экан. Бу ерда шуни эслатиб ўтиш лозимки, агар жисм тезланувчан ҳаракатда бўлса, яни  0 бўлса  - бурчакни жисмнинг айланиши томонга қараб олинади, агар секинланувчан ҳаракатда бўлса, яни  0 бўлса  - бурчакни жисмнинг айланишига тескари томонга қараб олинади. Масала. Биз юқорида 14.5 шаклдаги ғилдиракнинг В ва Р нуқталарини тезланишларини аниқлаган эдик. Этибор берган бўлсангиз, ихтиёрий нуқталарнинг тезланишларини аниқлаш мураккаб бўлмаса ҳам, лекин анча ҳисоб китоб ва чизма ишларини бажаришга тўғри келар экан. Энди шу масалани, тезланишларнинг оний маркази орқали аниқланганда қандай афзалликлар бўлиши мумкинлигини кўрайлик. Бунинг учун шу ғилдиракнинг оний тезланишлар маркази Q нуқтанинг ўрнини аниқлайлик (14.7 шакл).

14.7 шакл. Ғилдиракнинг бурчакли тезлиги ва бурчакли тезланишини аниқлаганимиздан кейин, 14.13 формула орқали  - бурчакни аниқлаймиз,tg arctg arctg           2 2 0 04 21 8 = 10 5 = 0,4 бундан 2 ( ,) , сўнгра 14.21 формула орқали О Q масофани аниқлаймиз, OQ aA        2 4 2 4 2 10 5 00724, м=7,2см. О нуқтадан, шаклда кўрсатилгандек  - бурчак остида О Q кесмани ўтказамиз, бу кесманинг охирини Q - ҳарфи билан белгилаймиз, бу нуқта оний тезланишлар маркази ҳисобланади. Энди шу ғилдиракнинг исталган нуқтаси учун, оснгина уларнинг тезланишларини аниқлашимиз мумкин. Масалан шаклдаги А,В,С ва Р нуқталарининг тезланишларини аниқлаш зарур бўлсин. Бу нуқталарни оний тезланишлар маркази - Q нуқта билан бирлаштирамиз, ва уларнинг масофаларини ўлчаб оламиз, яни Р Q =18,6см, В Q =12,2 см, А Q =26,8 см. ва С Q =15 см. ни ташкил этадилар. Буларни 14.22 формулага қўйиб, ҳар бир юқоридаги нуқталарнинг тезланишларини ҳисоблаб чиқамиз, a BQ a CQ a AQ a PQ B C A P                      2 4 2 4 2 4 2 4 0268 0186 =0,133 725 =3,6 м с , =0,15 26,9 =4,035 м с , 26,9 =7,24 м с 26,9 =5м с 2 2 2 2 , , , . Агарда шу ғилдиракнинг қайси нуқтаси энг катта тезланишга эга бўлишлигини аниқлаш 14

сўралса, шу оний тезликлар марказидан энг узоқда жойлашган нуқтани топамиз, бу нуқта D нуқта, бўлади шунга кўра, унинг тезланиши 26,9 =7,263 м с 2 a DQ D      2 4 027, , Энди ҳар бир аниқланган, тезланишларни қабул қилинган масштабга кўпайтириб,  - бурчак остида вектор шаклида тегишли нуқталарга қўйиб чиқамиз. Натижада 14.7 шаклда кўрсатилгандек чизма ҳосил бўлади, демак тезлагнишларнинг оний марказларини аниқлаб олинса қолган нуқталарнинг тезланишларини аниқлаш содда масалага айланиб қолар экан. 3.Тезланишлар плани. Кўп ҳолларда, юқоридаги каби қаттиқ жисмнинг малум бир вақтдаги оний ҳолати учун унинг ихтиёрий нуқтасининг тезланишини аниқлаш зарур бўлиб қолади. Бундай ҳолларда тезланишлар плани тузилади. Тезланишлар планини тузиш учун, аввало тезликлар плани тузилган бўлиши шарт, акс ҳолда тўғридан тўғри тезланишлар планини тузиб бўлмайди. Юқорида 13 марузада тезликлар плани қурилган шакл учун тезланишлар плани қуришни кўриб чиқайлик, чунки шу жисм учун тезликлар планини қурган эдик, шунинг учун ундан фойдаланамиз. Ушбу масалада ҳам ихтиёрий олинган В нуқтанинг тезланишини аниқлаш сўралсин, бунинг учун А нуқтани қутб деб танлаб олиб, қуйидаги (14.10) вектор тенгламани ёзамиз,     a a a a B A BA BAn    айл (14.22) Тезланишлар планини қуриш учун илгари қурилган тезликлар планини ёнидан ихтиёрий О а - нуқта танлаб оламиз (14.8 шакл). Бу нуқтага қутб деб, танлаб олинган А нуқтанинг тезланиш векторини танланган масштабда ўз йўналиши бўйича қўямиз, ва уни - а 1 , ҳарфи билан белгилаймиз. 15

14.8 шакл. (14.22) вектор тенгламадан кўриниб турибдики, aA - векторини охирига aBAайл - векторини қўйиш керак эди, лекин бу векторнинг сон қиймати номалум, шунинг учун бу а 1 - нуқтага aBAn - векторни қўямиз, чунки бу вектор ҳам йўналиши, ҳам сон қиймати бўйича бизга малумдир. Унинг йўналиши АВ чизиққа параллел бўлиб, сон қиймати тезликлар плани ёрдамида жисмнинг бурчакли тезлиги  - аниқлангандан кейин, a AB BAn  2 - формула орқали ҳисобланади. Бу ерда АВ чизиқнинг узунлиги, уни ўлчаб олиш мумкин,  - нинг қийматини (14.2) тенгламалардан олинади. Шундай қилиб aBAn - тезланиш векторини аниқлаганимиздан кейин, уни а 1 - нуқтага юқорида танлаган масштабимиз бўйича қўямиз, ва уни охиридан АВ кесмага тик равишда aBAайл - тезланиш векторини қўйиш зарур эди, лекин биз унинг сон қийматини билмаганлигимиз учун, фақат тўғри чизиқ ўтказамиз холос. Шу охирги тўғри чизиқни В нуқтанинг тезланиш векторининг тасир чизиғи билан кесишган нуқтаси В нуқтанинг тезланиш векторини қийматини белгилайди, шунинг учун ўша нуқтани лотинча b 1 - билан белгилаймиз, яни O b aB 1 1 (14.23) O b1 1 - векторни линейкада ўлчаб, уни танланган масштабга кўпайтирсак В нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз. 16

Энди С нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз. Бу нуқтанинг тезланишини йўналиши ҳам, унинг модули ҳам номалум бўлсин, лекин шунга қарамай унинг тезланишини аниқлаш мумкини. Бунинг учун, тезланишлари аниқ бўлган А ва В нуқталарни қутб (полюс) деб танлаб олиб, қуйидаги иккита вектор тенглама тузамиз,         a a a a a a a a C A CA n CAt C B CB n CBt       ва (14.24) Ушбу тенгламалардаги А ва В нуқталарнинг тезланишлари, тезланишлар планидаги Оа 1 ва О b 1 векторлардан иборат бўлиб, С нуқтанинг А нуқта атрофида ва В нуқта атрофида айланишларидан иборат бўладиган нормал тезланишларини қуйидагича ҳисоблаб чиқарамиз,a CA a CB CAn CBn       2 2 ва (14.25) Бу тезланишларнинг йўналишлари ҳам малум, яни тегишлича тезланишлар планидаги a 1 ва b 1 нуқталарга қўйилиб, АС ва ВС чизиқларга параллел ҳолда йўналган бўлади. (14.24) формулалардаги охирги йиғиндиларнинг йўналишлари малум, улар АС ва ВС чизиқларга перпендикуляр равишда йўналган бўладилар, шу сабабли охирги қўйилган нормал тезланишларнинг охиридан АС ва ВС га перпендикуляр чизиқлар ўтказамиз, уларнинг кесишган нуқталарини - с 1 билан белгилаб, уни Q нуқта билан бирлаштирсак, ҳосил бўлган Qc 1 чизиқ С нуқтанинг тезланиш векторини ифодалайди, яни a Oc C 1 (14.26) Агарда АС, ВС ёки АВ чизиқларнинг орасида жойлашган бирорта D нуқтанинг тезланишини аниқлаш сўралса, худди тезликлар планидаги каби, пропорция тузиб, у ердаги d 1 нуқтани белгилаб, уни Q нуқта билан бирлаштирсак, шу D нуқтанинг тезланишини аниқланади. МАСАЛА. Юқорида кривошип шатунли механизм учун тезликлар планини қандай қуриш масаласини кўрган эдик. Энди шу механизм учун тезланишлар планини қандай қуриш лозимлигини кўриб чиқамиз. Аввало, илгари такидлаганимиздек шу механизмнинг бирорта нуқтасининг тезланиш вектори ҳам қиймати ҳам йўналиши жиҳатидан бизга тўлиқ малум 17

бўлиши шарт. Ушбу механизмнинг А нуқтасини тезланиши бизга малум бўлиб, ОА звено О нуқта атрофида ўзгармас  =2с -1 бурчакли тезлик билан О нуқта атрофида айланма ҳаракат қилмоқда, шунга кўра А нуқтанинг тезланишини қуйидагича аниқланади,                  const OA OA OA бщл гани сабаб ли = = 0, a a демак a a a An A A An A  , ( ) ( ) 2 2 2 2 0 (14.27) 18

14.9 шакл. Аниқланган тезланишни танланган масштабда А нуқтадан бошлаб айланиш маркази томонга йўналтириб қўямиз. Сўнгра шаклдан ташқарида ихтиёрий жойда О а - нуқта танлаб оламиз, ва шу нуқтага юқорида аниқланган а А - тезланиш векторини ўз йўналиши ва қиймати бўйича қўямиз. Унинг охирини а 1 - билан белгилаймиз. Энди В нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз, В нуқтанинг тезланишини йўналиши бизга малум, лекин унинг сон қиймати номалум. А нуқтани тезланиш қутуби деб ҳисоблаб, 14.22 формула орқали қуйидаги вектор тенгламани ёзамиз,    a a a a B A BA BAn    айл (14.28) Ушбу вектор тенгламадан кўриниб турибдики, aA - векторини охирига, яни а 1 - нуқтага aBAайл - векторини қўйиш керак эди, лекин бу векторнинг сон қиймати номалум, шунинг учун бу нуқтага aBAn - векторни қўямиз, чунки бу вектор ҳам йўналиши, ҳам сон қиймати бўйича бизга малумдир. Унинг йўналиши АВ чизиққа параллел бўлиб, сон қиймати тезликлар плани ёрдамида АВ звенонинг бурчакли тезлиги , AB ab AB  (14.29) аниқлангандан кейин, a AB BAn AB  2 - формула орқали ҳисобланади. 19

Бу ерда АВ звенонинг узунлиги, уни ўлчаб олиш мумкин. Шундай қилиб aBAn - тезланиш векторини аниқлаганимиздан кейин, уни а 1 - нуқтага юқорида танлаган масштабимиз бўйича қўямиз, ва уни охиридан АВ кесмага тик равишда aBAайл - тезланиш векторини қўйиш зарур эди, лекин биз унинг сон қийматини билмаганлигимиз учун, фақат тўғри чизиқ ўтказамиз холос. Шу охирги тўғри чизиқни В нуқтанинг тезланиш векторини тасир чизиғи билан кесишган нуқтаси В нуқтанинг тезланиш векторини қийматини белгилайди, шунинг учун у нуқтани лотинча b 1 - билан белгилаймиз, яни O b a a B 1 (14.30) Тезланишлар планида ҳосил бўлган O ba 1 - векторни линейкада ўлчаб, уни танланган масштабимизга кўпайтирсак, В нуқтанинг тезланиш вектори аниқланади. Энди С нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз. Бу нуқтанинг тезланишини йўналиши ҳам, унинг модули ҳам номалум бўлсин, лекин шунга қарамай унинг тезланишини аниқлаш мумкини. Бунинг учун, механизмнинг тезланишлари аниқ бўлган О 1 ва В нуқталарни қутблар (полюс) деб танлаб олиб, қуйидаги иккита вектор тенглама тузамиз,         a a a a a a a a C O COn COt C B CBn CBt       1 1 1 ва (14.31) Ушбу тенгламалардаги А ва В нуқталарнинг тезланишлари, тезланишлар планидаги Оа 1 ва О b 1 векторлардан иборат бўлиб, С нуқтанинг О 1 ва В нуқталар атрофида айланишларидан иборат бўладиган нормал тезланишларини қуйидагича ҳисоблаб чиқарамиз, a CO a CB COn CO CBn CB 1 1 1 2       2 ва (14.32) бу ердаги бурчакли тезликларнинг қийматларини тезликлар плани орқали аниқлаймиз, яни   CO CBO c O C cb CB1 1 1 , ва (14.33) Бу тезланишларнинг йўналишлари ҳам малум, яни тегишлича тезланишлар планидаги О а (чунки а о1 =0 ) ва b 1 нуқталарга қўйилиб, СО 1 ва ВС чизиқларга параллел ҳолда йўналган бўлади. (14.31) формулалардаги 20

охирги йиғиндиларнинг йўналишлари малум, улар СО 1 ва ВС чизиқларга перпендикуляр равишда йўналган бўладилар, шу сабабли охирги қўйилган нормал тезланишларнинг охиридан СО 1 ва ВС звеноларнинг ўқ чизиқларига перпендикуляр чизиқлар ўтказамиз, уларнинг кесишган нуқталарини - с 1 билан белгилаб, уни О а нуқта билан бирлаштирсак, ҳосил бўлган О а c 1 чизиқ С нуқтанинг тезланиш векторини ифодалайди, яниa O c C a  1 (14.34) Тезланишлар плани қурилган бўлса исталган звенонинг бурчакли тезланишини аниқлашимиз мумкин, бунинг учун (14.20) формуладан фойдаланиб, қуйидагиларни ёзамиз,       BA BA CB CB CO CO a BA a CB a CO    , , 1 1 1 Қолган ихтиёрий нуқтанинг тезланишини аниқлаш зарур бўлса, юқорида кўрсатилган каби тегишли пропорциялар тузиш орқали аниқлашимиз мумкин. Хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, ушбу кўрсатилган усуллар механизмнинг фақат битта ҳолати учунгина тўғри холос, агар механизмни яна бир градусга бурсак, аниқлаган ҳамма қийматларимиз ўз кучини йўқотади. Шу сабабли ҳозирги пайтда асосан, компютерлар ёрдамида аналитик усуллардан фойдаланилади, улар орқали механизмнинг исталган ҳолати учун, жуда юқори аниқликда тегишли қийматлар олишимиз мумкин. Бундай масалаларни, хусусий ҳолда алоҳида кўриб чиқамиз. 21

Адабиётлар : 1. П. Шоҳайдарова, Ш. Шозиётов, Ж. Зоиров, Назарий механика. Тошкент - 1982 й. 2. Т.Р. Рашидов, Ш. Шозиётов, К.Б. Муминов, Назарий механика асослари. Тошкент - 1990 й. 3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 1-2 қисмлар. Фарғона, 1994 й. 4. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйича услубий қўлланма. 3-4 қисмлар. Фарғона, 1998 й. 5. И.В. Мешчерский "Назарий механика"дан масалалар тўплами. Тошкент, 1989 йил. 22

Похожие

Қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракати. Текисликка параллел ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тенгламаси

Қаттиқ жисм кинематикаси. Қаттиқ жисмнинг илгарилама ҳаракати

Қаттиқ жисм механикаси Суюқликлар механикаси

Қаттиқ жисмлар механикаси

Қаттиқ жисмлар асосидаги лазерлар